Оқулық Алматы, 014 Қазақстан Республикасы Білім жəне ғылым министрлігінің

199

11-кесте

Дене қалпына байланысты тыныштық күйде жəне 

жүктеменің əсер етуі кезіндегі қан айналу көрсеткіштері

Көрсеткіштер

Тыныштық

күйде

Орташа

жүктеме

Макси-

малды 

жүктеме

Арқамен 

жатқанда Тұрғанда

Арқамен 

жатқанда Тұрғанда

Тұрғанда

Жүректің 

минуттық қан 

көлемі, л/мин

5,6

5,1

19,0

17,0

26,0

Жүректің 

систолалық қан 

көлемі, мл

90

80

164

151

145

Жүректің 

жиырылу 

жиілігі, екп/мин

60

65

116

113

185

Систолалық қан 

қысымы, мм 

сынап бағанасы

120

130

165

175

215

Өкпелік 

систолалық қан 

қысымы, мм 

сынап бағанасы

20

19

36

33

50

Оттек бойынша 

артериялық 

айырма, мл/л

70

64

92

92

150

Жалпы 

перифериялық 

тамыр кедергісі, 

дин/с/смª (а=-5)

1490

1270

485

555

415

Сол жақ 

қарынша 

жұмысы, кг/мин

6,3

7,8

29,7

27,3

47,7

О

2 

пайдалану, 

мл/мин

250

280

1750

1850

3200

Гематокрит

44

44

48

48

52

Қазіргі  кезде  қан  айналым  көрсеткіштерін  біле  отырып, 

вегетативтік  жүйке  жүйесін  (вегетативтік  тонусты)  бағалауға 

200

мүмкіндік беретін Кердо индексі жиі қолданылады. Вегетативті то-

нус тіршілік пен сыртқы əсерлердің  тепе-теңдігін сақтау мақсатында 

барлық мүшелердің қызметін реттейтін организм функциясы болып 

табылады. Кердо индексі: 

V.I.=(1-D/P)*100

формуласы бойынша анықталады. Мұндағы, 

V.I.– вегетативтік индекс (ВИ);

d – диастолалық артериялық қан қысымы (мм сынап бағанасы);   

Р – пульс жиілігі (екп/мин).

Осы формулаға сəйкес, егер индекс мəні нөлден жоғары (+) болса, 

вегетативтік жүйке жүйесінің симпатикалық ықпалының (симпатико-

тония), ал теріс (-) мəн болатын болса, керісінше, парасимпатикалық 

ықпалдың  (парасимпатикотония)  жоғары  екендігін  көрсетеді.  Егер 

нөлге тең болса, функциялық тепе-теңдікті (эйтония) көрсетеді. Мы-

салы, артериялық қан қысымы 130/60 мм сынап бағанасы, пульс 80 

екп/мин.  делік,  онда d/p=0,75, V.I.=+25 (симпатикотония),  ал  егер 

артериялық қан қысымы 130/80 мм сынап бағанасы; пульс 60 екп/

мин. тең болса,  d/p=1.33, V.I.=-33 (парасимпатикотония).

60

5

0

5

10

15

20

ìèí

80

100

120

140

160

,,,

,,

,

ǛȄǶȄȁǻȄá

ǏédzǻǮǵǮ

âǩDzǻǩ áǩǴǸȄǶǩ dzǮǴǼ

ǏǏǏ

50-сурет. Дене жүктемелері қарқындылығының ЖЖЖ-не ықпалы 

(L. Droucha бойынша):

І – жеңіл жүктеме;

ІІ – орташа жүктеме;

ІІІ – ауыр жүктеме

201

Төзімді  спортшыларда  ЖЖЖ  төмендеуі  систолалық  қан 

көлемінің  ұлғаюы  есебінен  өтеледі.  Тыныштық  күйде  неғұрлым 

ЖЖЖ  төмен  болса,  соғұрлым  систолалық  қан  көлемі  жоғары  бо-

лады.  Егер  систолалық  көлем  жаттықпаған  адамдарда  тыныштық 

күйде орта есеппен, 70 мл болса, ал жоғары білікті спортшыларда 

(тыныштық күйде ЖЖЖ 40-45 екп/мин) 100-120 мл болады.

Систолалық  көлем  төзімділікке  ұзақ  қарқынды  жаттықтыру 

нəтижесінде  біртіндеп  артады  жəне  жүректегі  екі  негізгі 

өзгерістердің:  жүрек  қуысы  көлемінің  ұлғаюы  (дилятация)  жəне 

миокардтың  жиырылу  қабілетінің  жоғарылауы  салдары  болып  та-

былады.

Қарынша көлемінің ұлғаюы арқасында оның соңғы диастолалық 

көлем,  яғни  қарынша  сыйдыра  алатын  максималды  қан  көлемі  де 

өседі,  функциялық  қалдық  сыйымдылығы,  яғни  систола  аяқталған 

соң қарыншада қалған қан мөлшері жоғарылайды жəне қарыншадағы 

қанның резервті көлемі, яғни функциялық қалдық сыйымдылық пен 

қанның қалдық көлемі арасындағы айырмашылығы жоғарылайды. 

Қанның резервті көлемі жүректің функциялық резервінің өлшемі 

болып саналады: неғұрлым бұл резерв көп болса, бұлшық ет жұмысы 

кезінде  əр  жиырылған  сайын  соғұрлым  жүректен  айдалатын  қан 

көбірек болады. В. Л. Карпман мəліметтері бойынша ол спортшы-

ларда  спортпен  шұғылданбайтын  адамдарға  қарағанда  тыныштық 

күйде систолалық көлемнің жоғары болғанына қарамастан сол жақ 

қарыншаның  толық  (əрине,  диастолалық)  көлемінен  біріншілерде 

50%-дан аз, ал екіншілерінде 80% жуық болады.

Жүрек жұмысының максималды көрсеткіштері максималды 

аэробтық  жүктемені  (ОМП  деңгейінде)  орындау  кезінде  тіркеледі. 

Үлкен  ОМП  тек  жоғары  максималды  жүректің  минуттық  қан 

көлемі  (МҚК)  спортпен  шұғылданбайтын  адамдарға  қарағанда  екі 

есе  жоғары  болатын  спортшыларда  ғана  болуы  мүмкін.  Мəселен 

тредбанда  жүгіру  кезінде  айтулы  швед  шаңғышыларында  ОМП 

деңгейінде жүректің минуттық қан көлемі орта есеппен 38 л/мин, ал 

солардың 6,24 л/мин. ОМП жоғары біреуінде 42,3 л/мин. (81,1 мл/

кг-мин) болған.

Максималды  ЖЖЖ  тіпті,  ұзақ  емес  төзімділікке  жаттықтыру 

нəтижесінде  біршама,  бірақ  өте  айтарлықтай  емес 3-5 екп/

мин-қа  төмендейді.  Жоғары  білікті  спортшыларда  спортпен 

шұғылданбайтын  адамдарға  қарағанда 10-15 екп/мин.  төмен  бо-