151
Спорттық техниканы үйрету принциптерін физиологиялық
негіздеу
Спорттық техниканы үйрету тиімділігі əсіресе, жүйке мен бұл-
шық ет əрекетімен байланысты организм қызметінің физиологиялық
заңдылықтарын ескерген жағдайда ғана сақталуы мүмкін болатын
бірнеше оқытудың педагогикалық принциптерімен тығыз байланыс-
ты.
Қозғалыс техникасын біртіндеп күрделендіру техникасы.
Спорттық қозғалыстарды жүзеге асыру барысында бір мезгілде
көптеген бұлшық еттер əрекетін басқаратын өте күрделі уақытша
байланыстар қызмет атқарады. Бұл байланыстар бұрын түзілген
қозғалыс рефлекстерін кең қолданудан біртіндеп қалыптасады.
Мұнда қозғалыстың жеке фрагменттерін меңгере отырып, оны
үйренген күрделі қозғалыс актісі тұтас жүйесіне енгізуге мүмкіндік
беретін даярлық жаттығуларының маңызы зор.
Орталық жүйке жүйесі экстраполяция механизмі бойын-
ша өздерінің сипаты бойынша жаңа қозғалыс əрекеттерін тек са-
лыстырмалы шектеулі мөлшерде ғана сол сəтте бағдарламалауға
қабілетті болады. Егер үйренген жаттығу бұрын жүре пайда
болған тəжірибемен жеткіліксіз байланыста болса, онда програм-
малау (бағдарламалау) үшін орталық жүйке жүйесіне кері байла-
ныс арқылы арнайы ақпарат түсуі қажет. Адам сəйкесінше, алдын
ала даярлықсыз осы қозғалыс əрекетін іске асыратын бұлшық ет
əрекетінің күрделі өзара қарым-қатынасын дұрыс программалай ал-
майды. Егер мұндай жаттығу жаттықтырушы көмегімен бірнеше рет
қайталанса, орталық жүйке жүйесіне кері байланыс арқылы бұлшық
ет жұмысы мен дене мүшелері жағдайының бірізді өзгерістері дина-
микасы туралы мəліметтер түссе, бұл жүйке орталықтарында кейін
спортшыға қозғалысты өз бетімен орындауға қолданатын əрекеттің
бағдарламасын қалыптастыруға мүмкіндік береді.
Жаттығуды көп рет жүйелі қайталау принципі. Қозғалыс
дағдысының негізі болып табылатын уақытша байланыстар
жаттығуларды міндетті түрде қайталау кезінде қалыптасады жəне
жетіле түседі. Мұнда қайталау саны мен қайталау арасындағы
интервалдар сияқты жаттықтыру сабақтарының арасындағы
интервалдардың маңызы зор. Қайталаудың жеткіліксіз болуы-
мен қатар қажудың дамуымен байланысты өте көп қайталау да
152
дағдының қалыптасуын қиындатады. Сонымен қатар жаттықтыру
сабақтарының арасында интервалдар қатынасын да ескеру қажет.
Бір сабақтағы жаттығулардың қайталау санын жəне сабақ жиілігін
жаттықтыру дəрежесінің өсуіне байланысты көбейтуге болады.
Жан-жақты техникалық дайындық принципі. Қозғалыс
дағдысының қалыптасуы үдерісінде түзілген уақытша байланыстар
қозғалысты көп рет стереотипті орындау кезінде экстраполяцияның
тарылуына əкелуі мүмкін. Бұл біржақты жаттықтыру кезінде
туындаған тарылу өзгермелі барабар сəйкес жағдайға қозғалыс си-
патын өзгерту мүмкіндіктерін шектейді. Мұнымен қатар сыртқы
жағдайдың, спортшы күйінің өзгерістері жаңа жағдайдың қозғалыс-
ты орындаудың стереотипті бағдарламасымен сəйкес келмеуін туды-
руы мүмкін. Осының салдарынан қозғалыс актісі толық емес болуы
мүмкін. Тек белгілі бір мөлшердегі дене жаттығуларын стереотипті
орындауға үйретумен қатар жаттықтыру дəрежесін де тежейді.
Үйретудің жеке-дара принципі. Əртүрлі спортшыларда жаңа
күрделі қозғалыстарды тез үйрену қабілетін детерминациялайтын
генетикалық ерекшеліктердің айтарлықтай айырмашылықтарының
болуы мүмкін. Оларда бұрын қалыптасқан дағдылар қоры да түрліше
болуы ықтимал. Жоғарыдағы екі фактор да спорттық іріктеуде де
жəне сонымен қатар спорттық қозғалыстар техникасын үйрету
кезінде де жеке-дара жұмыс жүргізудің қажеттілігін көрсетеді.
153
VІІ ТАРАУ
ДЕНЕ САПАЛАРЫН ЖЕТІЛДІРУДІҢ
ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ МЕХАНИЗМДЕРІ
Бұлшық ет күші қозғалыстың жылдамдығына кері тəуелділікте
болатыны өткен тараулардан белгілі, яғни неғұрлым қозғалыс
жылдамдығы жоғары болған сайын соғұрлым күш төменірек жəне
керісінше (20-суретті қараңыз). Əртүрлі спорттық жаттығулар «күш-
жылдамдық» қисық сызығының түрлі нүктелеріне жатады. Сыртқы
жүктеме максималды изометриялық бұлшық ет күшіне жуық немесе
оған тең болатын жаттығулар меншікті-күштік жаттығуларға жа-
тады. Мысалы, шығыршықтағы «буынға тұру», «крест», «алдыңғы
тепе-теңдік» гимнастикалық жаттығулары, максималдыға жуық не-
месе максималды салмақты штангамен (бағанамен) орындалатын
ауыр атлетикалық жаттығулар.
Сыртқы кедергі төмендеген кезде қозғалыс жылдамдығы арта-
ды, ал көрінетін бұлшық ет күші төмендейді. Орындау кезінде са-
лыстырмалы жоғары бұлшық ет жиырылу күші мен жылдамдығы,
яғни үлкен қуаттылық көрінетін максималды изометриялық күштің
40-70%-ына тең сыртқы жүктемелі жаттығулар жылдамдықты-
күштік жаттығуларға жатады. Мысалы, қысқа арақашықтыққа
жүгіру, секіру.
Аз масса орын ауыстыра орындалатын қозғалыстарда (макси-
малды изометриялық күштен 40%-дан төмен) жылдамдық жоғары,
ал көрінетін бұлшық ет күші салыстырмалы аз. Бұлар жылдамдық
жаттығуларына жатады. Мысалы, орыннан кіші допты лақтыру,
жүктемесіз аяқ-қол қозғалыстары.
Аталған жаттығу түрлерін бөлетін шекаралар өте шартты болып
табылады.
Бұлшық ет жəне бұлшық ет күшінің физиологиялық негіздері
Бұлшық ет изометриялық жиырылу жағдайында максималды
статикалық күшті көрсетеді.
