Тау жыныстарының қаттылығына қарай топталуы

3.Тоң 
жыныстар.
4.Қатты,
құйылған 
не-
месе 
цемент-
телген 
тау 
жыныстары 
(біріккен 
жартасты, 
жартылай 
жартасты 
жыныстар). 
Түйіршіктер 
арасындағы 
байланыс мұз.
Түйіршіктер 
арасындағы 
байланыс күшті, 
көбінесе криста- 
лизациялық. 
болады.
Иілімді-морт.
Еріткен кезде қасиеттері 1-
топтың жыныстарынікіндей, 
орнықтылығын жоғалтады. 
Беріктігі үлкен, ылайықты 
деформация 
қопарылу. 
Талқандалғаннан 
кейін 
түйіршіктері 
қайтып 
бірікпейді. 
Орнықты, 
шегендеуді керек етпейді. 
Шөгінді жыныстар. 
Негізінде 
мұзбен 
цементтелген 1-топтың 
жыныс-тары. 
Шөгінді 
тау 
жыныстары: 
құм 
тастар, 
ізбестастар, 
тақтатастар, 
мәрмәр 
тастар, 
Кварцтар. Магмадан 
қатқан жыныстар: 
граниттер, 
базальттар, 
порфириттер. 
ҚОРЫТЫНДЫ
1. 
Тау жыныстарын талқандау процестеріне әсер ететін барлық қасиеттерді 
екі топқа бөлген дұрыс.
Бірінші топқа литогенез және жыныстардың мүжілу
процестерімен байланысты қасиеттер жатады. 
Екінші топқа жыныстарды талқандаған кезде әсер ететін өрістердің 
салдарынан білінетін қасиеттерді жатқызу керек. 
Тау жыныстарына механикалық күштер өрісі әсер еткенде пайда болатын 
қасиеттер.
Тау жыныстарының сумен өзара қатынастарының арқасында білінетін
қасиеттер. Оларды су-коллоидты қасиеттер деп атайды
Тау жыныстарына серпінді тербелістердің әсер етуінен пайда болатын
қасиеттер. Ол қасиеттерді акустикалық қасиеттер деп атайды.
Тау жыныстарына жылудың әсер етуімен пайда болатын қасиеттер
Тау жыныстарына электр өрісінің әсер етуімен пайда болатын қасиеттер:
Тау жыныстарына магнит өрісінің әсерінен пайда болатын қасиеттер
Тау жыныстарына радиациялық немесе радиоактивтік деп аталатын 
өрістің әсерінен белгілі болатын қасиеттер. 
2. Тау жыныстарының техникалық қасиеттері
Техникалық қасиеттердің ішінде бұрғылау процестеріне өте көп әсер 
ететіндері механикалық қасиеттер.
Бұл қасиеттер тау жыныстарына механикалық өріс әсер еткен кезде белгілі 
болады
3. Деформация туғызып денені толық талқандауға тырысатын күштің (Р), 
күш әсер ететін ауданға (S) қатынасы дененің кернеулігі
деп аталады.

4. Серпінділік теориясының негізі ретінде барлық серпінді қатты 
материалдар Гук заңына бағынады, яғни серпінді дененің деформациясы әсер 
етуші күштің мәніне пропорциональ болады.
5. 
Жыныстардың 
серпінділік 
қасиеттерінің 
көрсеткіштері 
ретінде: 
серпінділік модулі Е. Пуассон коэффициенті 

, қыйсаю модулі 
G
, көлемдік 
қысылу модулі К алынады.
6. Серпінділік модулі Е (Юнгтің модулі) дегеніміз нормаль кернеу 

мен 
салыстырмалы деформация

арасында пропорциональдық коэффициенті: 
Бұл жай қысу мен созу деформациясына арналған Гуктың заңы. 
7. Масштабтық фактор дегеніміз қатты дененің беріктігінің оның өлшемімен 
байланыстылығы.
8. Серпінділік деп деформацияланған дененің күшті алып тастағаннан кейін 
өзінің бұрынғы қалпына қайта келу қасиетін айтады.
Тау жыныстарының серпінділік қасиеттерінің көрсеткіштеріне мыналар 
жатады: серпінділік модулі Е, Пуассон коэффициенті 

, жылжу модулі 
G
, жан-
жақты (көлемдік) қысу модулі К.
9. Иілімділік деп тау жыныстарының сыртқы күштердің әсерімен 
тұтастығын өзгертпей өзінің қалпы мен өлшемдерін біржола өзгерту қасиетін 
айтады
10. Морттық деп тау жыныстарының иілімді деформациясының көзге 
көрінетіндей өзгеріске ұшырамай талқандалуға бейімділік қасиетін айтады
11. Ағудың шегі Р деп серпінді деформациядан иілімді деформацияға өту 
нүктесіне сәйкес күштің Р
0
 
батырылатын штамптың түбінің ауданына 
қатынасын айтады.
12. Иілімділіктің коэффициенті К
и
деп (Шрейнер Л.А. және Петрова О.П. 
бойынша) штамптың деформациясына кеткен жұмысты
ш
А
алып тастағанда 
жыныстың талқандалуына дейінгі серпінді және йілімді деформацияларға 
жұмсалған жұмыстың 
0
А
серпінді деформацияға жұмсалған жұмысқа 
с
А
қатынасын айтады. 
ш
с
ш
u
А
А
А
А
K



0
. 
13. Беріктік деп тау жыныстарының белгілі бір жағдайда және шамада әр 
түрлі күштерді талқандалмай қабылдау қасиетін айтады.
14. Қаттылық деп тау жыныстарының күштің әсерімен беттік қабаттарында 
өзінің қалпын өзгертуге немесе талқандалуға көрсететін қарсылығын айтады. 
Қаттылықтың екі түрін айырады: агрегаттық немесе тау жыныстарының 
жалпы қаттылығы және тау жынысын құрайтын жеке минералдардың 
қаттылығы.
. Қаттылық деген ұғым ең бірінші минералогияға кіргізілген. 1882 жылы 
Моос он минералдан тұратын қаттылықтың шкаласын құрды: тальк, гипс, 
кальцит, флюорит, апатит, ортоклаз, кварц, топаз, корунд және алмаз. Әр-бір 
келесі минерал оның алдындағы минералдан қатты келеді. Моостың ұғымы 

бойынша қаттылық деген бір дененің екінші денеге қарсылығы болып 
саналады.
15. Микроқаттылық М.М.Хрущов пен Е.С.Беркович ойлап шығарған ПМТ-2, 
ПМТ-3 аспаптарының көмегімен өлшенеді.
Мұндай жағдайда қаттылықтың шамасы мынандай формуламен 
табылады:
мұнда, Н
м
- микроқаттылық, Н/м
2
;
Р - күш, Н;
- ойықшаның бүйір беті, м
2
;
16. Ең көп қолданылатын әдіс Л.А.Шрейнердің әдісі. Бұл әдісте тау 
жынысының үлгісіне цилиндр тәрізді немесе конусты штамптар (пуансондар) 
батырылады.
Қаттылықтың өлшемі ретінде штамп астындағы тау жынысын түгелдей 
талқандайтын күштің штамптың ауданына қатынасын алады (меншікті күш). 
мұнда Нм - меншікті күш, немесе тау жынысының штапмпты
батыру арқылы 
табылған қаттылығы;
Р - тау жынысының талқандалу кезіне сәйкес күш;
- пуансонның табан ауданы. 
17, Қажағыштық тау жынысының ерекше қасиеті. Бұрғылау кезінде
т
ау 
жынысының жынысталқандағыш құралды тоздыру қабілетін қажағыштық 
дейді. 
Қажағыштық тау жынысын құрайтын түйіршіктердің өлшеміне байланысты 
болады. 
18. Бұрғылау кезінде кескіштің тозуы кескіштің геометриялық қалпы 
сақталынып, геометриялық қалпы аз өзгеріп және геометриялық қалпы көп 
өзгеріп жүреді. 
19.
Ең үлкен тұрақты жылдамдық өздігінен қайралатын құралдарға тән , ең 
жылдам азаятын жылдамдық кескіш жалпайып тозғанда болады.
20. Қажағыштық тозған қүралдың массасын өлшеу арқылы бағаланады 
21. Тау жыныстарының бұрғыланғыштығы дегеніміз оларды бұрғылау 
кезіндегі талқандаудың қыйындығы. Ол көптеген факторларға 
байланысты: геологиялық, техникалық және технологиялық. 
22. Айналма механикалық бұрғылау үшін тау жыныстары 12 категорияға 
бөлінген. 
23. Қазіргі қолданылып жүрген бұрғыланғыштықтың классификациясының 
негізіне бұрғылаудың механикалық жылдамдылығы алынған (1 сағат таза 
бұрғылауда бұрғыланған тереңдік). 
Ұсынылатын әдебиеттер тізімі 

Негізгі әдебиеттер
1 Бұрғылау 
процестерінің 
теориялық негіздері, 
оқулық 
Мусанов Ә 
ҚазҰТУ, 
2000 
2 Тау жыныстарының 
бұрғылау 
кезінде 
бұзылуы 
Караулов Ж.К 
ҚазҰТУ, 
1995 
3 Разрушение горных 
пород при бурении 
скважин. Учебник. 
Спивак А.И. 
Попов Д.Н. 
М.Недра,
1985 
Қосымша әдебиеттер 
4 Бұрғылау 
кезінде 
тау 
жыныстарын 
талқандау. 
Мусанов Ә. 
ҚазҰТУ, 2001 
5 Тау жыныстарының 
ұңғы 
бұрғылау 
процестеріне 
әсер 
етуші қасиеттері. 
Мусанов Ә. 
ҚазҰТУ, 1996 
6 Тау жыныстарының 
бұрғылау кезіндегі 
бұзылуы. 
Караулов Ж.К 
Баспаев И. 
ҚазҰТУ, 1992 
7 Ұңғы 
бұрғылау 
кезіндегі 
тау 
жыныстарының 
бұзылуы 
Караулов Ж.К 
Курмангалиев 
М.Ж. 
ҚазҰТУ, 1993 
8 Тау 
жыныстарын 
бұзушы 
аспаптар. 
Шарошкалы 
қашаулар 
Караулов Ж.К. 
Рахметов М.Т. 
ҚазҰТУ, 1994 
9 Тау 
жыныстарын 
бұзушы 
аспаптар. 
Керн 
алушы 
аспаптар 
Караулов Ж.К. 
Рахметов М.Т. 
Курмангалиев 
М.Ж. 
ҚазҰТУ, 1993 
10 Основы 
физики 
горных пород 
Ржевский В.В. 
Новик Г.Я. 
М.Недра 1985 
11 Расчет 
мощности 
двигателя 
буров. 
станка 
с 
применением ЭВМ
Мусанов А.М. 
Алматы, 
КазНТУ, 1988 
12 Қатты 
қорытпалы 
каронкалар 
Касенов А.К. 
Ратов Б.Т. 
Байнемиров О. 
ҚазҰТУ, 2001 
13 Барлама бұрғылау, 
Тұяқбаев Н.Т. 
Мектеп, 

1-2 томдары 
1977,1979 
14 Барлау 
скважиналарын 
бұрғылау. 
Туякбаев Н.Т. 
Мусанов Ә. 
Алматы, 1990. 
15 Свойства 
горных 
пород и способы их 
разрушения. 
Мусанов А. 
Алматы, 1985 
Бақылау сұрақтары: 
1.
Тау жыныстарының физико-геологиялық қасиеттері? 
2.
Қаттылық деген не? 
3.
Беріктік деген не? 
4.
Қажағыштық деген не? 
5.
Масштабтық фактор? 
6.
Қажағыштық деген не? 
7.
Қажағыштықты анықтауға арналған әдістер неге негізделген? 
8.
Тау жыныстарының бұрғыланғыштығы бойынша топталуы неге
негізделген? 
9.
Бұрғылаудың механикалық жылдамдығы деген не? 
10.
Қажағыштық 
тау 
жыныстарының 
қандай 
ерекшеліктеріне 
байланысты? 

жүктеу 8,17 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: