Отбасы тұрмысының қолайсыздығын қалай

110 
 

 
тәрбиесіздігімен кӛзге тҥседі, ересектермен, қҧрдастарымен қатынас қҧра 
білмейді,  ҥнемі  ашулы  жҥреді,  ӛзгелерге  басымдылық  танытады,  ӛз 
мәселелерін кҥш кӛрсету арқылы шешуге дағдыланған; 

 
санитарлық-тҧрмыстық әдеттерден жҧрдай, ҧқыпсыз болып келеді; 

 
сабаққа  жиі  ашығып  келеді,  жҧпыны  киінеді,  қажет  оқу  қҧралдары  да 
болмайды; 

 
кӛздері кӛгеріп, бозарып жҥруі мҥмкін және т.б.; 

 
мектепте, сыныпта достары жоқ, оқшау қалған, аластатылған; 

 
ҥйден кетіп қалады, мектепке бармайды, қоғамнан тыс қалады; 

 
сырт пішіні кҥш кӛрсетілген белгілерге, яғни кӛк дақтарға, жарақаттарға 
ие; 

 
жабырқаулы,  тҧйықталған  немесе  керісінше  ӛте  белсенді,  ашуланшақ 
болып келеді, жҥйкесі сыр береді; 

 
қажет қосымша заттары жоқ (кӛзілдірік, денсаулығына байланысты қажет 
әртҥрлі қҧрылғылар).  
Егер педагог немесе басқа маман балада жоғарыда аталған белгілерді байқаса, 
осы  отбасының  амандығын  баса  назарға  ала  отырып,  әлеуметтік  диагностика 
жасауы тиіс.   
   
6. Ӛмірлік сценарилердің ассоциациясы  
 
Әр  отбасының  ішкі  жағдайы,  оның  қуанышы,  қайғысы,  қҧлдырауы  мен 
ӛркендеуі  қауымдастықта  ӛте  айқын  кӛрсетілген.  Тӛменде  берілген  қысқа 
фраза-пікірлер отбасының басынан кешкен жағдайларды дәл сипаттап береді.   
«Дағдарысқа дейінгі ӛмір» - арман қуған, отбасын қҧру кезіндегі бақытты шақ, 
отбасылық ӛмірдің басы. 
«Дағдарыс» - ӛмірдің қара жолағы, отбасының берекесін қашырған жағдайлар. 
Барлық жоспарлардың кҥл талқаны шықты, ең бастысы балалардың ӛмірі мен 
олардың амандығы қауіпті жағдайда болды.  
«Дағдарыстан кейін»  - отбасында жақсылық болады деген ҥміт пайда болады. 
Балаларға жан тыныштығы мен ата-анаға деген сенім оралады.  
 
«Дағдарысқа дейін» 
«Дағдарыс» 
«Дағдарыстан кейін» 
Арманы 
орындалды, 
бақыт 
Жабырқаушылық, 
тығырыққа 
тірелу. Балалармен не болмақ? 
Жеңілдік, 
тынышталу. 
Балалар кӛңілді.  
Тӛменге қарай қҧлдырау  Есімнен  танып  қалам  ба  деген  Қорқыныш  бар  әлі,  алайда 

111 
 
қорқыныш. Балалар ҥшін қорқу. 
жеңілдікті сезінеді. 
Жақсы, мықты отбасы 
Маскҥнемдік, 
ҧрыс-керіс, 
балалардың тіл алмауы 
Жым-жырт, 
тыныштық. 
Балалардың болашаққа деген 
сенімі пайда болды. 
 
Бақыт, сҥйеніш 
Мҥмкін  қателік  жіберіп  алған 
шығар. 
Ажырасқанымыз 
жақсы 
болды. 
Еске алуға қҧлықсыз 
Бәріне 
қалай 
шыдағаныма 
таңқаламын.  Балалар  кӛзіндегі 
ҥрей. 
Барлығы тамаша. 
Отбасындағы  махаббат, 
береке 
Қара  жолақ,  кӛлдетілген  кӛз 
жасы, ӛкпелесу 
Бір-бірімізді  жеңіл  тҥсінетін 
болдық,  кӛз  тие  ме  деп 
қорқамын. 
Сәттілік 
Ӛмір 
аяқталды. 
Балаларды 
қорқынышты сезім жаулап алған. 
Жаңа ӛмір 
Ӛзін  ана  және  әйел 
ретінде сезіну 
Барлығын  жек  кӛру,  кҥйреудің 
себебін  тҥсінбеу.  Балалар  бізге 
деген сенімдерін жоғалтты.  
Қанат бітіп, екінші тынысым 
ашылды, 
жақындарыма 
керек екенімді тҥсіндім. 
Бақыт, махаббат, бала 
Кӛз  жасы,  ӛкпе-наз.  Бала  ӛзімен 
ӛзі, тҧйық. 
Жеңілдікті 
сезіну, 
ӛмір 
сҥруге  деген  қҧлшыныс, 
жақсылыққа қол жеткізу.  
Мықты,  жақсы  кӛретін 
отбасы 
Тҥсінбеушілік, 
сыйластықтың 
болмауы 
Бҧл қателік еді. 
Арманның шегі 
Жетіспеушілік, 
тапшылық, 
ашулылық. 
Балалардың 
жақсылыққа деген ҥміті жоғалды. 
Оптимизм,  болашаққа  деген 
жоспарлар 
Сҥйікті 
кҥйеуі 
мен 
балалары  бар  жақсы 
отбасы 
Кҥйеуінің 
сатқындығы, 
қолдаудың  болмауы.  Қорқыныш, 
сенімсіздік.  Бос  бӛлменің  есігін 
қағып тҧрғандайсың. 
Жаңа 
ӛмір, 
армандар, 
жоспарлар 
Ӛмір  сҥруге  болатын 
ӛмір 
Маған кім қол ҧшын берер еді? 
Бізде бәрі жақсы болады! 
Қуаныш, 
жҧмыс, 
молшылық, тату отбасы 
Нағыз  тозақтың  ӛзі,  жҥйке  сыр 
бере 
бастады, 
ҧрыс-керіс, 
балалардың жылауы. 
Ҥйде  ҥміт,  тыныштық  пайда 
болды 
Бақыт, молшылық 
Ауру, сҧмдық, қорлық. 
Мен  ең  бақытты  әйелмін 
және анамын 
7.  Отбасын ӛмірлік график арқылы зерттеу  
 

112 
 
Отбасының  ӛмірлік  жолдарын  зерттеу  ҥшін  зерттеу  жҧмысында  отбасылық 
ӛмірді  зерттеудің  графикалық  тәсілі  қолданды.  Әрбір  отбасыға  арнайы  ось 
координатасы  сызылған  сызба  беріліп,  ӛзінің  отбасылық  ӛмірін  сызу 
ҧсынылды,  мҧнда  «Y»  координатасы  –  амандықтың  пайызы  болса  (ӛмірдің 
сапасы), ал «Х» - отбасының әрбір жылдағы ӛмірі.  
Бҧл  тәсілдің  бір  ерекшелігі  мынада,  яғни  отбасы  график  салу  арқылы 
отбасылық  ӛмірдің  кӛрнекті  графикалық  кескінін  алады.  Ҥдеріске  ӛзінің 
тікелей  ат  салысуы,  себептері  кӛрсетілген  самғаулар  мен  қҧлдыраулар 
отбасылық ӛмірге талдау жасауға мҥмкіндік береді.  
Ӛмір 
графикасында 
тҧрақтылықтың  байқалғаны  маңызды,  тербеліс 
амплитудасы  аз  болып  (кӛп  шашыраңқы  болмауы  тиіс),  ҥстіңгі  және  тӛменгі 
шыңдар  жақын  орналасқан  сайын  адам  баласы  қызбалыққа  аз  салынады, 
соққыға  «тӛтеп бере  алады»,  қиын  жағдайға  тез  бейімделеді.  Демек,  бҧл  адам 
қиын жағдайдан тезірек шығады.    
Біз  зерттеп  отырған  отбасылардың  ӛмір  графикасында  барлық  жағдайларда 
тербелістің ҥлкен амплитудасын байқаймыз, яғни біздің респонденттер отбасын 
қҧрғаннан кейін қызбалыққа салынып, әр кҥні «тағдыр соққысымен» ӛткендігін 
кӛреміз.  Кҥнделікті  шиеленіс,  қорқыныш  сезімі  мен  ӛкпе-наз  тҧрақсыз  тҥрде 
«отбасылық ӛмірдің қисық сызығында» орын алды. 
Алынған  ӛмірлік  циклограммалар  респонденттердің  ӛмірі  отбасы,  балалар, 
жақын адамдар арасындағы қатынастары қалай қалыптасқанын кӛрсетеді.   
Самғау жылдары мен ең жоғарғы шыңдар – бҧл дағдарысқа дейінгі ӛмір, яғни 
қуанышты  жағдайлар,  орындалған  армандар,  сәттіліктер.  Орташа  алғанда 
отбасының  амандығын бағалау  70-100%  шамасында  тербеледі.  Бҧл орайда, ол 
отбасында тҧңғыш баланың дҥниеге келуі кезінде 10%-ға артады.  
Берекенің негізгі белгілері: 
отбасын қҧру, 
ортақ ӛмірлік жоспарларды қҧру;  
отбасындағы сҥйіспеншілік, ӛзара тҥсіністік 
балалардың ӛмірге келуі; 
жҧмыс бастылық, тҧрақты еңбекақы; 
материалдық жағдайды жақсарту. 
 
Қҧлдырау  жылдарында,  жанжалдасу  кезеңінде  отбасының  амандығы  жылдар 
бойынша орташа алғанда 30-20 пайызға дейін тӛмендеді, ең тӛменгі деңгей екі 
отбасында  0%  белгісінде  байқалды  (мысал  (1):  жалғыз  басты  әйел  туберкулез 
ауруына  шалдыққан,  осы  себепке  байланысты  баласын  әлеуметтік  мекемеге 
уақытша  рәсімдеуіне  тура  келген,  (2):  жолдасы  маскҥнемдіктің  ең  соңғы 
сатысында  тҧр,  тҥрмеде  отыр).  Қоғамнан  тыс  қалған  бірнеше  отбасылардың