118
іс-əрекетіне ұқсайды. Автор немесе картаны құрушы оны дұрыс
құрастыруды ойластырып, қағаз бетіне ең маңызды ақпараттарды
енгізіп, кескінделген аумақтың айқын болуын, əрі ірі болуын,
ашық жер қалмауын алдын-ала ойластырады.
Құрастыру картаның атын, орналастыратын нысандарын, мас-
штабын, түсіндірме сөздерін, қамтылған аумақтың қосымша си-
патын анықтайтын көлденең қима-сызба, графиктер, кестелер,
мəтіндер, суреттер, шартты белгілер сияқты тағы басқа құрамдас
бөліктерін қағаз бетіне ұтымды орналастару мəселелерін қарас-
тырады. Картаның аты мен масштабын біршама ірі əріптер мен жазу-
ға мүмкіндік беретіндей барлық құрамдас бөліктеріне ал
дын-ала
орын белгілеу құрастырудың қызметінің маңызына мысал бо лады.
Пайдаланылатын əдебиеттер тізімі:
1. Картография с основами топографии. / Под ред. Г. Ю. Грюнберга.–М.:
Просвещение, 1991.– 368 с.
2. Берлянт А. М. Картография. – М.: Аспект-Пресс, 2002.–270 с.
3. Бугаевский Л. М. Математическая картография: учебник для вузов. –
М.: Изд-во МГУ, 1998.
– 265 с.
4. Южанинов В. С. Картография с основами топографии – М.: Высшая
школа. 2001г.– 300 с
Білімді бекітуге арналған сұрақтар мен тапсырмалар
1. Географиялық глобустың негізгі қасиеттерін ашып көрсеті ң і з.
2. Ұсақ масштабты карталардың əртүрлі бөлігінде масштабтың əр
түрлі болу себебін, бас масштабтың жеке масштабтартан айыр ма шылығын
түсіндіріңіз.
3. Ұсақ масштабты географиялық карталардағы бұрмаланулар дың түр-
де рі мен олардың туу себептерін ашып көрсетіңіз.
4. Картографиялық проекциялардың негізгі түрлерін анықтап, қосалқы
гео метриялық жазықтықта бағдарлау əдістеріне, бұрмалану сипатына қа-
рай жіктеңіз.
5. Постельдің теңаралық азимутта проекцияларының негізгі нұс қала -
ры ның картографиялық торының ерекшеліктерін, бір-бірінен айыр ма шы-
лық тары мен ұқсастықтарын анықтаңыз.
6. Меркатордың тең бұрышты қалыпты цилиндірілі проекциясымен
құрылған карталардың картографиялық торларының негізгі ерекшеліктерін,
бұрмалау сипатын ашып көрсетіп, ойыңды мысал келтіре отырып негіздеңіз.
119
Студенттердің іскерлік дағдыларын қалыптастыруға арналған тап-
сырмалар
Мұғалімдерге арналған географиялық атластағы 1º параллельдердің
əр түрлі ендіктегі ұзындығын, Еуразияның физикалық картасының
80°-90°шығыс бойлықпен 0°, 20°, 40°, 60°, 70° с.е. пен қиылыстарының ара
қашықтығын есептеп сол ендіктердегі параллельдің бойындағы жеке мас-
штабты анықтаңыз.
Жеке
масштабының
анықтайтын
параллель мен
меридиандардың
қиылысы
Меридиандар
дың градус
айырмасы
Параллельдер
мен
меридиандардың
қиылысының
ара қашықтығы,
см есебімен
Белгілі бір
ендіктегі 1º
параллель-
дердің
ұзындығы,
шақырым
Картаның
белгілі
бір ендік
бойындағы
жеке
масштабы
Экватор мен
80º-90º
ш.б. қиылысы
40º с.е. пен
80º-90º ш.б.
қиылысы
Студенттердің білімдерін тексеруге арналған тест
тапсырмалары
1. Геойд тəрізді жер шарының белгілі бір масшатбпен кішірейтіліп
алынған үлгісі ....
А) топографиялық сызба;
В) географиялық глобус;
С) топографиялық карта;
D) географиялық карта;
Е) топографиялық нүсқа;
2. Сызықтық масштабтың дəлдік негізінің бір бөлігіне сай келе тін
жер бетінің ұзындығы ...
А) дəлдіктің шегі;
В) сызықтық масштабтың графиктік дəлдігі;
С) сызықтық масштабтың дəлдігі;
D) толық негіз;
Е) дəлдіктің ауданы.
3. Сызықтық масштабтың графиктік дəлдігі ... мм тең?
А) 2 мм;
В) 0,002 мм;
С) 0,2 мм;
D) 0,02 мм;
Е) 0,1 мм.
120
4. 1:50 000 000 масштабты глобуста жердің үлкен жəне кіші жарты
білігінің айырмасы небəрі .... мм.
А) 0,4 мм;
В) 0,1 мм;
С) 0,2 мм;
D) 0,3 мм;
Е) 0,5 мм.
5. Глобустағы екі нүктенің арасын үлкен шеңбер арқылы қоса тын
жол…
А) ортомия;
В) курс;
С) азимут;
D) румб;
Е) локсодромия.
5. Жазықтыққа көшіргенде жер элипсоидының бетінің геомет рия -
лық қасиеттерінің бұзылуы…
А) бұрмалару;
В) азимут;
С) дирекциондық бұрыш;
D) ортодромия;
Е)
локсодромия
6. Картаға көшіргенде жер элипсоидының бетіндегі бағыт тардың
бұрыштар мен картаның бетіндегі бағыттардың бұрыш тарының сəйкес
келмеуі…
А) бұрыштың бұрмалануы;
В) ауданның бұрмалануы;
С) ұзындықтың бұрмалануы;
D) пішіннің бұрмалануы;
Е) нысандардың бұрмалануы.
7. Ұзындықтың өзгеруі гректің ......... əрпімен белгіленеді:
А) d;
В) m;
С)
γ
;
D) Q;
Е) S.
8. Ауданның бұрмалануының көрсеткішін ..... формуласымен
анықтайды.
А)
;
2
sin
b
a
b
a
−
+
=
ω
В) Р=
а·
b;
