Н. Д. ОҢдасынов ? Арабша-қазақша түсіндірме сөздік

اغانى (’ағани) ағани — жырлар, өлеңдер. Абул-Фарадж әл-Исфаһани (X ғ.) өзінің жиырма төрт томдық «Китаб әл-Ағаниын» (Жыр кітабын) Шамдағы Хамданиттер әулетінен шыққан әмірші Саиф әд-Даулаға (944-965) арнаған (Ә. Дербісәлиев).

اغواء (’иғуа’^ун) иғуа — 1) өсек жүргізу, сыбырлау, 2) азғыру, аздыру. Азғын ағуамен (дұрысы: иғуа — Н. О.) қоректенгендер асылды мыс етуге... аттанды,— деді ол (X. Есенжанов);

ақуа. Жаһанда жауға өзіңді жаралатпай, Болып кет, бойын бағып, тың секілді. Әр түрлі ақуа (пысат, пасық, пытна). Бөлетін ақылыңды жыл секілді (Тұрмағамбет);

иғуалау — алдау, азғыру. Дажал адам баласын һәлак етеді. Мұсылман қауымын аздыруға, хақ дінінен бездіруге ағуалайды (дұрысы: иғуалайды — Н. О.) — деді Қуанай қазірет (X. Есенжанов);

ағуалаушы — 1) өсек таратушы, 2) алдаушы, азғырушы. Ағуалаушылардың айласы болуға да ықтимал (X. Есенжанов).

ﺁفة (афа^тун) апат – 1) ойран; 2) ауру, кесел, күйреу, құру. Апат алды — қол қусыру (мақал). Көп елді шошытып, жағасын ұстатқан, тандайын қақтырған сұмдық апат содан білінген (М. Әуезов). ...Күн бұрын келтірмейтін жолын тапсам, Шаруаны түрлі апаттар жеңбес болса (С. Торайғыров);

أفراط (’ифрат^ун) ифрат — шектен тыс тысқарылық, шамадан тыс.— Уат мына настоящий певест. Мен бек шад болдым. Ғажап тауыш ифрат матор матиф,... — деп мұғалім әннен алған әсерінен қыбыржып отыра алмай сөйлеп кетті (I. Жансүгіров).

أفضل (’афдал^у) абзал — 1) жақсы, ең жақсы, жақсы көрінетін; 2) кісінің аты. Тірлікте бір-біріңді сыйласқаннан абзалы жоқ, Бақ-дәреже, сән-салтанат, Болмайды ешбір жанға жалғау (Шораяқтың Омары). ...Ат біліп, жүз танымақ бір ғанибет, Абзалдүр сөйлеспекке, атың білдір (Жарылқасын). Тарихты алға бастырған, Асқардай биік абзалым (К. Әзірбаев);

афзал. Онысы афзал болған екен, көшіріп қойып ем (М. Әуезов). Орынбурхның болып озған афзал атлы — ғәскәрия губернаторы... («Қ. К. Т.»). Тыңдаңдар мына сөзді, ей жарандар, Құлақ салып тындасаң афзалдар («К. К. Б. С»);

абзалдық — 1) жақсылық; 2) ардақтылық, қадірлілік. Арыстан алжыса да абзалдығынан айрылмайды, Ит арыстанмен ауылдас болса да иттігін қоймайды (мақал);

әпзалат. Жанға рақат, айтқан сөзің қандай майда. Өзіңдей жанның бәрі болу қайда. Ұжмақтың Нағым атты хор қызындай Әпзалат Ғиш атадан болдың пайда (Әріп).

افيون (’афйун^ун) апиын — көкнәрдің кептірілген сүтті шырыны, ол ауруды басатын, ұйқы келтіретін дәрі ретінде медицинада қолданылады; сонымен қатар, кейбір елдерде оны наша сияқты тартады, болмаса езіп ішеді. Сөйтіп, ол адамның денсаулығына аса зиянды еліткіш затқа айналады. Апиын езілген кесе еденде төңкеріліп жатыр (С. Айни). Араққа апиынды езіп ішіп, Бір құсың мал-басыңды өрбітпеген (Әсем);

اقبال (’иқбал^ун) ықпал — 1) алға басу; 2) бап, ыңғай, тәсіл, амал; 3) қабылдау, кездесу; 4) мақұлдау, ұнату, қалау, тілеу, тілек; 5) табыс, жетістік, бақыт. Басыңа ықпал орнап, бақыт қонса, Қайырсыз қатарыңа болма онша (Тұрмағамбет). Орыс халқының прогрестік ықпалымен қазақ халқы біртіндеп отырықшылыққа ауыса бастады (М. Ақынжанов);

اقرار (’ықрар^ун) ықрар – 1) жорамал, долбар; 2) орнату (бейбітшілік), белгілеу, заң күшін беру, дәлелдеу, анықтау, 3) мойындау, мойынға алу, 4) тану, 5) сана, түсінік. Онан соң қиямда тұрып бағаламақ... Қадирлігіне өзінің ғажиздығына ықрарының беріктігінің көрсеткен ишараты (Абай). «Бұл інің уақ емес» - деп, мақтаныпсың, Біздерді таныс бола ма? — деп, Көріп жалтақ. Ойлансаң, «өзіңді — ер, біреуді — шер көр» Деген жоқ па нақыл да ықырар салсақ (Ерімбет).

اقليم (’ықлим^ун) иқлим, ықылым,— 1) белдеу (Жердің); 2) уәлаят, өлке, әлемнің бөлігі (діни ұғымда әлем жеті белдеуге бөлінеді-міс); 3) ауа райы, климат; 4) біраз, кез, мезгіл, шақ, дәуір. Көңілі шаһзаданың енді толды, Тақ мініп, адамзатқа патша болды. Бәріне төрт шаһар үкім жайып, Көрсетті жеті иқлимға түзік жолды («Ғашық-наме»). Жеті ықылым жердің жүзі төрт бөлім, Айтайын білгенімді бұл есептен. Төрт бөлім: үшеуі — су, біреуі — құрғақ, Қара жер су үстінде тұрған зырлап. Бір ықылым.— Меке менен Мәдине-дүр, Молда саяқлардан білдім тыңдап. Екінші — Құддыс пенен Шам болады, Үшінші — Бағдат, Фейруз һәм болады. Төртінші — Қырым, Рум деген шаһар, Ноғайлы түрлі-түрлі ел болады. Бесінші — Шын, Машын мен Қытай халқы, Адамның ойы жетпей таң болады. Алтыншы — Мәскеу менен Еділ жұрты, Шаһарлар сондай онда мол болады. Жетінші — Шаржау, Бұхара, Хорезмдік, Сұраған жеті ықылымың сол болады (Құлымбет). Сол бір ықылымнан бергі көп буындар тіршілігінің үнсіз куәсы — осы мола... сан ықылым ауысып, сан заман қауымдары құбылып, өзгеріп өтті (М. Әуезов). Сырбай қадым (көне, ескі), ықылым (талайғы, ежелгі) деген сөздерді керегіне келістіре жаратқан (М. Әлімбаев).

اكبر (’акбар^у) әкбар — 1) өте үлкен, өте зор; 2) аса маңызды; 3) аға, үлкен аға; Әтештей қиқу салып осы кезде Жырлады «алла әкбарын» молда түнде (Ә. Тәжібаев). Тек анда-санда «Алла әкбар, алла әкбар...» деген дауыстары ғана естіледі (Ә. Сәрсенбаев);

اكرام (’икрам^ун) икрам — құрмет, сый. Бұл сөзді бек естіп ғажап болды, Жүсіпті ертіп барып қонақ қылды. Ғиззәт, икрам, зияфәт, құрмет жасап, Қасындағы жолдасымен сыйлап тұрды («Ғашық-наме»).

الاذهر (’ал-азһар^у) әл-әзһар. Әбу Ханифа «Нұр әл-әзһар» сияқты көптеген діни кітаптар жазды («Қ. С. Э.»). Әл-әзһар — Каир қаласындағы белгілі мешіт пен мұсылман университетінің аты («Қ. С. Э.»).

ﺁلاف (алаф^ун) алаф — мың-мың, көп мың. Перғауын дажал, дәулер болса әләп (дұрысы: алаф — Н. 0.) Қаһармен қарсы тұрып, қол ұсынсам (Шәңгерей).

البتة (’албатта^ту) әлбетте — 1) мүлде, үзілді-кесілді, біржолата; 2) ауыс. сөзсіз, даусыз. Келмесең, егер сен бізге, Сау болмас па ем, әлбетте (Абай). Салт-сана мен мінездегі кем-кетіктерді биік моральдық тұрғыдан сынау, әлбетте, жеке-дара мақсат емес («Қ. Ә. Т.»);

әлбатта. Шафағат сұрай келген екенсіз,— әлбатта мәслихат етуге әзірміз,— деді Мұқаш молда (А. Сейдімбеков);

әлбәттә. Әлбәттә, оны әкеткен жоқ әз адам — Тайсалмадым, қарсы келсе, қазадан (X. Ерғалиев);

әлбәтте.— Әлбетте бар!— деді Дәукен (I. Жансүгіров) — Қаламызға жаңа орналасқан қонақсыз, біз тараптан нендей тілегіңіз болса да, именбей айтып тұрғайсыз, әлбәтте, – деді («М. Б. Т.»).

التفات (’илтифат^ун) ілтипат — 1) үндеу; 2) назар, ықылас, қызық, игі ниеттілік; 3) көзқарас, жүз аудару.— Мұғалім қайным, сізге қандай кітап керек еді,— деп басқалардан көрі оған айрықша ілтипат көрсетті (М. Иманжанов). Қайырбек әр кезде бұған көрсететін ілтипат жылы шырайын елестетіп, Баршагүл күліп қойды (Ғ. Сланов);

التماس (’илтимас^ун) илтімас — тілек, өтініш, жалбарыну, жалыну. Ереке, жазып едім сізге илтімас, Есітіп, ер екен деп нағызы хас (Қаңлы Жүсіп). Сөз болса, бұл тарихты қоя тұрып, Жан аға, жазып берші жақсы илтімас (Әбдікәрім);

الجبار (’ал-жаббару) Алжаппар — астр. Орион, Зауза (Егіздер шоқжұлдызы). Аспандағы Көктөбеттің иесі кім? Оның иесі алып мерген Алжаппар — Орион... Оның тұрған жері Өгіз (Үркер) бен Егіздің (Босағаның) дәл ортасы (А. Машанов).

الجبر (’ал-жабру) алгебра — матем. сан мөлшерін әріп көрсеткіштері арқылы есептейтін математика бөлімі. Саясат арифметикадан гөрі алгебраға көбірек ұқсайды және де төменгі математикадан гөрі жоғары математикаға одан да көбірек ұқсайды (В. И. Ленин). Тоғызқұмалақты (қазақтың ұлт ойыны — Н. О.) кейде «Қойшының алгебрасы»,— дейді (Т. Сұлтанбеков). Европада «альджебр» сөзі латынша бұрмаланып, «алгебра» терминіне айналып кеткен (А. Көбесов);

әл-жебр. Фараби алдымен өзінің жерлесі ұлы математик Мұхаммед Хорезмдік Мұса ұлының (Әл-Хорезмидің) «Әл-жебр» — алгебраның атасын оқыды (А. Машанов);

алгебралық — алгебраға тән ерекшелік. Атақты өзбек математигі Әл-Хорезми квадрат теңдеулерді алгебралық тәсілмен де, геометриялық тәсілмен де шешкен. Алгебралық елу жеті белгісіздік теңдеме системасын арифмометрдің көмегімен шешу үшін адамның он төрт жыл еңбек етуі керек болар еді («Л. Ж»).

الحمد (’ал-хамд^у) алхам — діни. мақтау. Дау менен ер таласы сауда болды, Түйеміз қатар-қатар арба болды. Тар шалбар, қынамалы бешпет киіп, Алхамды шала білген молда болды (Әбубәкір);

السلام عليكم (’ас-салам^у‘алайкум) ассаламуәлейкөм — сізге бейбітшілік (тыныштық) болсын (орнасын)!—мұсылмандардың сәлем беру түрі (формуласы);

السموت (’ас-самут^у) азимут — 1) бағыт, беталыс; 2) жол, 3) азимут — астр. аспан сферасының белгілі нүктесі арқылы өтетін меридиан жазықтығы мен тік жазықтығы сызықтарының бұрышы. Магниттік азимут — берілген нүктедегі магниттік меридиан жазықтығы мен сол нүкте және азимут алынатын бағыт арқылы өтетін жазықтықтың арасындағы екі жақты бұрыш («Қ. С. Э).

الفباء (’алифба’^ун) әліппе — 1) алфавит; 2) бастауыш мектеп оқушыларына арналған оқулық. Ыбырай: «Қиын істі жеңілдетіп, әліппені бітірдік қой» (М. Ақынжанов). Арабша «әліф» (а), «би» (б) деген екі әріптің атынан «әліппе» деген сөз құралды (А. Машанов);

альфба. Ш. Әлімбаевтың «Данышпандық альфбасы» жинағында әңгімелер ғылым кереметтерін ашуға құрылады (С. Қирабаев);

әлифби. Молданың «әлифби» деп отырғаны — қазіргі біздің алфавиттің «а» мен «б»-сы (С. Мұқанов);

әлифби. «Әлифби» — Абайдың бір өлеңінің аты («Қ. С. Э.»);

әліпби. Бірге оқып, ең әуелі, әліп-биді ...Қосылып әнге салып «жұм» мен «сиді» (С. Торайғыров). Басталды әліп-би, әбжәт дегендер, Молда ғой момындарды илегендер. Баламды жақсы оқыт, молдеке деп, Әркімнен келіп жатыр сый дегендер (Әшім).

الفة (’улфа^тун) үлфәт – 1) ризалық, татулық, ынтымақшылық, пікірлестік, бірауыздылық; 2) сүйкімділік, достық, махаббат. «Серке» туралы «үлфәт» газеті редакторларының бірі «Нажат» (Азаттық) деген жинақта «1906 жылдың ақырында «Үлфәттің» қазақ оқушыларына арнап, қазақ тілінде «Серке» атты екі жетілік газет шығаруға қарар болды» (Б. Кенжебаев, Ө. Есназаров).

الفراق (’ал-фирақ^у) әлпірақ — айрылысу. Дал болып мен отырмын жерге қарап, Тұс-тұсқа зейін, пікір кетті тарап. Әлпірақ деген бір сөз ойға түсіп, Сандалған бір Мәжнүнмін халім харап (М. Сералин);

алфырақ. Ғашық жарым алфырақ, Шаһарярым алфырақ, Бірге туып, бірге өскен, Мағшуғ, жаным, алфырақ («Ғашық-наме»).

القادوس (’ал-қадус^у) альбатрос — 1) қауға, шығырдың шелегі; 2) зоол. альбатрос. «Альбатрос» поэмасында 30-жылдардың бас кезінде-ақ жинақтап суреттей білді («Қ. Ә. Т.»). Ленин жолын, онын өсиетін жүзеге асырушы күрескерлерді сол ұлы мұхиттың аспанында талмай, қажымай қанат қағатын ер құс — Альбатросқа ұқсатады («Қ. Ә. Т.»).

القرﺁن (’ал-қуран^у) әлқұран — құранның бір аты. Бұл кітап төрт бөлімнен құралады... Үшінші бөлімде — адамгершілік (ахлақ) жайы, басқаша айтқанда, Әлқұранның айтуы бойынша адамның қандай бағыт ұстап, қандай адамгершілікте болуы керек екендігі көрсетілді (Ы. Алтынсарин).

القصة (’ал-қисса^ту) алқисса — қысқаша әңгіме, қысқаша айтып беру. Алқисса, Жүсіп қожаға Сара қыздың Біржанменен айтысқанын қыздың өзі осылай деп бастан-аяқ баян қылғаны - айтысқанның келер жылында («Айтыс»). Алқисса, сонда Қосай әкесінен алты жасында қалып еді («Б. Ж»);

القلويات (’ал-қилуйат^у) алкалоид — азот текті химиялы заттар. Барбаристе берберіннің алкалоиды бар екендігі ертеден белгілі болған (С. Сұбханбердин). Клетка шырынының құрамында болатын, ішінде азоты бар және өзі сілтіленген заттың бірі — алкалоид (Т. Мұсақұлов).

الكحول (’ал-кухул^у) алкоголь — 1) химиялық органикалық зат, спирттің негізі; 2) спиртті еліткіш ішімдіктер. Алкоголь — адамның денсаулығын жойып, денені уландырумен қатар құмартып ішушілердің организмін әр түрлі жазылмас дертке бейімдейді (Н. Семашко);

алкоголизм — маскүнемдік, алкогольдың өзіне және жалпы қауымға көп зиян келтіретін ішкілікке берілгендік, ауру. КПСС Орталық Комитеті мен Министрлер Советінің 1972 жылы Ішкілік пен алкоголизмге қарсы күрес шараларын күшейту туралы қаулысы — халық денсаулығын сақтау қамқорлығының дәлелі (И. Қарағұлов);

алкоголик — маскүнем, спиртті ішімдікке берілген адам. Қазір біреу «ашыған бидай көже» деген сөзді аузына алса, мен арақ көрген алкоголиктей болып, өз-өзімнен тамсана бастаймын (Б. Момышұлы);

алкогольсіз. Качиры поселкесіндегі сусын-сыра заводы сыра мен алкогольсіз сусынның бірнеше түрін шығарады («Ж. Қ.»).

الكيمياء (’ал-кимиа’^у) алхимия — Орта ғасырда жай металды табиғатта болмаған «фәлсәфә тасы» арқылы алтынға, күміске айналдыру жолын іздеу әрекеті, осы жолда көптеген химиялық заттар табылған. Бұл кітапты жазудағы менің мақсатым алхимияның қажетті өнер екенін дәлелдеу, сонымен қатар оны үйренушілердің қателері қайда екенін көрсетейін дедім (Әл-Фараби). Әлхимиктердің ізденуі арқылы бірқатар химиялық заттар табылған. Темірді алтынға айналдыратын алхимия ғылымының бір негізі осында жатыр (А. Машанов). Әр құбылыстың бас себебінің сырын білуге тырысу керек. Олай болмаған күнде құбылыс туралы түсінік шала болмақ. Оның өзі — нағыз қауіпті нәрсе. Өте қауіпті.

اللات (’ал-лат^у) аллат — ислам дініне дейінгі арабтардың көп құдайларының бірінің аты. Мекке тұрғындарының ерте заманнан келе жатқан Хувал, Аллат, Манат және Аллуза дейтін айрықша құрметті құдайлары болды (X. Ақназаров). Ислам әуелі Мекке қаласында туған. Көптеген араб тайпаларының әуелде Хубал, Аллат, Манат... деген құдайлары болған (Ж. Дүйсенбин).