384
10.13 сурет. Буссольдік кескіндеудің негізінде құрылған жердің шағын
бөлігінің сұлбасы (абрисі)
10.3 Теодолиттік түсіру
Теодолит мемлекеттік геодезиялық тірек торлар жүйелері
қосындарының аралығындағы тірек торларын құру жəне оларды
жиілендіру мақсатында көлденең жəне тік бұрыштарды өлшеу
үшін қолданылады.
Теодолит пен əртүрлі қашықтық өлшегіш құралдарды пай-
даланып жергілікті жер сұлбасының (планының) далалық
түпнұсқасын құруды теодолиттік түсіру дейміз. Теодолит
жергілікті жердегі көлденең жəне тік бұрыштарды өлшеуге
арналған казіргі кездегі жетілдірілген оптикалық құралдардың
бірі болып табылады.
385
Теодолиттік түсіру көбінесе көлбеулігі 6° аспайтын жазық жер-
лерде жүргізіліп, жерді орналастыру, орман шаруашылығында,
елдімекендердің жоспарын құру барысында кеңінен қолданылады.
Теодолиттік түсіру торы жергілікті жерде теодолиттік
жүрістер арқылы құрылды. Бұрылу нүктелері жергілікті жерде
бекітілген сынық сызықты желіні Теодолиттік жүру дейміз. Ол
тұйықталған, тұйықталмаған жəне бір жағы тұйықталған көп
бұрыш түрінде болады.
Теодолиттік түсіру жұмыстарын жүргізу кезеңдерінің реті.
Түсіру жұмыстарын жүргізер алдында теодолиттік жүрістердің
жергілікті жердегі барлық шыңдары (нүктелері) қазықпен немесе
басқа белгілермен белгілейді де, жүру нүктелер аралықтарының
жақтары мен көлденең бұрыштары өлшенеді. Теодолиттік
жүрістердің көлденең жағдайы S-ті есептеу үшін əр жақтарының
бұрыштарының көлбеуліктері де (тік бұрыштарыда) өлшенеді.
Бұл өлшеулер жүрістің барлық нүктелерінің жоспарлы коорди-
наттары х
1
мен у
1
есептеуге мүмкіндік береді [10.14-сурет].
10.14 сурет.Теодолиттік жүріс нүктелерінің координаттарын анықтау:
1,4-геодезиялық тірек торларының қосындары; 2,3–теодолиттік жүрістің
нүктелері; α
1
–теодолиттік жүріс жақтарының дирекциондық бұрыштары;
S
1
–жергілікті жерде жүргі өлшенген сызықтардың көлденең түзу жағдайы.
Қазіргі заманауи автоматты теодолитті (тахометрді) пайда-
лану жоғары дəлдікте соңғы нəтижені алуға болады. Егер теодо-
лит жергілікті жердегі кескіндік жағдайлардын түсірсе мұндай
түсірулер тахометрлік деп аталады. Түсіру жылдамдығын
25–1171
386
сұлбадағы (пландағы) бақыланатын нүктенің орны тахометрдің
түтігін тақтайшаға бағыттағанда арақашықтығын, көлденең, тік
бұрыштары немесе өсімшелері бірден өлшенуі қамтамасыз етеді.
Жер серіктерімен байланыстырылған қазіргі заманауи та-
хометрлер нүктелердің арақашықтықтарын, координаттарын,
теңіз деңгейінен абсолют биіктіктерін автоматты түрде жылам
өлшейді.Қазіргі заманауи электронды тахеометрлер өлшенген
бұрыштар мен арақашықтықты дисплейде көрсететін, сонымен
қатар, бірден жергілікті жердің координаттарына түрлендіре
алатын микрокомпьютермен жабдықталған. Тахометрлер сəуле
түсіретін тетік жəне сəуле түсіретін тетіксіз болып екіге бөлінеді.
Сəуле түсіретін тетікті тахометрлер өз жұмысы үшін қадаға
орнатылған сəуле түсіретін тетікті қажет етеді. Сəуле түсіретін
тетіксіз тахометрлер өз жұмысында жергілікті жердегі кез-келген
нысанға шағылыса алатын қуатты лазер сəулесін қолданады.
Лазерлі сканердің қызметі жағынан кез-келген нысанның
бұрыштары мен арақашықтығын өлшейтін сəуле түсіретін тетіксіз
тахеометрлерге ұқсас. Бірақ олар өлшеуді оператор көрсет кен бір
нүкте бойынша ғана емес бірден бірнеше бірнеше нүкте ні бірақ
өлшейді. Сканерлер лазер сəулесін көлденең жəне тік бұрыштарға
бағыттап жолында кездескен барлық нысандарды бі рақ түсіреді.
Нəтижесінде түсіру торының тығыз торлары түзі ле ді.
Теодолиттің құрылысы. Басқа геодезиялық құралдар сияқты
теодолитте көтергіш үш винтпен (1) қамтамасыз етілген заттық
стол дың (А) үстіне бекітіледі. Заттық столдың астындағы жыл-
жымалы станды винт (2) арқылы теодолит үш аяқты штативке
бекі тіледі.
10.15 сурет. Т-30 теодолитінің құрылысы
387
Көтергіш үш винт (1) теодолитің тік білігін (2) көлденең түзу
жағдайға келтіру қызметін атқарады [10.15-сурет].
Алидадалық шеңбердің (С) білігі (5) көлденең шеңбердің втул-
касына (4) енгізілген. Осыған орай екі шеңбердің (алиадалы жəне
көлденең) білігі бір-біріне сай келеді. Көлденең жəне алидадалық
шеңберді нөлге келтіру үшін тежегіштер қолданылады. Алидада-
лық шеңбердің диаметрінің екі шетінде лимбаның градустары-
ның минуттарын өлшейтін шкала верньер бар.
Объективтің оптикалық орталығы мен окулярды байланысты-
ратын түзу сызық көру түтігінің оптикалық білігі деп аталады.
Объективтің оптикалық орталығымен жіпті торлардың орталық
нүктесін қиып өтетін түзуді нысаналау білігі дейміз.
Кезкелген геодезиялық құралдың маңызды бөлігі цилиндрлі
деңгей болып табылады. Ол теодолиттің біліктерін көлденең
түзу жағдайға келтіріп түзулігін анықтау қызметін атқарады.
Цилиндрлі деңгей арнайы ұстатқышқа бекітілген əйнек ампула
болып табылады. Ампуланың ішіне ауа көпіршігі бар күкіртті
эфир толтырылған. Ампуланың бетіне штрихтар жүргізілген.
Олардың орталығындағы штрих сызығы нөл-пункт деп аталады.
Ауа көпіршіктері нөл-пультке симметриялы орналасқанда құрал
көлденең түзу жағдайға келтірілді деп есептелінеді.
Алидадалық шеңбердің білігінің тежегішін босатып буссоль-
дің магниттік тілін ортасындағы сызық пен түйіліскенше бұрап,
солтүстік магниттік полюстің бағанын анықтап аламыз. Тежегіш
винтті қайта бекітіп алиадалық жəне дөңгелек лимбалы көлденең
шебердің нольдік көрсеткішінің бір-бірімен бір сызықтың бой-
ында түйілісуін қайта тексереміз.
Белгілі бір бағыттың бұрышын есептеу кезінде көлденең шең-
бер дегі дөңгелек лимбаның шкаласы мен алиаданың экс центр лі гі
əсер етпес үшін алидадалы шеңбердің екі верьнерінің көр сет кі-
шін жұптап алу əдісі қолданылады.
Верньер лимбаға қарағанда көлденең жəне тік бұрыштардың
азимут тарын жоғары дəлдікпен есептеуге мүмкіндік береді. 60°
теодо литтерде Верьнер 5’ теңдей 12 бөлікке бөлінген доға тəрізді
шкала дан тұрады.
Көлденең жəне тік бұрыштардың минуттарын бір-бірінен ажы-
рату үшін шкаланың ортасынан сызық жүргізілген. 60’ тео до лит тің
верньерінің 12 шкаласының əрқайсысының арасы 5’ тең (12х5 -60’).
Достарыңызбен бөлісу: | 
