148
жаттығуларға (мұнда, 15-25% ауытқумен жүреді) қарағанда,
динамикалық қозғалыстарда айтарлықтай дəлірек болады.
Бұл В. С. Фарфель бойынша қозғалыс кезінде орталық жүйке
жүйесіне кері байланыс арқылы тек бұлшық ет қана емес буын ре-
цепторларынан да импульстердің түсуімен түсіндіріледі. Қозғалыс
əрекетінің түрлі фазаларын жүзеге асырудың бірізділігі мен
уақыттық көрсеткіштері есте жеткілікті дəрежеде жақсы сақталады.
Дене жаттығуларының уақыттық жəне кеңістіктік көрсеткіш-
терінің дəлдігі мен есте сақталу тиімділігі көптеген факторларға бай-
ланысты. Оларға үйрету дəрежесі, қозғалыс əрекетінің күрделілігі,
сабақ кезінде жаттығуды қайталау саны, олардың арсындағы интер-
вал мөлшері, машықтану арасындағы үзіліс ұзақтығы, эмоциялық
күй жəне т.б. жатады.
Қозғалыстың автоматтандырылуы (дағдылы əрекеттенуі)
Спорттық қозғалыстар техникасын толық жетілдіру қозғалыс
актісінің көптеген бөлімдерінің автоматтандырылуымен, яғни
адамның еріксіз, мақсатқа лайық жəне ішкі ортаның əсерінен
дағдылы əрекеттенуімен өте тығыз байланысты. Адам организмінде
еріксіз туындайтын рефлекстік актілер көптеп кездеседі. Бұлар –
вегетативтік жəне кейбір қозғалыс қызметтерін (кірпік қағу, жұту,
т.б.) реттейтін түрлі туа пайда болған шартсыз рефлекстік реакция-
лармен байланысты біріншілік автоматизмдер, осымен қатар бұрын
саналы, ерікті өтіп, тек одан кейін ғана автоматты түрде іске асы-
рылуы мүмкін болатын реакциялар, яғни екіншілік автоматизмдер
де бар. Міне, осыларға соның ішінде қозғалыс дағдылары жатады.
Қалыптасқан қозғалыс дағдылары берік бекітілген уақытша байла-
ныстармен сипатталады жəне олардың көптеген бөлімдері еріксіз,
яғни автоматты түрде орындалады.
Адамдағы ұсақ бұлшық еттік құрылымдар қызметі жеке
функциялық моторлық бірліктер немесе олардың кішігірім топтары
секілді көбіне, сезілмейді. Арнайы жаттықтырусыз көптеген жеке
бұлшық еттер қызметі де сана сферасында көрінбейді. Тек тұтас дене
мен ірі мүшелердің ғана қозғалыстары анық сезіледі. Дағдылардың
вегетативтік компоненттері санада өте əлсіз көрініс береді.
Жүйке жүйесінде қозғалыстың автоматтандырылған жəне
149
автоматтандырылмаған компоненттерін басқару үдерістері бір-
бірімен тығыз байланысты. Үйрету жəне жаттықтыру кезінде
қозғалыстың орындалуының жалпы сипатына саналы бақылау
жасаудың маңызы өте зор. Спортшының қозғалыстың жал-
пы құрылымымен байланысты алдына қойған міндеттерін са-
налы қалыптастыруы жүйке орталықтарындағы, бұлшық еттер
мен вегетативтік мүшелердегі адамға жете сезілмейтін көптеген
автоматтандырылған үдерістерге жағымды ықпал етеді. Дене
жаттығуларын орындау ерекшеліктерін санаға дейін жеткізуде (мы-
салы, спортшының жіберген қателігінің сипаты) үдеріс кезінде не-
месе жаттығуды дереу аяқтағаннан кейін алынған жедел ақпараттың
маңызы зор (В. С. Фарфель). Дағдылы əрекеттенген қозғалыс
актісінің бөлімдері қозғалысты аяқтаған соң жекелей немесе кейін
толығымен сезілуі мүмкін болатынын атап өткен жөн. Мысалы, ке-
неттен оқыс жағдайдағы қақпашы немесе күрескер əрекеті.
Адамдағы сезім алаңы салыстырмалы тар болып келгендіктен,
ол бір мезгілде көптеген сипаты бойынша əртүрлі қозғалыс актілері
компоненттерін қабылдай алмайды. Сезім алаңын моторлық актінің
бір бөлімі алса, одан сол уақытта басқасы шығады. Сондықтан
қозғалыс техникасын үйрету кезінде неғұрлым бұл компоненттердің
көпшілігін автоматты түрде орындағанға дейін жеткізу керек. Сон-
да спортшының сезім алаңында жаттығуды орындаудың негізгі
міндеттерімен байланысты ең басты қозғалыстар енетін болады.
Дене жаттығуларын орындаудың энергиялық үнемділігі
Қозғалыс əрекеті кезіндегі энергия жұмсалуының үнемділігіне
қозғалыс пен вегетативтік қызметтердің үйлесімділігі есебінен же-
туге болады.
Энергия жұмсалу бірінші кезекте дене жаттығуларын орындау
техникасын жетілдіру есебінен төмендейді. Толық жетілдірілмеген
техника кезінде жүйке орталықтарындағы иррадиация (қозудың
таратылуы) салдарынан қозғалысқа артық бұлшық еттер мен
қозғалыс бірліктері қатысуы мүмкін. Мұндай жұмыс энергия
шығынының жоғарылауымен сипатталады. Қозғалыс актісін орын-
дау техникасының жетілуіне байланысты жүйке жүйесіндегі кон-
центрация (қозудың жинақталуы) үдерістері нəтижесінде жұмысқа
150
тек қажетті бұлшық ет талшықтары тартылады. Нəтижесінде энер-
гия жұмсалу төмендейді (37-сурет).
Қозғалыс техникасын жақсы меңгерген спортшыларда энер-
гия жұмсалудың үнемделуі тек қозғалыс қана емес біраз шамада
вегетативтік қызметтердің үйлесімділігінің артуымен де байланыс-
ты.
Олар қозғалыс əрекеті үдерісінде шартсыз рефлекстер
механизмі бойынша белсендіріледі (мобилденеді). Сонымен бірге
қозғалыс дағдысының қалыптасуы кезінде вегетативтік шартсыз
рефлекстердің өту сипаты, олардың бұлшық ет жұмысына емес
аталмыш қозғалыс əрекетінің сол түріне бейімделуі өзгеруі мүмкін.
Нəтижесінде жүрек, тыныс алу, бұлшық ет жəне т.б. вегетативтік
мүшелердің энергия пайдалануы төмендейді.
Дағдылардың қалыптасуы үдерісінде жүре пайда болған
вегетативтік мүшелер қызметінің бұл ерекшеліктері қозғалыс
актісінің шартты рефлекстік тыныс алу, жүрек-тамыр жəне т.б.
вегетативтік компоненттерін құрайды.
спортпен шұғылдануды жаңадан
бастаған тұлғалар
37-сурет. 3 минутта 400 м арақашықтықты өту кезіндегі техникалық
дайындықтары əртүрлі байдаркашылардың О
2
пайдалануы
(Ф. М. Кузнецов бойынша)
