талық нарық – əртүрлі елдердің валюталары сауда-саттыққа  376

376
түсетін нарық. Көптеген банктер, фирмалар, биржалар, айырбас 
орындары шетел валюталарымен сауда-саттық қатынастарын 
жүргізіп отырады. 
Валюта бағамының атаулы жəне нақты валюта бағамы деген 
түрлері бар.
Атаулы валюта бағамы
– екі ел валюталарының салыстыр-
малы бағасы. Яғни, бір ел валютасының екінші ел валютасына
шаққандағы бағасы. Атаулы валюта бағамын белгілеу үшін 
«айыр бас бағамы» ұғымы қолданылады.
Нақты валюта бағамы
– екі елде өндірілген тауарлардың 
салыстырмалы бағасы. Осыны мынадай шартты мысалмен тү-
сіндіруге болады. Айталық, отандық өнім 90 000 теңге тұрады, ал 
тура сондай сапасы бірдей американдық өнім 6 000 долларға тең. 
Екі ел тауарларының бағасын бір валютамен есептейміз, мұндай 
жағдайда қалыптасқан атаулы айырбас бағамын назарға ала оты-
рып, американдық тауардың бағасын теңгемен есептейміз, мыса-
лы, 150 тг./USD. Нақты айырбас бағамын табу үшін мына форму-
ла қолданылады:
ε = Р/еР*,
мұнда, ε – нақты айырбас бағамы; Р – отандық тауардың 
бағасы; Р* - шетелдік тауардың бағасы; е – тікелей белгіленімдегі 
шетел валютасының атаулы айырбас бағамы.
Нəтижесінде, мынадай сандарды алуға болады: 
90 000 тг./(150 тг./USD)×6 000 USD = 90 000/900 000 = 0,1.
Бұл сан екі ел тауарының айырбасын көрсететін нақты айыр-
бас бағамын көрсетеді. Мұндай жағдайда, американдық 1 дана 
өнімге отандық өнімнің 10 данасы сəйкес келеді. Олай болса, 
қалыптасқан осындай атаулы айырбас бағамы мен салыстырма-
лы бағалар кезінде отандық өнім арзан, ал шетелдік өнім қымбат 
болады. Егер қандай да бір себептерге байланысты, мысалы, 
Қазақстандағы инфляцияға байланысты отандық өнімнің бағасы 
120 000 теңгені құраса, онда теңгенің нақты айырбас бағамы 0,13-
ке дейін өседі.
Бірақ бұл мысал нақты шынайылықты қарапайым түрде 
ғана көрсетеді. Шын мəнінде бұл жерде тек екі тауардың ғана 

377
бағалары салыстырылмайды, екі елдегі бағалардың орташа 
деңгейі салыстырылады. Бағалардың орташа деңгейін есеп-
теу үшін əдетте, ереже бойынша, өзгермейтін тауарлар жиы-
нын көрсететін тұтыну қоржыны алынады, оны бізге Ласпейрес 
индексімен анықтауға болады. Сондықтан Р жəне Р* белгілерін 
ары қарай бағалардың орташа қазақстандық (отандық) деңгейі 
жəне шетелдегі бағалардың орташа деңгейі деп сипаттауға 
болады.
Егер отандық валютаның нақты айырбас бағамы бір теңгеден 
төмен болса, онда отандық тауарлар шетелдікке қарағанда са-
лыстырмалы арзан болады. Осыны қазақстандық мысалмен 
түсіндіретін болсақ, біздің тұрғындар отандық тауарларды кө-
бірек, ал шетелдік тауарларды азырақ сатып алатын болады. 
Қа зақстандық өндірушілер өз экспорттарын кеңейте бастайды, 
өйткені, шетел азаматтары да аса арзан қазақстандық тауарлар-
ды сатып алуға құлшына бастайды. Демек, қазақстандық таза 
экспорттың шамасы артады.
Егер отандық валютаның айырбас бағамы бір теңгеден 
жоғары болса, онда отандық тауарлар шетелдік тауарларға қа-
рағанда салыстырмалы қымбат болып табылады. Ел тұрғын-
дары енді шетелдік тауарларды көптеп сатып ала бастайды. 
Отандық өндірушілер өздерінің экспорт көлемін қысқартады, ал 
қазақстандық импортерлер елге əкелінетін шетелдік тауарлар дың 
көлемін арттыра бастайды. Олай болса, таза экспорт төмендейді. 
Сондықтанда, осыған қарап нақты айырбас бағамының (ε) жəне 
қарқынының қаншалықты маңызды екендігіне көз жеткізуге 
болады. Тауарлар мен қызметтердің жалпы қозғалысы жəне 
сəйкесінше, төлем балансының қарқыны нақты бағамға тəуелді 
болып табылады.
Таза экспорт нақты айырбас бағамының функциясы болып 
табылады, яғни таза экспорт (Хn) пен нақты бағам (ε) арасында 
кері байланыс бар:

жүктеу 1,31 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: