ІX. Өзін-өзі өлтіру тәуекелінің дәрежесін бағалау

Суицидке әкелетін, эмоционалдық қиындықтар толығымен сирек шешіледі, кейде ең қиыны артта қалған сияқты болады. Сондықтан ешқашан толық құпиялықты сақтайтыны туралы уәде беруге болмайды. Көмек көрсету толық үнсіздікті сақтау қажет екенін көрсетпейді. Әдетте, өзін-өзі өлтіруге талпыныс белгілерін білдірген қаймыққан адам көмек сұрауы мүмкін. Сондай-ақ, күмәнсіз, жағдаяттар шешілмейінше суицидалды адам өмірге бейімделмейді.

Өмірде отбасы мен жеке бастың күйзеліс кезеңінде әлемнің субъективті бейнесін, яғни өзіне және тұтас алғанда әлемге деген қарым-қатынасы мен көзқарасын бұрмалау тән. Бұл сәтте суицидалдық ойлар мен қиялдар жиі кездеседі.

БҰҰ-ның Балалар қорының берген есебі бойынша соңғы жылдары жастардың, тіпті балалардың арасында суицидалдық әрекеттер мен өзіне-өзі қол жұмсау айырықша өсіп отыр. Жасөспірімдердің өзіне-өзі қол жұмсауы қайғылы жағдайлардың жетекші себептерінің ішінде үшінші орынды, ал өмірден қол үзудің негізгі себептерінің ішінде төртінші орынды алады. Қазіргі кезде өзіне-өзі қол жұмсау деңгейі ресейлік жасөспірімдер арасында әлемдегі ең жоғары көрсеткішті көрсетіп отыр. Қылмыстық іс материалдарының талдауына сүйенетін болсақ, кәмелетке жасы толмағандардың өзіне-өзі қол жұмсауының 62%-ы қақтығыстар мен жағымсыз жайттардан: ересектер тарапынан көрсетілетін зорлықтан қорыққаннан, мұғалімдер, сыныптастары, достары тарапынан болатын жөнсіз әрекеттер мен жанжалдардың әсерінен, жан-жағындағылардың қатыгездігі мен бейжайлығынан болады.

Көп жағдайда жасөспірімдер ата-аналарының немқұрайлылығы мен педагогтардың олардың проблемаларын шешуге наразылығынан, яғни ересектердің немқұрайлылығы мен қатыгездігінен өзіне-өзі қол жұмсауға барады. Мұндай іске, әдетте, тұйық, жаны нәзік, жалғыздықтан жапа шеккен, өзін ешкімге керексіз сезінетін, жасөспірімдік өмірдің мағынасын жоғалтқан балалар (жасөспірімдер) барып жатады. Сонымен қатар, ата-аналар мен жасөспірімдердің ішімдікке салынуы мен нашақорлық, адамның жеке психологиялық ерекшеліктері, ішкі тұлғалық қақтығыстар өзіне-өзі қол жұмсау және т.б. әрекеттерге алып келеді.

Балаларда суицидалды әрекеттер қызбалықтан, күйзелістен туады және ол алдын ала жоспарланбайды. Өзіне-өзі қол жұмсау әрекеттері өмірге өнімсіз (қорғансыз) бейімділігі нәтижесінде – өзінің адамдармен және отбасымен, өз туыстары мен ішкі әлеммен шеттелу негізінде икемсіз қарым-қатынас құруы: өмірлік қиын жағдаяттарды қажетсіз, жөнсіз тәсілдермен шешуге тырысудың салдарынан болады.

Жасөспірімдерге өмірлік қиын жағдаяттарда дер кезінде психологиялық көмек беру қайғылы жағдайды болдырмауға септігін тигізер еді.

Берілген бағдарлама жалпы білім беретін мекемелердегі әр түрлі жастағы оқушылар арасында суицидалдық әрекеттерді болдырмау үшін алдын алу және түзету жұмыстарын ұйымдастыруға арналған.

Бағдарламаның мақсаты оқушыларды өмірге жағымды көзқараспен қарауларын қалыптастыру, яғни адамның саналы түрде бір-бірімен, өзге адамдармен, тұтас қоршаған ортамен тұрақты тепе-теңдікті сақтап қарым-қатынас жасауға үйрету.

Алға қойылған мақсатқа келесі міндеттерді жүйелі шешу нәтижесінде жетуге болады:

• 
  проблеманың теориялық аспектісін түрлі ғылымдар тұрғысынан зерттеу (философия, физиология, психология, социология, педагогика) және ата-аналармен, педагогтармен жұмыс кезінде ақпаратты пайдалану;
  
• 
  шұғыл көмек және қорғаныш қажет ететін балаларды анықтау және алғашқы шұғыл көмек көрсету, баланың қауіпсіздігін қамтамасыз ету, стрестік жағдайдан шығару;
  
• 
  дер кезінде алдын алу және проблеманы тиімді шешу мақсатында психикалық жағдайда, қарым-қатынас кезінде, дамуы мен білім алуы кезінде туындайтын әрбір оқушының психологиялық-педагогикалық дәрежесінің ерекшеліктерін зерттеу;
  
• 
  тәрбиелілік-білім беру үдерісі кезінде және өмірлік қиын жағдаяттар кезеңінде әр түрлі жас тобындағы оқушыларға психологиялық-педагогикалық қолдау көрсету жүйесін құру;
  
• 
  балаларға көмек көрсету және олардың заңды құқықтары мен қызығушылығын қорғау үшін түрлі мемлекеттік ұйымдар мен қоғамдық бірлестіктерді тарту.
  
• 
  қоғамда кездесетін әлеуметтік мінез-құлық ережелерін бойларына сіңіру, социумда құндылықтық қарым-қатынасты дамыту;
  
• 
  «өзіндік менінің» жағымды бейнесін қалыптастыру, тек қана жеке басының ғана емес, өзге адамдардың да қайталанбас және маңызды тұлға екенін түсіндіру.
  

• 
  әлеуметтік бейімделуі қиын, бірақ болашақта оны жоюға мүмкіндігі бар оқушылармен жұмыс;
  
• 
  шұғыл психоэмоционалдық қолдау қажет ететін оқушылармен жұмыс;
  
• 
  жайсыз отбасылармен жұмыс.
  

• 
  Тұлғаның құндылық қағидасы, баланың өзі құндылық ретінде анықталады.
  
• 
  Тұлғаның бірегейлік қағидасы, баланың жеке даралығын мойындаудан тұрады.
  
• 
  Тұлғалық даму басымдылығы қағидасы, яғни оқыту қара бастың қамы ғана емес, ол әр баланың тұлғалық даму құралы ретінде алынады.
  
• 
  Әрбір оқушының жақын даму аймағына бағытталғандығы қағидасы.
  
• 
  Оқыту-тәрбиелеу үдерісінің эмоционалдық-құндылықтық бағдары қағидасы.
  

Осылай ұйымдастырылған жұмыс балаларды әлеуметтік және психологиялық жағынан қорғауды жүзеге асыруға, девиантты мінез-құлықты балалардың санын азайтуға және суицидалдық әрекеттерден сақтануға септігін тигізеді. Сонымен қатар балалар мен ата-аналар ортасында өзара қарым-қатынасты нығайту бойынша жұмысты ұйымдастыруға көмектеседі.

• 
  Оқушылардың психологиялық жағынан ашылуы үшін, әрбір оқушының өзін-өзі көрсетуіне септігін тигізетін дағдылар мен тәсілдерді қалыптастыру үшін бар мүмкіндіктер;
  
• 
  Сынып жетекшісіне, пән мұғаліміне оқушылардың психологиялық және жас ерекшеліктерін ескере отырып, оқыту-тәрбиелілік жұмыстарды құруда көмек көрсету үшін бар мүмкіндіктер;
  
• 
  Анықталған психологиялық проблемаларды дер кезінде түзету, жетілдіру және оқу-тәрбие үдерісін нығайту үшін жағдай жасау.