450
Картографиялық зерттеу əдісі – белгілі бір құбылыстарды картаға
талдау жасау негізінде оқыпүйрену. Аталған əдісті пайдалану қазіргі
картографияның басты міндеті болып табылатын картада кескінделген
құбылыстарды танып білу мəселелерін қарастырады.
Картографиялық түсіру – кезкелген картада қамтылған табиғи жəне
əлеуметтік-экономикалық нысандар мен олардың орналасу ерекшелік-
терінің, өзара байланыстары туралы үйлесімді ақпарат беретін ең басты
бөлігі болып табылады.
Картодиаграмма тəсілі-бұл белгілі бір аумақтық бөліну шегіндегі
қандайда бір құбылыстардың абсолют өлшемдерінің жиынтық көрсеткіш-
терін көрсету үшін қолданаылатын бейнелеу тəсілі.
Калонна – Гаусс пен Крюгердің тең бұрышты көлденең цилиндрлі
проекциясында жобаланған 6° меридиандар жолағы. Каллонналар жолағын
сан мен белгілеу 180° шығыс бойлықтан басталады. Батыстан шығысқа қа-
рай араб санымен белгіленетін калонналардың жалпы саны 60. Бірінші ка-
лон на 180° б.б пен 174° б.б аралығымен шектеледі. 60 калонна 174° ш.б
180° ш.б аяқталады.
Картографиялық тор – Жер элипсоидындағы, шардағы немесе
глобустағы меридиандар мен параллельдер торы.
Картаны басып шығаруға дайындау – басып шығару түпнұсқасы
мен баспа қалыптарын алудан тұратын картаны басып шыңару
технологиясының кезеңі. Басып шығару түпнұсқасын алу үшін құрылған
түпнұсқадан қағазда немесе арнайы жылтыр металл табақшаға жарық
өтпейтін нақышты қабатты көгілдір көшірмелер дайындалады. Оларға кар-
та мазмұнының құрамдас бөліктері жоғарғы дəлдіктегі кестепен қағазға
сызылады немесе металл табақшаға нақышталады.
Кипригель – тірек нүктелерінің бұрыштарын нысаналап, тік
бұрыш тарын өлшеуге арналған прибор. Кипригельдің екі түрі кеңінен
қолданылады. Олар біршама қарапайым КБ жəне КА-2 кипригель-автомат.
Кипригельдің көмегімен тірек нүктесіне қойылған қашықтық өлше-
гіш сызғышты нысаналайды да, көлденең жəне тік бұрыштары мен ара-
қашықтығын өлшейді.
Конусты проекциялар – картографиялық торлар конустың білігі
глобустың білігімен сəйкес келетін жағдайда құрылатын меридиандарының
сыртқы пішіні бір нүктеден таралатын сəуле тəрізді түзу, параллельдері
концентрлі доға болатын 40°-80° ендіктер аралығындағы аумақтардың кар-
таларын құруға арналған проекция. Конусты проекцияда картографиялық
торды тұрғызу үшін қалыпты қиып өтетін конустар қолданылады. Қиып
өтетін қалыпты конуста құрылған картографиялық тор глобустың екі
нүктесінде жанасатындықтан, екі нольдік бұрмалану сызығы болады.
Нөлдік бұрмалану сызығының аралығындағы параллельдер сығыла-
тындықтан, ұзындықтың жеке масштабы бас масштабтан кіші, ал сыртын-
да үлкен болады. Барлық қалыпты конустық торларда басты бағыт
меридиандар мен параллельдермен сəйкес келеді
451
Көп конусты проекциялар – проекцияның
картографиялық
торларын глобустың градус торларының бөліктерін диаметрі əртүрлі
бірнеше жанасатын конустарда жобалап, конус жолақтарының бетінде
түзілген кескіндерді біріктіріп, жазықтыққа көшіру арқылы құрады.
Дүниежүзінің карталарын құру үшін қолданылатын көп конус-
ты проекциямен құрылған картографиялық тордың меридиандары
қисық, орталық меридианы мен экватор түзу, параллельдері эксцентрлі
доға тəрізді болады. Экватор маңы телімдері жанасатын цилиндрде
жобаланатындықтан алынған тордың экваторы түзу болады.
Көлденең қима-сызбалар – жалпы географиялық жəне мазмұны
бірін-бірі толықтыратын тақырыптық карталарға, сонымен қатар,
олардың масштабына, шартты белгілеріне негізделіп, белгілі бір бағытты
бойлай құрылатын жер бетінің көлденең қима-сызбасы.
Курвиметр – картадағы қисық сызықтардың ұзындығын өлшейтін
құрал.
Қалыпты цилиндрлі проекция – картографиялық торларды
цилиндр дің білігі глобустың білігімен сəйкес келетін цилиндрде құру
арқылы алатын прекция. Жанасатын қалыпты цилиндрде құрылған
дүниежүзі карталарының картографиялық торлары бірін-бірі перпенди-
куляр қиып өтетін түзу болады.
Қабатты бояулар тəсілі – жер бедерінің ірі пішіндерінің алып
жатқан ауданын, созылған бағытын, биіктігін, тау беткейінің көлбеулігін,
мұхиттар мен теңіз суларының тереңдігін анықтауға мүмкіндік беретін
картографиялық бейнелеу тəсілі. Мұхиттар, теңіздер мен көлдер кескіні
көгілдір бояулармен боялады.
Қатар – Гаусс пен Крюгердің тең бұрышты көлденең цилиндрлі проек-
циясында жобаланған
4° параллелдер жолағы. Ол латынның бас əріптері мен
белгіленеді. Қатарларды белгілеу экватордан солтүстік жəне оңтүстік полюс-
терге қарай жүргізіледі. А қатары экватормен 4°, В қатары 4°-8° шекте леді.
Екі жарты шардағы толық қатардың саны 22 ден 44-ке дейін жетеді.
Локодромия –
тұрақты румб түзіп, меридиандарды қиып өтетін жер
элипсоидының бетіндегі қысқа жол
.
Лимб – бөліктерге бөлінген теодолиттің шеңберлі өлшеу құралы.
Масштабтық шартты белгілер – картаның масштабына сай қажетті
нысандар мен құбылыстардың ауданын, созылған бағыты мен пішінін,
ұзындығын, басқа нысандарға қатысты орнын анықтауға мүмкіндік беретін
шартты белгілер. Олар аудандық (кескіндік) жəне сызықтық деп екіге
бөлінеді.
Магниттік азимут – магниттік меридианның солтүстік бағыты мен
қажетті нүктенің арасында түзілетін бұрыш. Ол А
м
əріпімен белгіленіп,
магниттік меридианның солтүстік бағытымен сағат тіліне бағыттас 0º пен
360º аралығында өлшенеді.
Магниттік ауытқу бұрышы – бұл
географиялық жəне магниттік
полюстердің жер шарындағы орындары əртүрлі болуына байланысты
