196
Қан глюкозасы. Спортшылар мен спортпен шұғылданбайтын
адамдарда тыныштық күйде қандағы глюкоза концентра-
циясы бірдей. Салыстырмалы қысқа мерзімдік төзімділікке
жаттығулар кезінде тыныштық деңгейіне қатысты ұлғаю тенден-
циясы байқалады, ал ұзақ жаттығулар кезінде біртіндеп төмендеу
(тыныштық күйде 80-100 мг%-дан 50-60 мг%-ға дейін) көрініс
береді. Төзімділікке жаттықтыру нəтижесінде қандағы глюкоза
концентрациясының мұндай төмендеуі азая бастайды, кешірек пай-
да болады жəне қандағы глюкоза мөлшерінің төмендеуі (гипогли-
кемия) кезіндегі жұмыс кезеңі неғұрлым ұзарады. Жоғары білікті
спортшыларда тіпті, марафондық жүгіруден кейін де қандағы глю-
коза концентрациясының төмендеуі байқалмайды.
Қорытындылай келе, жаттықтыру үдерісінде жүретін жəне
төзімділіктің жоғарылауына əкелетін қандағы негізгі өзгерістер:
1) қан айналымдағы қан көлемінің ұлғаюына (көп мөлшерде
эритроциттерге қарағанда плазманың жалпы көлемінің жоғарылауы
есебінен, яғни гематокрит төмендеуінен);
2) максималды емес аэробтық жүктеме кезінде жұмыс
лактацидемиясының (жəне сəйкесінше ацидемия) төмендеуіне (жал-
пы түрде мұны анаэробтық табалдырықтың жоғарылауы ретінде
анықтауға болады);
3) максималды аэробтық жүктемелер кезінде жұмыс
лактацидемиясының (жəне сəйкесінше ацидемия) жоғарылауына
келіп тіреледі.
Жүрек-тамыр немесе қан айналу жүйесі
Барлық дені сау адамдардағы сияқты спортшыларда сыртқы ты-
ныс алу оттегіні пайдалану жылдамдығын лимиттемейді, оттегі та-
сымалдау мүмкіндіктері негізінен қан айналу мүмкіндіктерімен, ең
алдымен, жүректің тамырлар бойымен қанның көп мөлшерін айдау
қабілетімен анықталады. Осылайша қаннан оттегі алатын жұмысшы
бұлшық еттер жəне альвеолалық ауадан оттегі қапсырылатын өкпе
арқылы қанайналымның жоғары көлемді жылдамдығы қамтамасыз
етіледі.
Жүрек жұмысы көрсеткіштері. Фик теңдеуіне сəйкес оттегі
пайдалану (О
2
П) жүректің минуттық қан көлеміне жəне оттегі бо-
197
йынша артерия-веналық айырмасына (АВА-О
2
) тура тəуелділікте
болады: О
2
П=МҚКхАВА – О
2
. Өз кезегінде жүректің минуттық қан
көлемі систолалық қан көлемінің (СҚК) жүректің жиырылу жиілігіне
(ЖЖЖ) көбейтіндісі ретінде анықталады: МҚК=СҚКхЖЖЖ.
10-кестеде төзімділікке жаттыққан спортшылар мен жаттықпа-
ған ер адамдардың оттегі тасымалдау жүйесінің осы негізгі
функциялық көрсеткіштерінің орташа мəліметтері көрсетілген.
Осы мəліметтер бойынша жоғары білікті спортшылардың
үлкен аэробтық мүмкіндіктері (ОМП) негізінен систола кезінде
қарыншаның əр жиырылуы кезінде шыққан қан мөлшерінің, яғни
жүректің систолалық қан көлемінің (СҚК) артуы есебінен жететін
жүректің минуттық қан көлемінің көп болуын қамтамасыз етуге
қабілетті жүректің жоғары қызметімен анықталады.
Тыныштық күйде жүректің жиырылу жиілігі спортшыларда
(50-55 екп/мин) жаттықпаған адамдармен салыстырғанда төмен
болады. Экстра класс өкілдері спортшыларында (шаңғышы-
жарыскерлерде, веложарыскерлерде, марафоншы желаяқтарда)
ЖЖЖ минутына 30-35 рет болады. ЖЖЖ жас, жыныс, қоршаған орта
жағдайлары, дене қалпы сияқты көптеген факторларға байланысты
(11-кесте). Дене жүктемесі жүректің минуттық қан көлемінің арту-
ын қамтамасыз етілуіне қажетті ЖЖЖ жоғарылауына əкеледі. Бұл
көрсеткіш жүктеме тестілерін жүргізудегі маңызды көрсеткіштердің
бірі ретінде қолданылады. ЖЖЖ мен жұмыс қарқындылығы ара-
сында сызықтық тəуелділік байқалады (50-сурет).
Тыныштық күйде жаттыққан спортшыларда оттегі пайдала-
ну жылдамдығы, жүректің минуттық қан көлемі жəне АВА-О
2
мəні бойынша жаттықпаған адамдардың осы көрсеткіштерінен
ерекшеленбейді. Бірдей минуттық қан көлемі кезінде төзімділікті
жаттықтыратын спортшыларда спортпен айналыспайтын не-
месе жылдамдықты-күштік спорт түрлерімен шұғылданатын
спортшыларға қарағанда ЖЖЖ 10-20 екп/мин. төмен болады.
ЖЖЖ төмендеуі (брадикардия) төзімділікке жаттығудың ар-
найы əсері болып табылады (ЖЖЖ тыныштық күйде 30 екп/мин,
«рекордтық» ЖЖЖ тыныштықта 21 екп/мин. төмен болуы мүмкін).
Тыныштық күйдегі брадикардия дəрежесі ұзақ қашықтыққа
жүгірудегі (стайер) спорттық дəрежелермен жəне ОМП-мен
өзара жақсы байланысады (корреляция): тыныштық күйде ЖЖЖ
неғұрлым төмен болған кезде орта есеппен, ОМП жəне спорттық
нəтиже жоғары болады.
198
10-кесте
Жаттықпаған ер адамдар мен төзімділікті жаттықтыратын
орташа жəне жоғары білікті спортшылардың тыныштық
күйде жəне максималды аэробтық жүктеме кезінде оттегі
тасымалдау жүйесінің негізгі функциялық көрсеткіштерінің
орташа мəліметтері
Жүктеме
ЖЖЖ,
екп/мин
СК, мл/
екп
МҚК х АВА-О
2
=
О
2
П
(л/мин)(млО
2
/л)
(млО
2
/мин)
Тыныштық
күйде:
Жаттықпаған
адамдар
70
70
5 х 50 = 250
Жаттыққан
адамдар
55
90
5 х 50 = 250
Айтулы
спортшылар
50
100
5 х 50 = 250
Максималды
жұмыс
кезінде:
Жаттықпаған
адамдар
200
120
24 х 140 = 3400
Жаттыққан
адамдар
195
150
30 х 150 = 4500
Айтулы
спортшылар
190
190
36 х 155 = 5600
ЖЖЖ төмендеуі жүрек жұмысының үнемділігін жоғарылатады,
демек, оның энергиялық сұраныстары, қанмен жабдықталуы жəне
оттегі пайдалануы ЖЖЖ жоғары болған сайын соғұрлым ұлғаяды.
Сондықтан сондай бірдей жүректің минуттық қан көлемі кезінде
(тыныштық күйде жəне бұлшық ет жұмысы кезіндегі сияқты)
жаттыққан спортшыларда жаттықпаған адамдарға қарағанда, жүрек
жұмысының тиімділігі жоғары болып келеді.
Тыныштық күйдегі спорттық брадикардия механизмдері сан ал-
уан. Жүрекке парасимпатикалық (вагус-кезеген) тежеуші ықпалдың
күшеюі (парасимпатикалық тонустың жоғарылауы) негізгі рөл
атқарады.
Қоздырушы симпатикалық ықпалдың əлсіреуінің, бүйрек үсті
безінің қыртысты қабатынан катехоламиндер (адреналин мен нора-
дреналин) бөлінуі азаюының жəне осы симпатикалық медиаторларға
жүрек сезімталдығы төмендеуінің өзіндік белгілі бір маңызы бар.
