388
Егер бұрыштық өлшеммен берілген лимбаның шкаласының
бөліктерін l, ал верньердікін (олда бұрыштық өлшеммен берілген)
v əрпімен, лимбаның əр шкаласының сандық көрсеткіші (n-1),
верьнердікі - n деп белгілесек,
l (
n-1)=
vn немесе
l
n- l =
vn
теңдеуі шығады. Теңдеуді теңестіру арқылы верньер шкаласының
дəлдігін есептеп шығаруға болады.
ln-vп= l; n(l-v)=l; (l-v) t арқылы белгілеп верьнер
шкаласының дəлдігін
n
l
t =
формуласымен анықтаймыз.
Қорыта айтқанда, верньердің дəлдігі лимба шкаласының
бөліктері верньердің сандық бөліктеріне бөлгенге тең. Егер
лимбаның бір бөлігі 20 тең болып, верньер 40 бөліктен тұрса,
жоғарыдағы формуланы қолданып, верньердің дəлдігін оңай
анықтауға болады.
1
1
20
0,5
40
t =
=
оны секундқа айналдырсақ, t=30’’
тең болады.
Дөңгелек лимбалы көлденең шеңбер мен алидадалық
шеңбердің көмегімен қажетті бағыттың бұрышының азимутының
өлшемдерін алу үшін оптикалық теодолиттер де шкалалы микро-
скоп пен микрометрмен жабдықталған.
10.16 сурет. Т-30 теодолитінің верньері бойынша өлшемдерді алу
сызбасы: l-лимбаның бөлінген шкалалары; v-верньер бөлінген
шкалалары; t= l-v қалыңдатылған жəне үш бұрышпен белгіленген
штрихтардың сəйкес келуі
389
Енді 10.16 суреттің көрсетілген сызба-нұсқасы бойынша
верньердің көмегімен өлшемдерді қалай алатынын қарас
ты
ра-
йық. Суретте əртүрлі өзара орналасу жағдайындағы верньер
доғасының телімдері көрсетілген. Бірінші жағдайда (А) верньер-
дің нөлі лимбадағы 30 штрихымен сəйкес келетіндіктен лимбаның
өлшемі 30º тең болады [10.16 А-сурет].
Екінші суретте (Ə) верньердің нөлі верньердің бір дəлдігіне
сəйкес доғаға ығысқанын көрсетеді. Бұл жағдайда верньердің
бі рін ші штрихы димбаның қандайда бір штрихымен сəйкес кел-
генін көруге болады [14.15 Ə-сурет].
Төменгі (Б) суретте верньердің нөлі 2t тең доғаға ығысқан жəне
бұл жағдайда верньердің екінші штрихы лимбаның қандайда бір
штрихымен сəйкес келеді. Аталған теодолитте шеңбер бойынша
өлшемді алуға лупа, ал басқа теодолиттерде шкалалы микраскоп
пен оптикалық микрометрлер қолданылады.
Лимбаның толық өлшемі А алу үшін негізгі шеңберінің 0 лим-
басы мен 0 верьнерге дейінгі А
1
- өлшемін жəне верньер бойын-
ша есептейді:
А = А
1
+а.
Алидадалық шеңбер қақпақпен жабылған верньердің үстінде
ашылып- жабылатын жарық түсіретін терезесі бар. Алидадалық
шебердің қақпағына екі цилиндрлі деңгей (6) бекітілген, оның
көмегімен лимбалар көлденең түзу жағдайға келтіріледі. Дөңгелек
шкаланы лимбалы көлденең шеңбердің втулкасына ұшында көру
түтіктерінің көлденең білігін орнататын ұясы бар екі бекіткіш (7)
орнатылған.
Нысаналау қызметін атқаратын геодезиялық құралды көру
түтігінің көмегімен затқа (өлшегіш тақтайшаға) дəл бағыттауға
болады. Қарастырылатын зат біршама қашықта орналасқан ны-
санды көруге арналғандықтан, көру түтігі астрономиялық тип-
те құрылған. Түтік объектив пен окулярдан тұрады. Аталған
құралдағы объективтің артқы фокусы окулярдың алдыңғы фо-
кусымен сəйкес келетіндей ретпен орналасқан. Объектив АВ
нысандарының (өлшегіш тақтайшаның немесе орнатылған
қаданың) кішірейтілген шынайы кері бейнесі А’В’ береді. Ал
окуляр А’В’ ұлғайтылған кері бейнесі А’’В’’ көрсетеді. Өлшегіш
тақтайша АВдейін арақашықтық өзгеріп отыратындықтан
390
түтіктегі А’В’ бейнесі де өзгеретіндіктен ішкі линзаны ығыстыру
арқылы затқа бағытталған көру түтігін фокустап отыру қажет.
Көру түтігінің ішіндегі шашырататын екі жақты дөңес қос линза-
ны арнайы бұрағыш винт крамердің көмегімен жылжыту арқылы
нысанаға алынған заттың нақты бейнесі алынады [10.17-сурет].
Дəл нысаналауға арналған Көру түтігі жіп торларымен
жабдықталған. Мөлдір əйнекте сызылған бұл екі жіңішке пер-
пендикуляр штрих окулярдың алдыңғы фокусының маңында
бекітілген. Жіпті торлардың ортасы затты нысаналу нүктесі
болып табылады. Қажет болған жағдайда арнайы бұрағыш
винттердің көмегімен жіпті торларды жылжытуға болады.
Геодезиялық құрал тұрақты бұрышы бар жіпті қашықтық
өлшегішпен жабдықталған. Бұл приборларда түтіктегі дəл ныса-
налау қызметін атқаратын мөлдір əйнекке сызылған екі негізгі
жіптен басқа екі көлденең жіп (a жəне b) жүргізілген [14.16-су-
рет]. Арақашықтықты өлшеу үшін бақылайтын нүктеге биіктігі
3-4 метр болатын теңдей бөліктерге бөлінген жолақтары бар
жиналмалы өлшегіш тақтайшаны орналастырады. Өлшенетін
арақашықтық көру түтігіндегі қашықтық өлшегіш жібінің
аралығынан көрінетін өлшегіш тақтайшаның мəніне тепе тең
болады [10.18-сурет].
10.17-сурет көрсетілген деректерге сəйкес О-бъективтің
оптикалық орталығы, F-объективтің алдыңғы фокусы, f-оның
фокустық арақашықтығы ab тордағы қашықтық өлшегіш
жіптерінің арақашықтығы, δ-түтіктен айналу білігіне дейінгі, ал
ZZ- объективке дейінгі аралық болсын.
Сызықтарды жазық жерлерде өлшегенде, нысаналау сəулесі
R белгілі бір нүктеде орналастырылған өлшегіш тақтайшаға пер-
пендикуляр келді дейік. Өлшегіш тақтайшаға нысаналағанда a
жəне b жіптері арқылы өтетін бағыттас сəулелер тақтайшадағы
жобаланған А жəне В нүктелері алдыңғы фокуста қилысады.
Өлшегіш тақтайшаның осы жіптердің аралығында көрінетін
бөлігін l əріпімен белгілейміз. Құрал мен өлшегіш тақтайшаға
дейінгі арақашықтық
S = S
1
+ f + δ
Əр бір прибор үшін f + δ = с = const тұрақты шамасы қашықтық
өлшегіштің тұрақтылығы деп аталады.
