Ба қы лау сұ рақ та ры:
1. Тех ни ка лық құ рал дар дың түр ле рі не си пат та ма бе ріңіз.
2. Са бақ та оқу филь мде рін пай да ла ну әдіс те рі.
3. Оқу шы лар дың та ри хи та ны мын арт ты ру ға оқу филь мде рі нің рө лі.
4. Ақ па рат тық тех но ло гиялар бо йын ша оқы ту процесі.
5. Оқу шы лар дың шы ғар ма шы лы ғы мен ой лау қа бі ле тін ар ты ру жол да ры на
са рап та ма жа са ңыз.
71
10
-дә ріс
ТА РИХ ТЫ ОҚЫ ТУ ДА ЖАЗ БА ША ҚҰ ЖАТ ТАР ДЫ
ҚОЛ ДА НУ ДЫҢ МА ҢЫ ЗЫ
Жос па ры:
1. Та ри хи құ жат тар жә не олар дың түр ле рі.
2. Та ри хи құ жат тар ды са бақ та пай да ла ну.
3. Мұ ға лім мен оқу шы ның та ри хи құ жат тар мен жұ мы сы.
Мақ са ты:
студенттерг
е
та рих са ба ғын да жаз ба ша құ жат тар ды пай да ла ну
және құ жат тың ат қа ра тын рө лі не қа рай оны са бақ та қол да ну мен тарихи
құжат түрлерімен таныстыру.
Та ри хи құ жат тар жә не олар дың түр ле рі
Та рих ты оқы ту да жаз ба ша құ жат тар ды қо лда ну дың ма ңы зы.
Та ри хи де рек көз де рі не адам қо лы мен жа сал ған оның қор ша-
ған ор та мен бай ла ны сы ның нә ти же сі, ма те ри ал дық мә де ниет,
салт-дәс түр зат та ры мен жаз ба ес ке рт кіш те рі жа та ды. Ре сей лік
әдіс кер, ға лым про фес сор М.М. Ста сю ле вич 1863 жы лы оқу шы-
лар дың та ри хи де реккөз де рі мен (құ жат тар мен) та ны су дың ма ңы-
зы зор екен ді гін айт қан. Ол, осы лай ша, түпде рек тер мен жұ мыс
іс теуге не гіз дел ген прак ти ка лық әдіс бо йын ша са бақ жүр гі зу ді
ұсы на ды. Осы әдіс те ме ге не гіз дел ген «Жа зу шы лар мен ға лым-
дар дың жазуын да ғы ор та ға сыр лар та ри хы кей бір ға лым, әдіс-
кер лер (М.Н. Ко ва ле нс кий, А.Ф. Гарт вич, Н.А. Рож ков) та ри хи
құ жат тар оқу шы лар дың дер бес жұ мыс іс те уіне не гіз дел ген зерт-
ха на лық са бақ өт кі зу ді ұсы на ды. Де ген мен көп те ген әдіс кер лер
мек теп те гі оқы ту бі рың ғай құ жат тар мен жұ мыс істеуге не гіз-
сіз деп есеп тейді. Олар дың пі кі рін ше, та ри хи құ жат тар ды бі лім
кө зі бо лып та бы ла тын мұ ға лім әң гі ме сі мен оқу лық қа қо сым ша
ре тін де қол да ну тиім ді бол мақ.
Құ жат тың ат қар атын рө лі не қа рай оның са бақ та қол да ны ла-
тын ор ны бел гі ле не ді. Құ жат мұ ға лім әң гі ме сін жан дан ды ра ды,
72
со ның не гі зін де жа сал ған тұ жы рым се нім ді шы ға ды. Құ жат тың
ма ңыз ды лы ғы ның бір қы ры ол та ри хи ма те ри ал ды нақ ты лан-
ды рып, өт кен уа қыт тың жар қын бей не сі мен су ре тін көз ал ды ңа
кел ті ріп, дәуір ты ны сын се зіну ге кө мек те се ді. Қа дыр ға ли Қо сы-
мұлы ның «Жа миғ-ат Тауа рих» ең бе гі нің бас тап қы азат жо лын
мы сал ға кел ті ру ге бо ла ды. Ес кі құ жат тар ежел гі ав тор дың ті лі,
ой лау жүйесі, тұр мыс-салт ерек ше лі гі ту ра лы көр нек ті бе зен дір-
ме бе ре ді.
Құ жат тар мен жұ мыс ба ры сын да оқу шы лар дың ой лау жә не
қа был дау про це сі нің бел сен ді лі гі арт ып,та ри хи бі лім ді иге ру
кө зі же міс ті бо ла тү се ді. Оқу шы лар дың осын дай дер бес жұ мыс
іс теу дағ ды ла ры қа лып та са ды, құ жат ты оқу, бі лу жә не қа жет ті
ақ па рат ты те ріп алу, бұ рын ғы жә не қа зір гі құ жат тар дың та рих
ғы лы мы үшін ма ңы зын та нып, олар дан бір кез де рі өмір сүр ген
адам дар дың ізі мен та ны са ала ды.
Та рих ты оқы ту да қол да ны ла-
тын құ жат тар ды топ тас ты ру тә сі лі та рих ғы лы мын да қол да ны-
ла тын зерт теу тә сі лі мен са лыс тыр ған да әл де қай да оңай.
Ол құ-
жат мә ті ні нің си па ты на не гіз де ле ді. Ол
си пат бо йын ша бар лық
құ жат тар ды екі топ қа топ тас ты ра мыз. Бі рін ші – баян дау-су рет-
теу құ жат та ры, екін ші – өз ке зін де прак ти ка лық ма ңы зы бол ған
актілік си пат та ғы құ жат тар. Бұл құ жат тар бі рін-бі рі то лық ты-
рып оты ра ды. Ал көр кем сөз ес ке рт кіш те рі құ жат тар дың қо сым-
ша то бын
құ рай ды.
Ак ті лік құ жат тар – заң дық, ша ру ашы лық, саяси, бағ дар ла ма-
лық құ жат тар ды құ рай ды (гра мо та лар, заң, жар лық, ке лі сімшарт,
ста тис ти ка лық жә не тер геу құ жат та ры, бағ дар ла ма лар, сөз дер).
Баян дау – су рет теу құ жат та ры – жыл на ма, ше жі ре, хро ни ка,
ес те лік хат, сая хат жаз ба ла рын құ рай ды.
Көр кем сөз ес ке рт кіш те рі – ежел гі жә не ор та ға сыр лар та ри-
хын да ғы ха лық тың ауызе кі шы ғар ма шы лы ғы (миф, ше шен дік
сөз дер, аңыз дар, жоқ тау жыр ла ры, эпос).
Ға лым дар дың пі кі рі бо йын ша, құ жат тар тө мен де гі дей бо луы
ке рек:
– та рих ты оқы ту дың мақ сат та ры мен мін дет те рі не сай бо луы;
– сол дәуір дің не гіз гі, ба рын ша тұр пат тық де рек те рі мен оқи-
ға ла рын қам туы;
73
– бағ дар ла ма лық ма те ри ал мен ты ғыз бай ла ныс та бо лып, та ри-
хи бі лі мі нің өзек ті лі гін арт ты ру ға ық пал жа сауы;
– маз мұ ны мен кө ле мі оқу шы лар ға ауыр лық тү сір меуі;
– та ри хи құ бы лыс, оқи ға ту ра лы оқу шы лар дың бі лі мін нақ-
ты лап те реңде те тін дей құ жат маз мұ нын да тұр мыс тық жә не
сю жет тік нақ ты лық бо луы;
– оқу шы лар ға бел гі лі бір се зім дік ық пал жа сауы тиіс.
Достарыңызбен бөлісу: |
