Министр по инвестициям и развитию республики казахстан

Алюминий. Барланған алюминий шикізатының (бокситтер) қорлары 318,8 млн.т (52 % - пайдаланылады, 28 % – барланады, 20% -лицензиялмаған), оның ішінде Торғай бокситті жерінде 311 млн.теңгені (Қостанай облысы) құрайды. Бұнда басымды төмен сұрыпты бокситті кендердің 22 кен орны анықталған. 2007-2016 жылдары 6-дан 8 объектілер пайдаланылған. Осы жылдары оның ішінде 47 млн. т бокситтер өндірілді.

2007 - 2016 жылдары геологиялық барлау жұмыстарын жүргізу нәтижесінде алтын қорлары 177,6 т артты. Саланың маңызды міндеті ең ірі Бақырчик алтын кен орындарын және ұқсас объектілерді пайдалануға мүмкіндік беретін, қажырлы кендерді байыту мәселесін шешу болып табылады. Еліміздің барланған алтын қорларын қамтамасыз ету (өнімділікке қол жеткізген кезде) 40 жылды құрайды. Мемлекеттік баланспен алтынның 343 (386 объектілері), оның ішінде пайдаланылатын – 110 объектілер, барланатын– 176 объектілер, қордағы – 100 объектілер ескеріледі.

Мақсатқа айналатын пайдаланатын қорлар: шаруашылық- ауыз сумен жабдықтау – 15,6 млн. тәулігіне\м3/ (36%);өндірістік- техникалық сумен жабдықтау – 2,2 млн.тәулігіне\ м3 (5,2 %); жерлерді суармалау – 19 млн. тәулігіне\м3 (44%) және кешенді пайдалану - 6,2 млн. тәулігіне\м3 (14,4 %) үшін бөлінеді.

Тұщы жер асты сулардың (59%) негізгі ресурстары Алматы, Жамбыл, Қызылорда және Оңтүстік Қазақстан облыстарындағы оңтүстік өңірлерде жинақталған. Тұщы жер асты сулардың ресурстарында ерекше Атырау, Солтүстік Қазақстан, Маңғыстау, Қостанай және Ақмола облыстарында шектелген.

Жер асты сулардың жалпы су тарту тәулігіне \м3 2,4 млн құрайды. Жер асты сулардың ең іріктеуі Алматы (1,086) және Оңтүстік Қазақстан (0,272) облыстарында,ең төмен– Атырау (0,001) облысында жүзеге асырылады.

Тұщы судың жалпы тапшылығына қарамай, Республиканың барлық аумақтары бойынша Республика бойынша 15% аспайтын, ауыз су қажеттілігі үшін барланған қорлардың игеруі төмендігі белгіленеді.
2.2. Қазақстан Республикасының минералды -шикізат базаларын дамыту перспективаларын бағалау.

Көмірсутектер шикізаты. Болжалды мұнай ресурстары (шығару)17,8 млрд. т, оның ішінде Каспий теңізінің қазақстандық бөлігінде– 10 млрд. т бағаланады. Перспективалық геологиялық ресурстар (С3) 1074,3 млн. т, оның ішінде шығарылатын– 371 млн. т. құрайды. Еліміздің мұнай газы бар потенциал аумағында Батыс және Шығыс Қазақстанға бөлінеді, шартты шектер арасында Орал қатпарлы жүйесі қабылданады. Негізгі барланған көмірсутектерді қорлары Прикаспий, Солтүстік-Устюртск-Бузачинск, Оңтүстік-Маңғыстау-Устюртск (Батыс Қазақстан) және Оңтүстік-Торгай, Шу-Сарысуй (Шығыс Қазақстан) шөгінді алаптарда жинақталған.

Көмірлер.Қазақстанның болжалды көмір ресурстары 104,6 млрд. т, , оның ішінде тас көмір 26,6 млрд. т, қоңыр 78 млрд. т. бағаланады.Тас (55%) және қоңыр (76%) көмірлер ресурстарының үлкен бөлігі Қарағанды тас көмір (Қарағанды облысы) және Торғай қоңыр көмір (Қостанай облысы) бассейндер шектерінде тиісінше жинақталған. Негізінде еліміздің Солтүстік және Оңтүстік облыстар өңірлері бойынша қалған ресурстар біркелкі таратылмаған. Көмір, кокстау үшін жарамды қорлар, Қарағанды (90%), Самарск (5%), Завьяловск (3,7%) және Жалын (1%) кен орын бассейіндерде жинақталған. Қоңыр көмірлердің негізгі қорлары Торғай (7,5 млрд. т) қоңыр көмір бассейнде жиналған, азғантай қорлар Павлодар (Майкөбе бассейн), Ақтөбе ( Мамыт кен орны), Алматы (Нижнеилийск бассейн) облыстарында және еліміздің басқа облыстарында барланған.

Уран. Болжалды уран ресурстарының Р1категориясы бойынша 625 мың. т. құрайды. Олар Шу-Сарысуй және Сырдарья уран кендері провинциялар шегінде жинақталған. Еліміздің минералды шикізат базаларын 300-500 м тереңдікте кеңейту, барланған кен орындарды жер асты сілтінсіздендіру тәсілімен пайдалануды тарту және 500 м астам тереңдікте жаңа перспективалар объектілерін табу есебінен мүмкін.

Қорлардың негізі саны (74%) ірі (10-50 мың.т) және тым ірі (>50 мың.т)кен орындарында пласты-инфильтрациялық (құмды) геологиялық өнеркәсіптік түрі Шу-Сарысуй және Сырдарья уран кендері провинциялар шегінде орналасқан (Оңтүстік-Қазақстан және ішінара Қызылорда облысы).

Темірдің шикізат базаларының негізі Солтүстік Қазақстанның Торғай өңірінде жинақталған кен орындары пайда болады. Қазақстанның темір кендерінің болжалды ресурстары 123 млрд. т. бағаланады.Олардың үлкен бөлігі (60%), Қостанай, Қарағанды және Ақтөбе облыстарында Р1 және Р2 жоғары категориялар негізінде. Басқа өңірлерде болжанды ресурстардың саны 1-ден 4 -ке дейін млрд. т. ауытқиды.

Қазақстанда марганец кендердің болжалды ресурстары 4,28 млрд теңгеге бағаланады, оның ішінде 61% Р1 және Р2 категориялар ресурстарын құрайды. Оның (81%) басым бөлігі Қарағанды облысында, 19% шамасында Ақтөбе және Жамбыл облыстарында белгілі марганец және марганецтерді қамтитын кен орындарының кен жерлер шегінде жинақталған.

Хром кендердің болжалды ресурстары 1,88 млрд. т, бағаланады, оның ішінде 90% Ақтөбе (42%) және Қостанай (48%) облыстарында жинақталған. Р1 және Р2 категориялар ресурстарында Ақтөбе облысының белгілі хромит кен орындарының кен жерлері шегінде жиналған.Қазақстанның басқа облыстарында болжалды ресурстар саны азғантай.

Пентоксид ванадияның болжалды ресурстары 5560 мың. т. бағаланады. Олар белгілі мартит-магнетитті кен орындарында Ақтөбе (Оңтүстік Велиховск), Қарағанды (Медеубасы) және Қостанай (Мосальск) облыстарында кен жерлерге ұштастырылған.

Түсті металлдар. Мыстың болжалды ресурстары 100 млн. т бағаланады, оның ішінде 33,4 % Р1 және Р2 категория ресурстарын құрайды. Олар, негізінде Орталық Қазақстанның белгілі кен жерлері, қаптал және мысты құмтас кен орындарының көкжиек терең, Шығыс Қазақстанның колчедан-полиметалликалық объекітлері және Батыс Қазақстанның мыстыколчедан кен орындары шектерінде жинақталған. Қазақстанда мырыш және қорғасын болжалды ресурстары тиісінше 135 млн. т және 58,4 млн. т бағаланады, оның ішінде Р1 + Р2 категория ресурстарын 46% және 38% құрайды. Олар, негізінде еліміздің Шығыс, Оңтүстік, Орталық және Батыс өңірлерде жинақталған. Барланатын қорғасын- мырышты кен орындар Шығыс Қазақстан облысында орналасқан, олардың базаларында тау -кен байыту кәсіпорындар мен металлургиялық зауыттар қызмет жасайды. Жоғары пайдалы компоненттерімен қорғасын мен мырыш жаңа кен орындарын перспективада ашу республикалық барлық өңірде бар.

Боксит объектілерінің өнеркәсіптік-маңызды табуда ең көп перспективалар Орталық -Торғай кендер ауданына байланысты (Р1 және Р2) болжалды жоғары категория ресурстары 506 млн. т. құрайды. Бокситтің оқпалық –аңғар түрінің азғантай ресурстар саны (Р2 категориялар бойынша 91 млн. т) Оңтүстік Қазақстан облысында болжанады. Ең ірі Батыс-Торғай және Орталық-Торғай бокситті аудандарындағы кен орындары табылған. Қазақстан Республикасының барлық аумақтарында осы уақытқа бокситті көрсету, бокситтерді көрсету белгілері, бокситті тәрізді түрлері мен алюмтемірлердің 250кен орындары көп табылған.

Никельдің болжалды ресурстары 6,7 млн. т бағаланады, оның ішінде Р1 және Р2 категория ресурстары 43% құрайды. Олар Қазақстанның Шығыс және Батыс өңірлерінде өнеркәсіпті маңызды объектілерді табуға арналған кен аудандарында белгілі никелді перспективаларды сипаттайды. Кобальт болжалды ресурстары 162,6 мың. т бағаланады, оның ішінде Р1 және Р2 категория ресурстарын 40% құрайды. Соңғысы Орал кен провинциясында (Ақтөбе облысы) белгілі кобальт-никелді кен орындарының кен алаңдар шегінде көрсетеді. Қазақстан Республикасының қалайы болжалды ресурстар 1,56 млн. т бағаланады, оның ішінде Р1 және Р2 категория ресурстарын 64% құрайды. Олардың басым саны Солтүстік Қазақстан облысында жиналған, сирек металдды граниттерді желдету қабығында қайлайы кен объектілерінде шығару болжанады.

Солтүстік Қазақстан облысында одан әрі зерттеу үшін еліміздің шикізат базаларын нақты кеңейту мүмкіндігі бар, ұқсас Сырымбет кен орында объектілерді сумарлық ресурстары қалайы 70 мың теңгеде Р2 категория бойынша бағаланады.

Қазақстанда триоксид вольфрамды болжалды ресурстар 880 мың. т,бағаланады, оның ішінде Р1 және Р2 категорияларға жатады. Олардың үлкен бір бөлігі (85%) Қарағанды облысында жиналған, ресурстардың азғантай саны Солтүстік Қазақстан (9%) және Алматы (6%) облыстарында орнатылған.

Триоксид вольфрам (85%) қорларының басым бөлігі Қарағанды облысында, қалғандары Алматы (11,7%), Солтүстік Қазақстан (3%) және Қостанай (0,4%) облыстарында жиналған.

Қазақстанда молибденді болжалды ресурстар 780 мың. т бағаланады, оның ішінде Р1 және Р2 категориялардың ресурстарын 36%. құрайды. Олар Жетіқара (Қостанай облысы) және Ағадыр (Қарағанды облысы)кендер аудандарында жиналған, штокверк вольфрам-молибден және скарн геологиялық- өнеркәсіп түрлерінің объектілерін табу мүмкіндігі болжанады.

Тантал және ниобия болжалды ресурстар тиісінше 35,7 мың. т және 150,3 мың. т бағаланады, оның ішінде тантал ресурстары 27,3% және 10% ниобия Р1 және Р2 категорияларына жатады. Олар Шығыс Қазақстан және Солтүстік Қазақстан облыстарында белгіленген және сирек кездесетін металлдардың пегматиттерінде тантал-ниобаттар және сирек кездесетін металлдардың граниттерін желдету қабық қорларын табу мүмкіндігі болжанады. Ресурстардың үлкен бөлігі минерагениялық потенциал алаңын бағалайтын (категории Р3), Шығыс Қазақстан, Қарағанды және Солтүстік Қазақстан облыстарында жиналған.

Су ресурстардың ең көп саны (89%) еліміздің Орталық, Шығыс, Оңтүстік және ішінара Солтүстік өңірлердің әсерлі алаңдарын меридианнан 66º шығысқа орналасқан артезиандық бассейндерде болжанады. Батыс өңірде артезиандық бассейндерде шығарылған жер асты суларының жиынтық ресурстар алаңы жоғарыда аталғандардан үштен аз 18351 мың.м тәулігіне\ 3 (ҚР ресурстарынан 16% ) құрайды.

Мақсатқа айналатын пайдаланатын қорлар: шаруашылық- ауыз сумен жабдықтау– 15,4 млн. тәулігіне \м3 (36%); өндірістік- техникалық сумен жабдықтау –- 2,1 млн. тәулігіне\м3/ (5%); жерлерді суармалау – 18,8 млн.тәулігіне\ м3 (44%) және кешенді пайдалану - – 6,2 млн. тәулігіне\м3 (14,6%) үшін бөлінеді.

Жер асты суларының барланған қорларының басым саны (74%) еліміздің шығыс және оңтүстік шығыс бөлігінде жиналған (Шығыс Қазақстан, Алматы, Жамбыл және Павлодар облыстары). Маңғыстау, Атырау, Батыс Қазақстан, Солтүстік Қазақстан және Ақмола облыстарында барланған қорларымен (ҚР қорларынан 3,4% ) барлығы аздау қамтамасыз етілген.

Жер қойнауын мемлекеттік геологиялық зерттеуді жоспарлы жүргізу мынадай бағдарламалық құжаттарды іске асыруға жіберілген:

• 
  2017-2021 жылдарға арналған ҚР ИДМ стратегиялық жоспары;
  
• 
  2030 жылға дейін Қазақстан Республикасының геологиялық саланы дамыту тұжырымдамасы (ҚР Үкіметтің 2012жылғы 13 тамыздағы №1042 Қаулысы);
  
• 
  Қарағанды облысының Жезқазған, Сатпаев қалалары және Ұлытау ауданында 2012 – 2020 жылдарға арналған әлеуметтік –экономикалық дамытудың кешенді жоспары (ҚР Үкіметінің 2011 жылғы 3 қарашадағы №1283 Қаулысы);
  
• 
  2020 жылға дейін өңірлерді дамыту бағдарламасы (моноқала бөлігінде, ҚР Үкіметінің 2014 жылғы28 маусымдағы №728 Қаулысы);
  

• 
  Мемлекет басшысының 2014 жылғы 17 қаңтардағы қазақстан халқына «Қазақстан жолы- 2050: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» жолдауын іске асыру бойынша жалпы ұлттық іс -шаралардың жоспары (ҚР Президентінің2014 жылғы 20 қаңтардағы №733 Жарлығы);
  

• Қазақстан Республикасы Үкіметінің «Қазақстан Республикасында сирек және жерде сирек кездесетін металдарды игеруді дамытудың 2015 - 2019 жылдарға арналған жоспарын бекіту туралы» 2014 жылғы 26 қарашадағы № 1237 Қаулысы.

• 
  Жер қойнауын зерттеу бойынша мемлекеттік шекарамен шектес Үкіметаралық келісім.
  

1. 
   Қазақстан аумағында геологиялық зерттеу дәрежесін арттыру;
   
2. 
   Республика өңірінде пайдалы қазбалардың басым түрлері бойынша минералдық -шикізат базаларының орнын толтыру және арттыру (тау -кен аудандарының минералдық -шикізат базаларын ұдайы өндіріс);
   
3. 
   Еліміздің ұлттық, экологиялық және энергиялық қауіпсіздігін қамтамасыз ету және шетел инвесторлары үшін Қазақстан Республикасының инвестициялық тартымдылығын арттыру;
   

ГДП-200 пайдалы қазбалардың болжалды ресурстарын бағалау, алаңдарды табу, перспективті пайдалы қазбалардың кен орындарын табу, қазіргі картографиялық геологиялық негізінде құру мақсатында жүргізіледі.

ГДП-200 бойынша жұмыс Қазақстан Республикасының аумақтары өңірлік геологиялық зерттеуді жүргізу үшін қолайлы, республиканың барлық өңірлерде жүргізілді және қазіргі уақытта ГДП-200 жұмыстары 93% ( 1,1 млн. ш² шамасында) қамтыды.

ГДП-200 Қазақстанның Шығыс. Батыс, Солтүстік және Орталық өңірлерінде 95 мың. ш² жалпы алаңына жүргізу жоспарланады.

ГДП-200 жұмыстарының нәтижесі бойынша Қазақстан Республикасының жаңа ұрпақтардың 1:200000 масштабты мемлекеттік геологиялық карталарының сериясы геологиялық карта жиынтығын басуға дайындау және құру бойынша жұмыстар жалғастырылады.

Кенді минералдауды болжау үшін өңірлік геологиялық зерттеудің қазіргі әдістерді енгізу мақсатында, гравибарлау, аэромагнитті және аэрогаммаспектрлік түсірілім құрамында аэрогеофизикалық әдістерді озуды жүргізу, сондай ақ Жердің дистанциялық барлауды кеңінен пайдалану, қозғалыс нысан әдісімен геохимиялық карталау әдісін қолдану жоспарлануда. Осы әдістер зерттеу әдістердің озу түрінде қолданылса, солай өз бетінше іздеу әдісі ретінде де қолданылады.

Геохимиялық сынау және қозғалу нысаны әдісін талдауды жүргізу айқындалған жүйе мен жоғары дәлдіктегі зертханалық талдау бойынша топырақ пен байырғы жыныстан сынаманы байқауға негізделген. Әдіс шығаруға және әлеуетті перспективалық алаңдарды (учаскелер) бағалау және төмен мәртебесімен ашылатын жаңа кенді объектілерді табуға бағытталған.

Қазақстан Республикасының барлық аумақтары (масштаба 1:2500000), шегінде осы әдісті жүргізу, Жезқазған кенді ауданы шегіндегі толық учаскелерден аса жоспарланады. Нәтижелер бойынша толық болжалды іздеу жұмыстарын жүргізуге арналған ұсыныстарды жасап шығарады.

Аэрогеофизикалық әдістерді озу тапсырмасының кешенді мақсаты (гравибарлау, аэромагнитті және аэрогаммаспектрлік түсірілім) фондты материалдарды талдау негізінде аумақтарды зерттеу бойынша сандық геофизикалық деректердің сілемін дайындау, сондай-ақ дала жұмыстарын орындау, терең құрылыс негізінде зерттеу және кенді орналастыру болжалды іздеу геофизикалық критерияларды табумен көлемді физикалық -геологиялық модельдерді құру және құрамында аэрогеофизикалық әдістерді пайда болған шөгінді қабатында геологиялық мұнай -газ құрылымында мүмкін болса, солай кристалдық жыныстар негізінде де мүмкін болады.

Жердің дистанциялық барлау озық түрлерін айрықша пайдалану әлеуетті кенді аудандары мен кенді дала дәрежесінде болжалды алаңдарды табуға бағытталған. Жұмыс нәтижесінде іздеу жұмыстарын жүргізу үшін болжалды алаңдарды бөлу мақсатында (10 ға жуық әр түрлі минералдар) ақпараттық минералды қауымдастық картасын тарату дайындалды.

Аэрогеофизикалық әдістерді озу кешенін жүргізу және Маңғыстау, Ақтөбе және Қарағанды облыстарының аумағында ДЗЗ 93,0 мың. ш² жалпы көлемі жоспарлануда.

1:200000 (ГГК-200) масштабтың терең геологиялық карталау 17 объекті пайдалы қазбалардың негізгі түрлерінің болжалды ресурстарды бағалау.

Қазақстан Республикасының ашық аумақтарын жоғары геологиялық зерттеу пайдалы қатты қазбалардың жер бетімаңы кенорынын оңай ашу фондын қысқартуда қазіргі экономикалық жағдайда өндеу үшін қолайлы үлкен тереңдікте жаңа кен объектілерін табу мәселесі қойылды.

ГГК-200 Қазақстанның барлық өңірлерінде 150,0 мың. ш² жалпы алаңда жүргізу жоспарланады.

ГДП-200 және ГГК-200 пайдалы қазбалардың кен орындарын табуға арналған перспективті алаңдарды табу, пайдалы қазбалардың болжалды ресурстарды бағалау, жаңа ұрпақ негізінде қазіргі геологиялық картографияларды құру мақсатында жүргізіледі. Жұмыстар еліміздің барлық өңірлерінде жүргізіледі. ГГК-200, ірі масштабты іздеу жұмыстары әдетте табуға бағдарлау және үлкен тереңдікте орналасқан және маңызды зерттелген аудандарында өнеркәсіпті, пайдалы қазбаларды зерттеу.

Геологиялық минерагендік карталаудың кен 1:200000 (ГМК-200) масштабтары болжалды ресурстарын бағалаумен объектілердің пайдалы қазбалардың негізгі 7 түрлері.

ГМК-200 әлеуетті пайдалы қазбалардың кен орындарын жоғары категориялардың жаңа кен объектілерінің болжалды ресурстарын табу мақсатында тау кен аудандары шегінде жүргізіледі.

Бұл өңірлік геологиялық жұмыстар түрлерінің тікелей мақсатын табу, кесіндеу және жаңа кен орын аудандарында болжалды ресурстарды бағалау, кенді формациямен айқындалған (оларды игеру үшін қолайлы, тереңде жатқан, бетіне шықпайтынды қосқанда) болжалды пайдалы қазбалардың кен орындарымен дала, түйіндер, кен фармациялардың жіңішке топта немесе кескінді өңірлер сияқты, ол үшін негізінде жаңа айқындалған өнеркәсіптің түрлері.

2006 жылы ГМК-200 бойынша жұмыстар басталды.

ГМК-200 Қазақстанның Шығыс және Орталық өңірлерде 90,0 мың. ш² шамасында жалпы алаңға жүргізу жоспарлануда.

Жұмыстарды Қазақстанның аз зерттелген шөгінді алаптар шегінде жүргізу болжанады. 2018 жылы 660 қума ш. көлемде өңірлік пішін (2 геотраверс) бойынша Прииртышск шөгінді бассейндерде зерттеу бастау жоспарлануда. 2019 жылы 570 қума ш. көлемде өңірлік сүйеніш пішін бойынша Шу-Сарысуйск шөгінді бассейндерде зерттеу бастау жоспарлануда.

2020 жылы 950 қума ш. көлемде өңірлік пішін (2 геотраверс) бойынша Солтүстік Торғай және Солтүстік Қазақстан шөгінді бассейндерде, сондай ақ 510 қума ш. көлемде Оңтүстік Торғай шөгінді бассейндерде зерттеу бастау жоспарлануда. 2021 жылы 1320 қума ш. көлемде өңірлік сүйеніш пішін бойынша Солтүстік Торғай, Оңтүстік Торғай және Сырдарья шөгінді бассейндерде зерттеу бастау жоспарлануда.

Көмірсутектер шикізатына іздеу жұмыстары - 1 объект.

Мемлекет басшысының 2010 жылғы 26 қаңтардағы № 747 және 2014 жылғы 18 қыркүйектегі № 3842 тапсырмасын орындау мақсатында өндіру және көмір кен орындардың метанды пайдаға асыру мәселелері бойынша Қарағанды көмір бассейндердің метандылығын зерттеу жүргізу қажет.

Қазақстан Республикасында көмір кен орындарында метан алдын ала ресурстарды 1 триллион текше метрден аса, ал Қарағанды көмір бассейндердің ресурстары 650 миллиардтарға бағаланады.

Көмір қабатынан тұратын метан жоғары сапалы газ болып табылады, себебі толық қоспасының болмауынан алдын ала өндеусіз пайдалану мүмкін.

Қарағанды көмір бассейннің көмір қабатының метанын кезең кезеңмен зерттеу нәтижесі бойынша табылған, жергілікті учаске шегінде Қарағанды облысы аумағында жұмыстар жүргізіледі.

Пайдалы қатты қазбаларға арналған ірі масштабты алаңды іздеу жұмыстары - 65 объектілер.

Пайдалы қатты қазбаларға арналған ірі масштабты алаңды іздеу жұмыстары перспективалық алаңдарда,учаскелерде, пайдалы қазбалардың негізгі түрлерінің болжалды ресурстарды бағалау мақсатында және іздеу бағалауды жүргізу үшін перспективалық учаскелерді және барлау жұмыстарын табу.

2019 жылдан бастап 2022 жылға дейін кезеңде 65 объектілерде пайдалы қатты қазбаларға арналған ірі масштабты алаңды іздеу жұмыстары жоспарлануда.

Қазіргі уақытқа өңірлік геологиялық зерттеуді жүргізу нәтижесінде бағаланған болжалды ресурстардың айрықша санымен қара, түсті және асыл металлдардың кен орындарын табуға арналған әлеуетті перспективті сансыз алаңдар табылған. Шикізат әлеуетін одан әрі іске асыру мақсатында іздеу- бағалау және барлау жұмыстары үшін перспективалы кен объектілер алаңында табу үшін алаңда іздеу жұмыстарын жүргізу қажет.

Қазақстанның әртүрлі өңірлерінде орналсақан іздеу алаңдары, одан әрі іздеу- бағалау және барлау жұмыстарын жүргізу үшін әлеуетті өнеркәсіпті кен объектілер мен ұсыныстарды беру құндылығын айқындаумен аяқталады.

Жұмыстар 3 жылдық алдын ала жобалық- сметалық құжаттама құрылумен және бағдарламаның барлық кезеңіне жоспарланады, жыл сайын алмастыру принципі бойынша басталады. Жыл сайын пайдалы қазбалардың болжалды ресурстарын бағалаумен аяқталған объектілері бойынша нәтижелері күтіледі.

Жұмыстарды жүргізу минералды шикізаттың (алтын, мыс, полиметаллдар, сирек кездесетін металлдар және т.б ) маңызды түрлерінің жаңа кен орындарын бағалау және табуға бағытталған. Еліміздің барлық өңірлерінде өңірлік геологиялық зерттеу және іздеу жұмыстарының кезеңінде табылған жергілікті кен учаскелері шегінде жұмыстар жүргізіледі.

Жұмыстар мемлекеттік бюджет есебінен 3 жылдық алдын ала жобалық- сметалық құжаттама құрылумен және бағдарламаның барлық кезеңіне жоспарланады. Жұмыстар нәтижесі бойынша конкурсқа шығару үшін жер қойнауы учаскелерін ұсыну күтіледі.

2.3.1. Жер қойнауын мемлекеттік геологиялық зерттеуді жүргізу жоспарланатын шегінде географиялық координаттардың аумақтары картограммада бейнеленген - 1қосымша
2.4. Аумақтар, пайдалы қатты қазбаларды барлау немесе өндіру үшін жер қойнау учаскелер шегінде ұсынылады.

Пайдалы қатты қазбаларды барлауға арналған лицензия бойынша оның иесі олардың ресурстарын бағалау және кейінгі өндіру үшін қорларды және пайдалы қатты қазбалардың кен орындарын іздеуді қосатын, пайдалы қатты қазбаларды барлау бойынша операцияларды жүргізу мақсатында жер қойнау учаскелерін айрықша пайдалану құқығы бар.

Осы бағдарламамен айқындалатын, аумақтар бойынша пайдалы қатты қазбаларды барлауға арналған лицензия беріледі. 2018 жылғы 3 қыркүйектегі жер қойнауы туралы Кодекстің 278 бабының 4 және 5 тармақтарында көрсетілген аумақтарға жатпайтын және жер қойнауы мемлекеттік қорды басқару бағдарламасына алғашқы рет қосқанда, аумақтар шегінде пайдалы қатты қазбаларды барлауға арналған лицензия беруге өтініштерді қабылдауды бастау күні.
2.4.1. Жер қойнауы учаскелері шегінде географиялық координаттар аумақтары ұсынады:

- пайдалы қатты қазбаларды барлау немесе өндіру үшін картограммада бейнеленген - 2қосымша

Минералды ресурстармен айрықша орналастыратын, Қазақстан энергетикалық шикізат, қара, түсті және асыл металлдардың ірі экспорттаушы болып табылады.Тәуелсіздік жылдарында ең жоғары екпіндермен газ ( 74 рет),уран ( 26 рет), мыс, темір кендердің экспорттары өсті.Темірден және болаттан жартылай фабрикаттарды жеткізу қайта өндеу өнімдері 688 есеге, мұнай– 36 есеге, ал күкірт – 520 есеге өсті. Газды сыртқа сату теңгерімі едәуір жақсарды. Ел таза импорттаушыдан экспорттаушы болады. Перспективада Қазақстан газды экспорттаушының бірінші ондығына кіруі мүмкін.

Мұнайдың бағасына көп факторлар әсер етеді, сондықтан келесі жылға көптеген болжам бар. Сарапшылардың пікірінше, 1-2 жылға жуық мұнай бағасы өткен жылдардан максимум төмен қалуы мүмкін. Талдамалы Moodes Analytics есепте, ұзақ түсуден мұнайға арналған әлемдік бағалар 2016 жылдың басына 80 долл./баррельға жеткен, ал 2018 жылдан кейін 100 доллардан аса баға белгіленетіні айтылған.Алайда, 2017 жылдың III тоқсанында мұнай бағасы 50 доллар шамасында құбылды, ал 2016 жылы орташа баға 43,7 долл./барр құрады.

Металлға арналған бағаға қатысты, олар негізінде әлемдік экономика жағдайына айқындалады. Динамика бағасына ең үлкен әсері болат, аллюминий және мысты 30-40% әлемдік жартылай өндіруді қолданатын, Қытайдағы экономикалық жағдайы көрсетеді. Ең үлкен жағымсыз жағдай қара металл нарығында жиналады. Металлдар қатарына бағалардың көрсеткіші өзіндік құнына жақындайды, олар тұрақтандырады деп күтіледі.

Сөзсіз, басты фактор мұнай өндіретін елдің экономикасы жағдайына әсер тигізетін оның құны болып табылады. Бірақ Қазақстан басқа минералдық шикізат түрлерін экспорттайды. Соған байланысты «Геоинцентр» ЖШС Brent мұнай сұрпысына жылдық орташа бағадан металлдарға арналған баға талдауы жүргізілді. Корреляциялық талдау үшін бастапқы деректер ретінде BP Statistical Review of World Energy жылда жарияланатын мұнайға жылдық орташа бағасы және 1985-2015 жылдарында COMEX деректер бойынша алтын және күміске арналған бағалар ЛБМ арналған қорғасын, мыс бойынша жылдық орташа бағалар туралы ұқсас деректер пайдаланылады. Жиналған ақпараттарды зерттеу кезінде 30 жылдық кезеңде мұнай бағасы 8,8 есеге, күміс 9 есеге, қорғасын 6,4 есеге, алтын 6 есеге, цинк 4,2 есеге өскенін көрсетті.

30 жылда жиналған баға белгілеу талдауын жүргізу үрдісі мұнай бағасынан металлдарға арналған әлемдік бағаларға байланысты статистикалық мәні болғаны туралы куәландырады. Белгіленген заңға сәйкес қалыптастыру мүмкін: мұнай қымбат болған сайын, металлдардың құны да жоғары және керісінше. Ең көп дегенде, бұл үрдіс 30 жылдық кезеңді өткізген үшін тән және қазіргі уақытта маңызды себеп жоқ осындай байланыс қысқа мерзім кезеңде болғанын тоқтатылды. Энергияны баламалы көздерден алуды пайдалану әлемнің жетекші экономикасында шешуші мәнін тауып алғанда ғана, жағдай мынадан кейін ғана түбегейлі өзгеру мүмкін.

«Medium-Term Oil Market Report 2016» халықаралық энергиялық агенттіктің болжамы бойынша, бірақ ОПЕК кіретін елдерде мұнай өндіруді айрықша қысқарту жағдайы кезінде ғана емес мұнай нарығы сұраным теңгеріміне ұсыныстарға қайтарып келуі мүмкін. Мұнайға арналған сұранымға қатысты МЭА болжамы 2021 жылға дейін 1,2 млн. тәулігіне\барр.деңгейінде оның жылдық орташа өсімі болжанады. Алдағы перспективаларға қатысты, ABN Amro, Commerzbank, HSBC деректер бойынша 2017, 2018 жылдары алтынның орташа құны 42,3 -тен 53 дейін ж\долл./ құрайды.

2017 жылдың басында 2016 жылдан басталған алтын бағасы өсуін жалғастыратыны көрсетті. Алтын қайта экономикалық және саяси қатерлер жағдайларында қорғау құралы болады. Қазіргі уақытта талдаушы Трамптың жеңісін, Сирия, Солтүстік Корея, Украина төңірегінде саяси қауырттылықты, Brexit жатқызады. Бағаның одан әрі өсуі Қытай экономикасының әлсіздігіне байланысты болу мүмкін. Талдаушы және трейдерлер арасындағы Reuters агенттігінің сұранымына сәйкес 2017 жылы алтынның орташа бағасы унция үшін $ 1331 (46,9 ж\долл) құрайды. Fitch рейтінгілік агенттігінің материалдарынан 2020 жылы алтын бағасы орташа $ 1500 (52,9 ж\долл) жету мүмкін.

«Australia  New Zeland Banking Group» банктің болжамы, 2015 жылы мыс пен қалайы құнына сәйкес 19% құлайды, ал 2015жыл үшін мыстың орташа бағасы 5850 долл./т құрайтыны расталмады, сондай ақ 2015 жылы 6 ай ішінде орташа баға да 5929 долл./т құрады. Credit Suisse банктің талдаушылар пікірінше, әлемде мысты өндіру 2017 жылы 372 мың теңгеге оған сұранымы өседі. 2018 жылы ғаламдық нарықта 103 мың теңге көлемде жетіспеушілік қалыптастырылады және нәтижесінде баға жоғары өсуі мүмкін.

Түсті металлдар тобында цинк 2016 жылы бағаның ең үлкен өсімін–2500 долл./т аса ( 67%–ға) көрсетті. Бұл 2015 жылы, бірнеше әлемдік шахталар деңгейінде және осы металлдың ғаламдық көлемде өндіруді қысқартумен жабуға байланысты орын алды. Талдаушылар цинк пен қорғасын әдетте сол бір кәсіпорындарда өндіріледі, ЛБМ 2016 жылдың ортасында осы металлдар арасында баға айырмашылығы 2007 жылдан бастап алғашқы рет тоннасына 400 долларға артқанын атап айтты. Инвесторлар цинкті артық көреді, қорғасын нарыққа қайталама шикізат түрінде көбінесе қайта келеді (өз аккумулятордан пайдаланғаннан). Wood Mackenzie болжамы бойынша 2030 жылға дейін цинкті айқын жоғары көтерілетін бағытты қарауды пайдалану. Осы уақытқа әлемдік пайдалану 23 млн. т жету мүмкін. (2015 жылы 13,8 млн. тқұрады). Қытайдан басқа қорғасынды пайдалану өсімі Еуропада да 3,5% күтіледі.

2012 жылдан бастап тауарлы темір кендердің бағасын төмен түсіру үрдісі айқын көрсетілген және сонымен қатар кейінгі жылдарда әлемдік жағдайсыз экономикалық жағдайы теңгерімсіздік сұранысымен және ұсыныстарды түсіндіреді (мұнайға бағаның түсуі, ғаламдық экономиканың өсімін бәсендету). Нарықта оның Қытай тарапынан негізгі пайдаланушының темір кендерге сұраныстың өсімін нақты тоқтату аясында соның ішінде Австралия, Бразилиядан әлемдік нарықта шикізатты жеткізу керісінше, көбейеді. 2015 жылғы қыркүйекте Rio Tinto кейінгі 15 жылға ең кем дегенде жылына 2,5% -ға темір кендеріне тұрақты сұраным өсімін күтетінін айтқан, Сонымен бірге 2030 жылдарына дамыған елдерде қытайлық емес сұраныс 65% көбейеді. Темір кендерге төмен бағаны ұзақ сақтап қалу пайдасының түйінді факторы салада бәсекелестікті одан әрі қаталдау және ұсыныстар артықшылығын сақтау болып табылады.

Геологиялық барлауға жаңа технология трансферті мен шетелдік инвестицияларды тарту мақсатында, тау кен өндіру және геологиялық барлау қызмет салаларында әлемдік компаниялардың көшбасшылармен ынтымақтастықты дұрыстау бойынша белсенді жұмыстарды жүргізіледі. Бүгін Қазақстанда мынадай ірі инвесторлар «Rio Tinto» австралиялық-британдық концерн, «Korea Resources Corporation» Оңтүстік Кореяның ұлттық компаниясы, «Iluka Resources» австралиялық компания, «Ulmus Fund» неміс инвестициялық фонды жұмыс істейді. Бұдан басқа, жер қойнауының 24 учаскелерінде мыс, алтын, сирек кездесетін металлдар, платиноидтарды барлауға арналған жобаларды іске асыру бойынша Түркия (Yildirim Holding), Жапония (JOGMEC), Америка (Azura International), Иран («Ghadir», «Sadr Tamin», «SUNIR») инвесторларымен жұмыс жүргізіледі.

2000–2017 жылдар кезеңі үшін жер қойнауын пайдалануда минералды шикізат кешендерінде $ 285 млрд шамасында инвестицияланды, оның ішінде пайдалы қатты (ПҚҚ) қазбалардың жер қойнауын пайдалануға арналған $ 72 млрд (29%) және $203 млрд шамасында (71%) көмірсутектер шикізаты (КСШ) кен орындарында игеруге жіберілді. Осы уақытқа капитал жұмсалымының жалпы көлемі 4 есеге артты – былтырғы жылы $22,6 млрд құрады. Сонымен бірге, $631 млн. (барлық инвестициядан 3%) геологиялық барлау жұмыстарын (ГБЖ) жүргізуге бөлінді. 2018 жылдың аяғына осы көрсеткіштер $23,4 млрд және $652 млн жеткізу күтілуде.

Егер ПҚ түрлері бойынша инвестициялау құрылымы туралы айтсақ, 2017 жылы бұрынғысынша осы жерде мұнай -газ саласы алдыда. Бұнда барлық МШК капитал жұмсалымы $13,9 млрд, немесе 62% игерілді. Одан кейін тау-кен секторы– $4,9 млрд,немесе 22%, КТПҚ – $159 млн, немесе 1%, және жер асты сулары – $46,4 млн, немесе 0,2% .

Тау- кен секторында басымды инвестициялау бағыттары мыс– $980,3 млн, көмір – $812 млн, полиметаллдар – $ 800,3 млн, алтын- $779 млн, темір, марганец- $ 535,5 млн, уран - $ 512 млн, хромиттер – $242 млн және басқа жер қойнауын пайдалануда қалады. 2017 жылы инвестицияда геологиялық барлауда жер қойнауын пайдаланудың ПҚҚ капитал жұмсалымының барлық көлемін 2,3% құрады.

2018 жылғы 1 қаңтар жағдайына Қазақстанның жер қойнауын пайдаланудың қолданыстағы мониторинг объектілерінің жалпы саны 3 325, көмірсутектер шикізаты (КСШ) бойынша 246 қосқанда, пайдалы қатты қазбалар бойынша –600(ПҚҚ), жер асты сулары бойынша– 178 (ЖС), сондай ақ кең таралған пайдалы қазбалар –1788 құрады.

2018 жылғы 1 қаңтар жағдайына жер қойнауын пайдаланудың алтынды 204 объектілер, оның ішінде 130 барлау жүргізіледі, бірлесіп барлау және өндіру –38 және өндіру –36 жүзеге асырылады. 2000–2016 жылдары Қазақстанда 697 т алтын өндірілді (оның ішінде 2016 жылы 58 т), сонымен қатар оның өсімі 984 т (оның ішінде 2016 жылы 26 т) құрады. Осы уақытқа инвестициялардың жиынтық көлемі $ 8,7 млрд жетті, оның ішінде ГБЖ жүргізу $ 630 млн жіберілді.

2017 жылы жер қойнауын пайдаланудың $779 млн алтын (2000 жылмен салыстырғанда 9 есе өсті), оның ішінде ГБЖ – $45 млн инвестицияланды. 2018 жылға инвестицияларды болжау $ 805 млн, ГБЖ $46,5 млн шамасында қосқанда құрайды.

Жер қойнауын пайдаланудың алтынды инвестициялаудан былтырғы жылы ірі 10 компаниялары үлесіне 95% тура келді. Оның ішінде: "Корпорация Казахмыс" ЖШС (инвестициялар көлемінен 38% және өндіру көлемінен 7% ), «Казцинк»ЖШС (тиісінше 23% және 10%), Altyntau Kokshetau АҚ(10% және 33%), "Востокцветмет" ЖШС (10% және 4%), «ГМК Казахалтын» АҚ (5% және 7%), ФИК «Алел» АҚ (4% және 7%), "KAZMinerals Bozshakol" ЖШС (3% және 15%), «Варваринск» АҚ (3% және 4%), «Алтыналмас» АҚ (2% және 10%), «RG Gold» ЖШС (1% және 2%).

Осы уақыт кезеңіне мыстарды жер қойнауын пайдалануды геологиялық барлауға –$212 млн (ГБЖ) қосқанда, $ 11 млрд шамасында инвестицияланды. Былтырғы жылы ғана салаға $980 млн, оның ішінде ГБЖ - $ 13,4 млн. жіберілді. 2018 жылға арналған болжамдарға сәйкес мыс кендері салаларында капитал жұмсалым сомасы $ 1013 млн құрады, оның ішінде ГБЖ жүргізуге $ 13,8 млн жіберіледі.

Жер қойнауын мыстарды пайдалану инвестициялау бойынша рейтингте ірі компаниялар үлесіне 98% келеді, оның ішінде: "Корпорация Казахмыс"ЖШС (инвестициядан 73% және еліміз бойынша жылдық мысты өндіруден 56% ), «Казцинк» ЖШС (47% және 11%тиісінше), "Востокцветмет" ЖШС (20% және 17%), «Kazakhmys Aktogay» ЖШС (6 % және 13%), "Сары Казна" ЖШС (1,5% және 3%) "KAZMinerals Bozshakol"ЖШС (инвестициядан 7%,өндіру жоқ), "Коппер Текнолоджи"ЖШС (инвестициядан 6% өндіріс жоқ) және басқалары.

Жер қойнауын полиметаллдарды пайдалану 37, оның ішінде 20 өндіру, барлауға –12, бірлесіп барлау және өндіру –5 объектілерде жүзеге асырылады. Соңғы 17 жылда республикада было порядка 2 млн т қорғасын және 10 млн т цинк, оның ішінде 2016 жылы – 67 мың. т және 378 мың. т тиісінше болды. Осы уақытқа қорлардың қорғасын бойынша өсімі 1 млн. т (оның ішінде 2016 жылы 36 тыс.тонна) және цинк бойынша 1,9 млн т (2016 жылы өсімі жоқ) құрады. 2000 жылдан бастап салада жиналған инвестициялардың көлемі - $12,8 млрд., оның ішінде геологиялық барлау жұмыстарына $147 млн. (1%) жіберілді. Былтырғы жылдың қорытындысы бойынша капитал жұмсалымының көлемі $800 млн құрап, 2000 жылға салыстыру бойынша екі есе көбейген. 2018 жылға арналған инвестициялар болжамы $727, оның ішінде ГБЖ - $14 млн. құрайды. 99% аса барлық жер қойнауын пайдаланудағы полиметаллдарды инвестицияларды ірі компаниялар қамтамасыз етті. «Казцинк» ЖШС (58% салу, 54% эәне 52% қорғасын мен цинкті тиісінше өндіру), «Востокцветмет» ЖШС (34 % инвестициядан 34% және 29% қорғасын мен цинкті тиісінше өндіру), «Корпорация Казахмыс» ЖШС (7% инвестициялардан, 9% және 7% қорғасын мен цинкті өндіруден), «Nova-Цинк» ЖШС (4% және 11% дейін), "Жайремский ГОК" АҚ (2%), "СП "Алайгыр" ЖШС (2%), «ЕР-ТАЙ» ЖШС және «Шаймерден» АҚ ( 1%).

Бүгін темір және марганец кендерді жер қойнауын пайдалану 60, оның ішінде өндіру –13 жүргізіледі, барлауға– 37, бірлесіп барлау және өндіру–10 объектілерді жүзеге асырылады. Қазақстанда 2000–2016 жылдары ішінде 710 млн. т темір және 42 млн т марганец кендері, оның ішінде былтырғы жылы – 34 млн т және 1,5 млн т тиісінше өндірілді. Осы уақыт үшін қорлардың өсімі темір бойынша – 2,9 млрд. т (15,9 млн. т – 2016 жылы), ал марганец кендері бойынша – 86,6 млн т (жоқ). 2000–2017 жылдары инвестициялар көлемі $ 9,5 млрд, жетті, оның ішінде $85 млн. геологиялық барлауға бағытталған. Ірі компаниялар үлесіне барлық салымдар 99% келді.Олардың ішінде – «ССГПО» АҚ(55% инвестициялар және 79% темірді өндіру), «Оркен» ЖШС (7% және 14%тиісінше), «Жайремский ГОК» АҚ (10% және 56% марганецті өндіру), «ТНК «Казхром» АҚ (27% және 35% марганецті өндіруден). 2016 жылы темір және марганецтерді жер қойнауны пайдаланудағы капитал жұмсалым көлемі $546 млн құрау қажет, ГБЖ $1,2 млн. қосқанда.

Қазіргі уақытта бокситтердің жер қойнауын пайдалануды 7 объектілерде жүзеге асырылады, оның ішінде 4 өндіру және 3 –барлау жүргізіледі. 2000–2016 жылдары республикада 80 млн т бокситтер, оның ішінде соңғы жылдары – 4,8 млн т. өндірілді. Сол уақытқа олардың қорлар өсімі 1 млн т, құрады, 2010 жылдардан кейін ол болмады.

17 жыл үшін жер қойнауын пайдаланудың бокситтерді капитал жұмылымының жалпы көлемі $ 1617 млн, ГБЖ жүргізуге $21,5 млн қосқанда жетті. Былтырғы жылы ғана «Алюминий Казахстана» АҚ $ 72,5 млн ( КБРУ және ТБРУ 72% және 28% тиісінше келді және салу 92% және 8% өндіру). инвестицияланды. Биылға жылы инвестициялау көлемі $81 млн дейін өсу керек.

Жер қойнауын пайдаланудың хромды кендері 9 объектілерде жүзеге асырылады, оның ішінде 8 – өндіру кезеңде, ал 1 барлауға жүргізіледі. 2000–2016 жылдары үшін 71,5 млн. т хромиттер өндірілді, оның ішінде былтырғы жылы 5,5 млн. т. Сонымен бірге, өсім қорлары 1 млн т ( 2007 жылдан бастап оның болмауы) құрады .

Қазақстан айрықша ресурстармен орнатылған, жеке пайдалы қазбалар түрлері бойынша әлемдік қорлардан бірінші пайыздан 10 – 40 % дейін өзгертіледі (хром, уран, мраганец, цинк, қорғасын). 2016 жылы жер қойнауын пайдаланудың пайдалы қазбалардың 35 түрлері тартылды.  Таратылған фондта 100 % көмірсутектер, 97 % алтын, 97 % мыс, 92% күміс, 76% урана және 3– тен 95 % дейін қалған пайдалы қазбалар бар. Оның ішінде пайдалануға 50% қорларынан көп емес тартылды. Хром, уран, хризотил-асбест, фосфориттер, мыстарды алып тастау болып табылады. Пайдалы қазбалардың бір қатар кен орындары, оның ішінде никель, бораттар, кобальт, магнезит, калий тұздар, вольфрам, қалайылар әзірленбеген. Туындаған жағдайлардың себептері көп, олардың ішінде байытылған кендердің қазіргі технологиялардың жетіспеушілігі,жойылған кендер аудандарында қажетті инфрақұрылымдардың жоқтығы, жер қойнауын пайдалану саласындағы заңнамалық базалардың жетілмегендігі, кейбір жер қойнауын пайдаланушылардың экономиканың дәрменсіздігі. Геологиялық барлау жұмыстарын жүргізу нәтижесінде негізінде кен орындарында ерте табылмаған 2016 жылы пайдалы қазбалардың мына түрлері бойынша: мұнай бойынша - 51,97 млн. т, титан – 21,7 млн. т, алтын – 26,18 т, конденсат – 0,4 млн. т, темір кендер 15,9 млн. т, мыстар – 1581,8 мың. т, марганец кендер – 3984 мың. т, хромды кендер – 321 мың. т, қорғасын – 36,4 мың. т, молибден – 13,06 мың. т, күміс – 13,7 т, уран – 3,8 мың. т. қорлардың өсімі алынды.