410
Жергілікті жерде жүргізілетін тригонометриялық нивелир-
леу А жəне В нүктелерінің арақашықтықтығын өлшегіш таспа-
мен немесе оптикалық қашықтық өлшегішпен жəне бұрыштың
көлбеулігі α өлшеуді қамтиды.
Бұрыштың көлбеулігі нысаналау білігі тік жазықтықта
қозғалатын теодолиттің немесе кипрегельдің көмегімен өлшенеді.
Приборда бастапқы өлшеу сызығы жердің беткі деңгейіндегі АВ
қи ма сының көлденең түзу жағдайын өлшей алатын қондыр ғы да бар.
Егер беткейдің көлбеулігі көлденең түзу жазықтықтан жоғары
бағытталса, онда бұрыштың көлбеулігі мен өзара биіктіктері оң
(+), ал төмен бағытталса теріс (-) белгісімен белгіленеді.
Тригонометриялық нивелирлеуді жүргізу үшін бастапқы А
нүктесіне тік шеңбері бар прибор орнатылып, биіктігін анықтауды
қажет ететін В нүктесіне нивелирлік тақтайша орналастырылады.
А жəне В нүктелерінің анықталуға тиіс өзара биіктігі h, беткейдің
көлденең түзу жағдайы D, -құралдың биіктігі і, тақтайшаға
нысаланған нүктенің биіктігі КВ=l əріптерімен белгілейді.
10.32 сурет.Тригонометриялық нивелирлеу
10.32-суретте көрсетілгендей h+l= КМ+і бұдан h=КМ+і-I
шығады. ОКМ үшбұрышынан: ҚМ= D·tg α шығады. Бұдан h=D·tg
α+і- l болады.
300 метрден аспайтын қашықтықта орналасқан бұрыштың
көлбеулігі α өлшегенде өлшегіш тақтайшадағы құралдың биіктігі
l= і белгіленген белгіге нысаналанған көлбеулікті h = D·tg α фор-
муласымен есептеу қолайлы.
Өлшенген өзара биіктік айырмасының дəлдігін бақылауды
тура жəне кері өзара биіктіктік өлшеу нəтижелері мен олардың
411
теңдігі h
тура
= h
кері
қамтамасыз етеді. Əр 100 метр қашықтықтағы
байланыспаудың 3-4 см болуы рұқсат етіледі [10.32 сурет].
Бұрыштың көлбеулігі теодолиттің немесе кирегелдің тік
шеңбері көмегімен анықталады. Бұрыштың көлбеулігі α теодолит-
пен өлшеу əдісінде тік шеңбер (6) көру түтігімен(1) бірге өздері
бекітілген тік жазықтықта көлденең білікті (2) айнала қозғалады.
Теодолиттің бекітетін столының екі бүйіріндегі көлденең түзу
жағдайға келтіретін деңгейдің сұйықтығын ортасына келтіріп
алып кіші көру түтігіндегі алидада (4) сызғышының көмегімен
көлденең диаметрін бойлай екі шетіндегі оптикалық жіп нөл-
пункт пен верньер бойынша көру түтігінің нысаналау білігінің
көлбеу лігінің өлшемін алады.
Алидаданың жағдайын оған бекітілген деңгейдің (5) саны
арқылы анықтайды. Өлшем алардың алдында цилиндрлі деңгей-
дің ауа көпіршігін көтеру винттерін (3) бұрау арқылы қос сызық-
тың ортасындағы нөл-пунктке келтіру қажет. Нөл-пунктке кел-
тірген көлденең түзу жағдайда тік шеңбер нөлге теңелуі тиіс.
Мұн дай өлшеуді нөлдің орны (НО) деп атайды[10.33 сурет].
Нөлдік жағдайдың орнының өлшемі екі түрлі жағдайда алына-
ды. Ал дымен шеңберді оңға бұру (ШО), содан соң шеңберді сол ға
бұ ру (ШС) жағдайында өлшейді. Алынған мəліметтер ШО жəне
ШС жағдайында тіркеледі де нөлдің орны төмендегі фор му ла мен
есеп телінеді.
НО=
ШО + ШС
0
+180
2
·
Т-5 теодолиті арқылы бұрыштың көлбеулігі α төменде
көрсетілген формуламен есептейді.
α=НО-(ШС-180º)= ШО-НО,
Ал Т-30 теодолиті үшін
α=ШС-НО= НО-(ШО-180
0
)
немесе НО=0 болған жағдайда
α =
ШО + ШС
2
·
412
10.33 сурет. Теодолиттің тік білігі (А). Тік біліктеггі нөлдің орыны (Б)
Бастапқы нүктеде орнатылатын кипригельдің жəне
теодолиттің көмегімен екі нүктенің өзара биіктігін анықтау
нүктелердің арақашықтығын оптикалық арақашықтық өлшегі-
шпен өлшеумен жəне тік шеңбер арқылы бұрыштың көлбеулігі
α ШО, ШС жағдайында өлшеумен аяқталады. Одан ары А жəне
В нүктелерінің өзара биіктігі h арнайы кестенің көмегімен
анықталады. Ландшафттық, геологиялық, басқа да далалық
экспедициялық зерттеу жұмыстары кезінде жоғары дəлдікті
талап етпейтін жағдайда нүктелердің өзара биіктігі мен
көлбеулігі эклиметрдің көмегімен өлшенеді [10.33 сурет].
Эклиметрмен көлбеулікті анықтау барысында арақашықтық
өлшегіш таспамен немесе жұп адыммен өлшенеді.
Брандистің эклиметрі диоптры бар (2,3) көру түтігінен
(1), білікті (4) бойлай айналатын көру түтігіне бекітілген ай-
налу шеңберінен (5), ұратын біршама кең таралған прототипті
прибор болып табылады. Шеңбердің дөңгелегінің нөлдік
көрсеткішінің екі жағында да (7) штрихтармен бөлінген
градустық бөліктер бар. Жерге бағытталған ауырлық күшінің
(6) болуы нөлдік көрсеткіші бар штрихты əрқашан көлденең
түзу жағдайда болуын қамтамасыз етеді. Көру түтігінің
көлденең түзу жағдайында прозер (8) арқылы өлшем алу 0-ге
тең болады. Ол көлбеу болғанда бұрыштың көлбеулігінің гра-
дусы көрсетіледі. Бұрыштың көлбеулігінің көрсеткішінің
кестесі бар шеңбер эклиметрдің қорабында бекітілген
[10.34 сурет].
413
10.34 сурет. Брандис эклиметрі. Жұмыс жағдайындағы эклиметр
Жергілікті жердегі D көлденең прокциясындағы АВ сызығының
көлбеулігі α мен өлшеу жүргізілетін А нүктесінен В нүктесінің
биіктігін анықтау үшін В нүктесіне өлшегіш тақтай
ша орна-
тып, А нүктесінен түсірушінің көзінің деңгейінде В нүкте сіндегі
өлшегіш тақтайға нысаналайды. Эклиметрдің шеңберінен екі
нүктенің арасындағы бұрыштың көлбеулігін 0,5º дейінгі дəлдікпен
өлшейді. АВ=S арақашықтығын өлшегіш таспаның не месе жұп
адыммен өлшейді [10.35-сурет]. Катеті – көлденең про ек ция жəне
нүктелердің бір-бірінен өзара биіктігі, ал гипотену за сы А жəне В
нүктелерінің арақашықтығы болып сана латын үш бұ рыш тан
h= Ssin α жəне D=cos α
табамыз. Бұл өлшемдерді эклиметрдің шеңберіндегі кестеден
ала мыз.
10.35 сурет. Мектеп эклиметрі
Мектеп эклиметрі білігінен еркін айналатын көрсеткіштің
екі жағындада 0ºден 90º бөлінген биіктігі оқушының көзінің
Достарыңызбен бөлісу: | 
