БІЛІМ БЕРУ МЕКЕМЕСІНДЕ СУИЦИДТТІҢ АЛДЫН АЛУДЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ШАРАЛАРЫ

Оқушының психикалық күйіндегі, оның қарым-қатынасындағы, жалпы дамуындағы және білім алуда туындаған мәселелерді дер кезінде шешу мақсатында әр оқушының психологиялық-педагогикалық дәрежесінің ерекшеліктерін зерттеу. Суицидалдық мінез-құлықтың алдын алу шарасының бағдарламасы мен жоспарын дайындау. Баланың заңды құқықтарын қорғау мақсатында мемлекеттік және қоғамдық ұйымдарды алдын-алу шарасына қатысуға тарту. Оқушының позитивті «Мен»-тұжырымдамасын қалыптастыру, оның ерекшелігін және қайталанбас тұлғалық қасиеттерін өз-өзіне таныту арқылы әр адамның жеке тұлға екендігін ұғындыру. Қоғамдағы мінез-құлықтың әлеуметтік нормаларына үйрету, мейірімділікке тәрбиелеу, әлеуметтегі құндылықтық қатынастарын дамыту. Осы ретте педагог-психолог өз ісінде біріншіден, суицид мәселесі туралы қалыптасқан «мифтерді» жоюға бағытталған жұмыс жүргізу керек. Кеңінен таралған «мифтер»:

• 
  «негізінен өзін-өзі өлтіруге баратын адамдар психикалық жағынан ауруға шалдыққан адамдар» - деген «мифті» жою. Суицидалдық жағдайларды зерттеу барысында зерттеушілер келесі тұжырым жасаған: «өзін-өзі өлтірген адамдардың көпшілігінің психикалық жағынан ауытқулары болмаған, олар психологиялық қысым көрген адамдар»;
  
• 
  кейбір білім беру мекемелерінің басшылары «суцидтің алдын алуға болмайтына сенеді, өйткені өз-өзін өлтіруге бел буған кісілер ойлағанын орындамай қоймады» – деген пікірде болады екен. Ал, бірақ суицид – бұл адамның «жан айқайы, көмек сұру формасы»;
  
• 
  «өзін-өзі өлтіремін» – деп қорқытатын адамдар, «шын мәнінде суицидке бармайды» – деген мифті жою. Зерттеулердің нәтижесінде анықталғаны, өзін- өзі өлтірген адамдардың ¾ бөлігі өзін-өзі өлтіретінін алдын ала хабарлап, отырған;
  
• 
  сонымен бірге келесі «мифті» жою қажет: суицидтің алдын алу жұмысын «оңай» ұйымдастыруға болатынына сенім. «Адамдар жұмыспен қамтылып, қатаң бақылауға алынса, осы мәселенің шешілетініне сенімді болу» деген пікір – теріс пікір. Осындай пікірді құптаған адамдар өз қарамағындағы адамдар ағзасының психофизиологиялық ресурсының құлдырап, оның тозуына себеп болады. Яғни бұл еңбек тәртібінің психо-гигиеналық талаптарының бұзылуын көрсетеді, ал осындай жағдай суицидтің себебіне айналуы мүмкін;
  
• 
  кейбір адамдар суицидтің сыртқы белгілерін анықтауға болмайтынына сенеді. Осыған орай, «суицидтің алдын алу жұмысы күрделеніп, жемісті болмайды» – деген «миф» қалыптасады. Осындай пікірдің шындыққа жанасатына сенуге болатын сияқты, өйткені біреудің «жанын түсіну», оның ішкі жан дүниесін тану ісі – күрделі үдеріс. Сонымен бірге, тәжірибеге үңілсек, суицидті болдырмаудың мүмкіншіліктері бар екен.
  

а) «өзін-өзі» өлтіретіні туралы ашығынан жария ету (туыстарына, таныстарына, жақсы көретін адамдарына хат арқылы немесе ауызша айту);

ә) суицидалдық әрекеттердің болатынына қатысты жанама түрде «ойдың» болуы (мысалы, өз-өзін өлтірудің имитациясын жасау және т.б.);

б) белсенді түрде алдын ала дайындалу, тәсілдерін іздестіріп таңдау (дәрілерді жинау, уландыратын заттарды зерттеу және т.б.);

в) өзін-өзі өлтіру мысалдарын жиі-жиі айтып отыру (жалпы өз-өзін өлтіру туралы әңгімелерді жиі айту);

г) жақын айналасындағы адамдармен символдық қоштасудың болуы (жеке заттарын тарату, фотоальбомдарын, сағатын және өзіне қымбат болып келетін заттарды тарату және т.б.);

д) мінез-құлықтың өзгерген стереотипы: өзіне тән емес тұйықтықтың көрініс беруі; қозғалғыштығы мен жиі қарым-қатынасқа түсу белсенділігінің төмендеуі, үндемейтін және баяу оқушылар мінез-құлығының қозуы;

е) оқшалану, қарам-қатынасқа түсу ортасының тарылуы.

Суицидалдық мінез-құлық анықталуының жүйелі сипатын ескере отырып, жалпы және арнайы жоспардың іс-шараларын кіріктіріп, алдын алу жұмысын кешенді түрде ұйымдастырған маңызды болады.

Суицидалдық мінез-құлық қалыптасуының себебі болатын әлеуметтік және әлеуметтік-психологиялық жағдайларды жою – алдын алу жұмысының негізгі мазмұны болып айқындалады. Осындай жұмыстың негізгі бөліктеріне төмендегілер жатқызылады:

• 
  күнделікті өмірін, оқуын, жұмысын, тұрмысын және бос уақытын нақты ұйымдастыру;
  
• 
  түрлі қақтығыстарды болдырмау;
  
• 
  ата-аналар қауымдастығының өкілдерімен және ішкі істер қызметкерлерімен бірлесіп КТБ, МІБ есепте тұрған жайсыз отбасыларды тексеру;
  
• 
  мектептерде сынып сағаттарын, әңгімелесулер мен дөңгелек үстелдерді, анонимдік сауалнама, психологиялық тренингтер, ата-аналар дәрісін өткізу. Мысалы: «Заңды сақта», «Мен және заң», «Құрдас құрдасқа», «Біл және есте сақта» тақырыптарында сынып сағаттарын ұйымдастыру. КТБ инспекторларымен, әлеуметтік педагогтармен, ата-аналармен және жасөспірімдермен «Құқық бұзушылықтың алдын алу», «Сабақтан тыс уақытта кәмелетке толмағандардың тәртібі» тақырыптарында жеке әңгімелесулер өткізу. «Кәмелетке толмағандардың өз-өзіне қол жұмсау әрекеттерін алдын алу» тақырыбында семинарлар өткізу.
  
• 
  Оқушылардың құқықтық ағартушылығын қалыптастыру шеңберінде олардың құқықтық білімін және тәрбиесін жетілдіру мақсатында «Құқықтық дәріс» жұмысын жүзеге асыру. Мысалы, «Жасөспірім және қылмыс», «Жазаның болмай қоймайтындығы», «Заңды жастайынан білу», «Қылмыстық топ», «Бұзақылық қылмыстары туралы» тақырыптарындағы дәрістерді оқуға құқық қорғау органдарының, прокуратураның қызметкерлерін, аудандық және ауылдық кітапханалардың қызметкерлерін, аудандық және ауылдық ауруханалардың қызметкерлерін шақыру.
  
• 
  Ата-аналармен адамгершілік-құқықтық тәрбие мәселелерін талқылап, «Ата-аналардың құқықтық білімі кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықты алдын алудың құралы ретінде» атты әңгіме өткізу және т.б.
  
• 
  Жедел-алдын алу іс-шараларын ұйымдастыру. Мысалы, кәмелетке толмаған азаматтарды темекі шеккені үшін жазалау, түнгі сағат 22.00-ден кейін көшеде жүрген немесе компьютер клубында отырғандарды жазалау, ата-аналар міндетіне ықылассыз қараған үшін ҚР КоАП 111-бабы бойынша кәмелетке толмағандардың ата-анасын тәртіптік жазалауға тарту.
  
• 
  Құқық қорғау органдарымен бірлескен (КТБ инспекторлары, учаскелік инспекторлар) әлеуметтік педагогтардың рейдтерін өткізу. Рейдтерді ата-аналар комитетінің өкілдері мен сынып жетекшілерінің қатысуымен өткізу.
  
• 
  КТБ есебінде тұрған оқушылардың және «қауіпті топтағы» балалардың тұратын мекенжайы бойынша тексерістер ұйымдастыру.
  

1.Суицидалдық мінез-құлықты диагностикалау.

2. Мінез-құлық проблемасын шешуге бағытталған жеке және топтық сабақтарын өткізу, өзін-өзі бағалауын көтеру, өз тұлғасына оң көзқарасын қалыптастыру.

• 
  өзіне-өзі қол жұмсау әрекеттерін алдын алу мақсатында балалар мен жасөспірімдердің суицидалдық мінез-құлығы бойынша психологиялық қолдау жұмысын жүргізу: дағдарыстық немесе күйзелістік жағдайлардың терапиясы, Позитивті «Мен» - тұжырымдамасын қалыптастыру;
  
• 
  оқушының отбасымен түзету жұмысын ұйымдастыру.
  

4. Түрлі ғылымдар (философия, физиология, психология, социология, педагогика) көзқарасы тұрғысынан мәселенің теориялық аспектілерін зерттеу және алынған мәліметтерді педагогтар мен ата-аналармен жұмыс барысында қолдану.

5. Мүмкін болатын суицидтің белгілері туралы әңгімелеу, осы жағдайдағы «тәукелдік» факторлары мен жолдарын қарастыру.

6. Педагогтармен оқушылардың дезадаптациялық мінез-құлығы туралы психологиялық ағарту жұмыстары ұйымдастыру. Мұнда суицидтің алдын алу шаралары туралы мәлімет беріледі. Ата-аналарға суицидалдық мінез-құлықтың себептері, факторлары, динамикасы туралы мәлімет беріледі. Суицидтің алдын алуға байланысты нұсқаулар ұсынылады.

7. Балаларға суицид туралы мәліметті досына көмек беру тұрғысынан ұсынған дұрыс. Өйткені, көп жағдайда балалар өз проблемасын өздерінің құрбыларымен және достарымен талқылайды, ересек адамдардан сескенеді және жасырады. Сондықтанда бірінші ретте суицидтің алдын алу мақсатындағы шараларды жасөспірімдердің өздері білуі тиіс. Суицид дегеніміз бұл проблемадан немесе қиыншылықтан қашу, қорланудан құтылу, қайғыдан қашу деген пікірлердің негізінде оқушылардың сана-сезімінің дәрежесін және психологиялық сауаттылығын көтеру маңызды болады.

Сондықтан да бірінші ретте суицид туралы және оны жасауға бел буған адам туралы негізгі ақпаратты білуге ұмтылу керек. Сонда ғана осындай мәселені шешуде көмек беруге болады.

8. Суицидті болдырмау әрекеттерінің жоспарын құру. Осы жоспарда «тәуекел» тобындағы балаларды анықтаудың процедурасы нақты жазылуы тиіс. Және суицидтен кейінгі әрекеттердің механизмі қарастырылуы тиіс.

9. Алдын алу шараларына қатысты бағдарламасы мен жоспарын іске асыру. Тәуекел тобындағы балаларды анықтау, өзіне-өзі қол жұмсауға қатысты қауптің пайда болуы кезінен бастап, оқушының «Мен»-тұжырымдамасын зерттеу.

• 
  Өзіне-өзі қол жұмсауға тәуекел еткен жағдайды бағалау. Сұлбасы: ең қаупті жағдай (оқушының қолында өзіне-өзі қол жұмсау құралының болуы және оның ойында нақты жоспардың болуы), айтарлықтай қауіпті жағдай (баланың ойында жоспары құрылған, бірақ өз-өзіне қол жұмсаудың құралының болмауы), маңызды емес жағдай (баланың ниетінің белгі болуы, бірақ жоспар мен құралдың болмауы).
  

1. Педагог-психолог суицидентпен әңгімелесуді ұйымдастырады. Педагог-психолог суицидтің алдын-алу бойынша құрылған дағдарыстық штабтың құрамына кіреді.

2. Тиісті мекемеге суициданттың психикалық ауруы туралы мәлімет жіберіп көмек сұрайды. Ата-аналарына хабарлайды. Осы кезеңдегі педагог-психологтың міндеттері анықталып, нақты қарастырылуы тиіс.

3. Мектеп әкімшілігімен бірлесіп өз жұмысының стратегиясы мен жоспарын талқылайды.

• 
  Болған жағдайды ұжымда талқылау, психологтан осы жағдай туралы кеңес алуға мүмкіндік беру, мектептегі эмоциялық жағдайға (психологиялық ахуалға) және оның өзгеруіне мән беру.
  

• 
  жылдам түрде көмек көрсету. Болған жағдайдың күәгерлеріне (балаларға, жеткіншіктерге, мектеп қызметкерлеріне) психологиялық көмек көрсету – стрестен шығару жолдарын іске асыру;
  
• 
  тереңінен жүргізілетін психотерапиялық түзету жұмысын ұйымдастыру. Осы кезеңде педагог-психологтың міндеттері анықталып, жақсы талқылауды қажет етеді. Өйткені осы кезеңдегі психологиялық жұмыс медициналық психологтар және психотерапевтермен бірге ұйымдастырылуы тиіс. Психотерапевт, психоаналитик мамандардың пайымдауынша, өз-өзіне қол жұмсау 3 топқа бөлінеді: ашық, жасырын және демонстрантты. Ашық түрде өзіне қол жұмсайтындар бұған аяқастынан бармайды. Өмірдің мәнін түсінбеу, өзінің өмірдегі міндеті мен орнын ұғына алмау (әсіресе, жастар мен қарттар) ойлана келе осындай ашық түрде өз жанын өлімге қияды. Өйткені, өзін ешкімге керексіз сезінеді. Өлуді мақсат тұтпай, жай ғана басқалардың назарын өзіне аудару үшін өз-өзіне қол жұмсау әрекетіне бару «демонстрантты» түрге жатады. «Айтқанымды орындамасаң, өле салам!» деп қорқыту түрлері де осыған тән. Жасырын түрде өзіне-өзі қол жұмсайтындар өлуді мәселенің шешімі деп санамайды, алайда, одан басқа жол таба алмай қиналады. Зерттеуші Эрвин Рингельдің айтуынша, өзін-өзі өлтіру үрдісі негізінен 3 сатыда жүзеге асады. Біріншісі, «келеңсіздіктен арылудың бір ғана жолы – өлім» деген ойдың мазалай бастауы. Екіншісі, болған оқиғаға адамның тек қана өзін кінәлауы. Үшіншісі, адам өз-өзін қайтып өлтірудің түрлі айла-тәсілдерін қарастырып, оны ойша жүзеге асыруы.
  

Егер күйзеліс жағдаяттары мен сезімдері байқалып тұрса, онда ары қарай бұдан бұрын ол мұндай жағдайларды қалай шешкенін анықтау қажет. Ол «қиындықты шешу үшін қажетті құрал бағалауы» деп аталады. Ол ұқсас жағдаяттардағы алдыңғы тәжірибелердің сипаттамасын тыңдау болып табылады.