344
салы: 1:50 000 масштабты оқу картасында кескінделген Снов,
Камено горск, Вороново, Федоровка, тағы да басқа елдімекендер
кес кінделген жазуға қарап Сновтың қала, Каменогорскінің – қала-
тек ті кент, ал қалғандары ауыл текті кенттер екенін білуге бо ла ды.
Снов қаласына негізгі кіретін жолдар, бақтар мен алаңдар көр-
сетілген ашық қоңыр сары түсті бояулар отқа төзімді мате риал-
дардан жасалған құрылыс нысандарының басым екенін көр се теді.
Шартты белгілерден қаланың солтүстік шетінде метеорология-
лық бекет, электр станциясы, зауыттардың бар екенін көруге бо-
лады. Қаланың батыс шетінде саяжай текті Михалино кенті бар.
Кентте 160 тұрғын бар. Бір-біріне жақын орналасқан қара түсті
тік төрт бұрыштар үйлердің жиі салынғанын, сары түсті бояу
үйлердің отқа төзімсіз материалдардан салынғанын айқындайды.
1:25 000, 1:50 000 масштабты карталарда елдімекендердің
көшелері, отқа төзімді құрылыстары қызыл-сары бояудың əртүрлі
түстерімен беріледі.
9.11-сурет. 1:25 000 масштбты топографиялық картада жер бедерінің, су
нысандарының, өсімдіктер жамылғысы мен əлеуметтік-экономикалық
нысандардың кескінделу ерекшеліктері
345
Топографиялық карталарда жол торлары анық əрі айқын ашы-
лып көрсетіледі. Темір жолдардың табандарының ені, жұмыс істеп
тұрғандары мен салынып жатқаны, жол желілеренің саны толық
беріледі. Электрлендірілген темір жолдар ерекшке белгілермен көр-
сетіледі. Темір жол желісінің саны жолдың білігіне бір жолақ бір
желілі екі жолақ перендикуляр көлденең сызықтар жүргізу ар қы лы
кескінделеді. Мысалы, бір көлденең жолақ-бір қатарлы, екі жо лақ –
екі қатарды, үш жолақ– үш қатарлы темір жол екенін біл ді реді.
Ірі масштабты карталарда арнайы шартты белгілер мен темір
жол бекеттері, жол айрықтары мен деполар да кескінделеді.
Шартты белгілердің ішіндегі қара төрт бұрыш вокзалдың темір
жолға қатысты орынын көрсетеді. Вокзалдың екі жағынан темір
жол өтсе, белгі ортасында орналасады. Темір жол көпірлерімен
тунельдерінің жанына олардың сандық сипаттары (тереңдігі,
биіктігі мен ені) жазылады.
Топографиялық картада кескінделетін автомобиль жолда-
ры қатты төсенішті жəне төсенішсіз болып екіге бөлінеді. Қат-
ты төсеніштілерге магистральды автомобиль жолдары жата-
ды. Топографиялық карталарда барлық қатты төсенішті жолдар
көрсетіледі. Асфальт төселген жолдарда олардың сандық сипа-
ты толық жазылады. Мысалы, 8(12)А мұндағы 8–жолдың жүре-
тін бөлігінің, 12–жолдың метр есебімен алынған жалпы ені,
А–қатты төсеніштің түрі (асфальт). Ірі масштабты карталар да
жақсартылған тас төселген, ормандар мен далалардағы соқ пақ
жолдар, көлік жолдары да көрсетіледі. Жақсартылған тас төсел-
ген автомобиль жолдары қара сызық, ал соқпақ жолдар үзік сы-
зық
тармен кескінделеді. Автомобиль жолдарының бойындағы
кө пір лер арнайы шартты белгілермен беріліп жанына сандық си-
па т ы жазылады.
Мысалы,
270 8
7
50
T
−
, мұндағы Т– көпірдің салынған материя-
лы, (тас) 7–судың деңгейінен метр есебінен алынған биіктігі 270–
көпірдің ұзындығы; 8–өтетін бөлігінің ені; 50 тонна есебімен
алынған көтеретін салмағы. Ірі масштабты карталарда диірмен,
құбырлар, электр жəне байланыс желілері зауыттар мен фабри-
калар, мектеп үйі, геодезиялық тордың тірек нүктелері сияқты
əлеуметтік-экономикалық маңызы бар нысандар масштабтан тыс
шартты белгілермен кескінделеді.
346
9.3 Ірі масштабты карталардың шартты белгілерін пай-
даланып тəжірибелік есептер шығару
Ірі масштабты картадан нысандардың арақашықтығын
өлшеу. Ірі масштабты карталардағы нысандардың арақашықтығын
өлшеу барысында жер бетіндегі емес, көлденең проекциядағы
сызықтардың арақышықтығын өлшейтінін ескеру қажет.
Көлбеулік шамалы болғанда көлбеу сызықтар мен оның көл-
денең проекциясының айырмасы өте аз болады жəне ол ес ке ріл-
мейді. Мысалы, көлбеулік 2° болғанда, көлденең проек ция жер
бетіндегі сызықтан 0,006, ал 5° болғанда, 0,0004 см қысқа бо ла ды.
Картадан таулы аудандардағы нысандардың арақашықтығын
өлшегенде жердің көлбеу бетін
α
cos
⋅
= d
S
формуласының
көмегімен есептейді. Мұндағы d– көлденең проекциядағы
сызықтарының ұзындығы,
α
–бұрыштың көлбеулігі.
Топографиялық карталардан горизонталь аралық көлбеулікті
60 h
d
α
⋅
=
формуласымен анықтайды. Мұндағы
α
–горизон-
таль аралық көлбеулік, 60 тұрақты шама,
h – горизонталь
аралық қима биіктік, d –горизонталь аралық ұзындық. Сонымен
қатар, карта бұрыштамасының астындағы горизонталь аралық
ұзындық шкаласының көмегімен циркульды пайдалана отырып
анықтайды. Ол үшін горизонталь түзуді теңдей бөлікке бөліп
біртіндеп биіктейтін тік сызықтар жүргізіп барлығын қосып шка-
ла тұрғызады. Шкаланың астына көлбеулігінің сандық шамасы
жазылады [12.8 жəне 12.9-суреттер].
Картадан арақашықтықты анықтау үшін штанген циркульдың
екі ұшын қажетті нүктелерге қойып өлшеп алып, оң жақ ұшын
сызықтың масштабтың толық негізіне сол жақ ұшын дəлдік
негізіне қойып олардың санын есептейміз. Мысалы 1:100 000
масштабты картадағы екі нүктенің ара қашықтығы үш толық жəне
он бөлікке бөлінген дəлдік негіздің төртік бөлігіне сəйкес келсе
100 3 300
a =
⋅ =
м
м
4 10
40
b = ⋅
=
м
м
300 40 340
a b
+ =
+
=
м
Ірі масштабты карталардағы қисық сызықтардың ұзындығын
өлшеу біршама күрделі əрі дəлдігі шамалы болады
. Картадағы
қисық сызықтарды өлшеу үшін оны алдын ала бірнеше түзу
бөліктерге бөліп алып, штангенциркульды барлық иіндерді бой-
лай адымдату арқылы өлшейді.
