бөлім. Қазақстан Республикасының минералды- шикізат базалары

2.1.1. Қазақстанның мұнай газ және тау -кен секторының экономикасын дамытудың негізгі үрдісі

2017 жылы әзірленетін негізгі пайдалы қазбалардың көпшілігі бойынша 2007 жылғы деңгейге өндіру өсімі 8% -15% -дан бастап 100 - 326% шегінде белгіленді. Әсіресе айтарлықтай уран (326%), газ (100%),мыс (47%), қорғасын (25%), мұнай (20 %), алтын (19%) өндіру өскен.

Жүргізілген геологиялық барлау жұмыстары нәтижесінде осы жылдар қорлардың өсуі, өтелген қорларды (көмірсутек, темір, марганец,мыс және алтындарды қоспағанда) есесін қайырмаған. Бұдан басқа, соңғы жылдары есепті барланған қорлар теңгерімдерді мыс, алтын,темір және марганецтер негізі төмен сапамен сипатталады және өтелген қорлар бағалы балама бола алмайды.

Экстенсивті пайдалану салдарынан 2007 жылы мырыш (14,7%), алюминий (15%), қорғасын (9%), хром (7%), күміс (8,5%) қорларының деңгейі айтарлықтай азайып кетті.

Жүргізілген зерттеулер Қазақстан қазіргі уақытқа өндіру өнімділігі тек көмірсутек, көмір және қара металлдар қорларымен ғана ұзақ перспективаға қол жетікізу бойынша қамтамасыз еткенін көрсетті.

Көмірсутектер шикізаты. 8 елдің жер қойнауында әлемдік мұнай қорларына 80 %: Венесуэла (17,6 %), Сауд Арабия (15,6 %), Канада (10%), Иран (9,3 %), Ирак (9%), Кувейт (5,9 %), Ресей (6,4 %), БАӘ (5,7 %) жинақталған. 2016 жылы әлемдік мұнай өндіру 58 % жуық Сауд Арабиясы (13,4%), АҚШ (13,4%), Ресей (12,2%), Қытай (4,3%), Канада (4,8 %), Иран (5%), БАӘ (4,4 %) қамтамасыз етті.

ҚР мұнай теңгерім қорлары 4761,9 млн. т. құрайды. Олардың санының басымы Атырау (72%) және Маңғыстау (11,6 %) облыстарында жинақталған. Еліміздің бес өңірлерінде Батыс, Орталық, Шығыс және Оңтүстік облыстары бойынша қалған қорлары орналасқан. Қалған барланған көмірсутектер қорлары Прикаспий, Солтүстік-Устюртск-Бузачинск, Оңтүстік-Маңғыстау-Устюртск пен Оңтүстік-Торғай, Шу-Сарысу шөгінді алаптарда жинақталған.

2017 жылғы 1 қаңтар жағдайына мемлекеттік теңгерім 277 кен орындары бойынша мұнай қорларын шығару, оның 7 қорлары теңгерімнен тыс ғана есепке алынған. Жер қойнауын пайдаланудың 263 кен орындардың теңгерімнен 4745,0 млн. т қорларымен 256 объектілер болған (ҚР 99%қорларынан). В Әзірлемеге 4507,5 млн. т қорлар тартылған (ҚР 94% қорларынан). Қалған кен орындар және учаскелер қорғалған және жалпы қорларда болған. Жалпы қор 51,5 млн. т. құрайды және 76 объектілерге сәйкес кіреді (кен орындар және кен орындар учаскелері ).

Газды кен немесе газды төбесі түрлерінде барланған еркін газ қорлары 95 % шамасында: Карашағанақ, Жанажол, Теңге, Жетібай, Имашевск, Урихтау, Оңтүстік Жетібай, Қаламқас, Шағырлы-Шұмышты, Батыс Оппасы, Узен және Амангелді кен орындарында топталған. Негізгі кен орындар конденсаты Батыс Қазақстан және Қаспий маңындағы ойпат бейткемандық аумақтарға ұштастырған, Оңтүстік -Эмбенск және Солтүстік -Бузачинск көтеру, Солтүстік-Устюртск жүйесінің иілген және Оңтүстік –Маңғышлақ иілігіне жинақтау.

2007-2016 жылы мұнай, мұнай газ, мұнайконденсатты кен орындарын пайдалану нәтижесінде 708,5 млн. т мұнай өндірілді. 2016 жылы 71,6 млн. т мұнай өндірілді, оның ішінде 61,1 млн. т экспортқа жіберілген.

Тас көмірлердің негізгі қорлары Республиканың Орталық және Солтүстік өңірлерінде- Қарағанды, Екібастұз, Теңіз-Қоржынкөл тасты көмір бассейндер мен бірнеше жеке кен орындарда жиналған. Негізгі қоңыр көмірдің қорлары Торғай қоңыр көмірлі бассейнде (7,5 млрд. т) жиналған, азғантай қорлар Павлодар облысы (Майкөбен бассейн), Ақтөбе (Мамыт кен орыны), Алматы (Нижнеилийск бассейн) және еліміздің басқа облыстарында барланған.

Мемлекеттік баланспен 5 көмір бассейндер мен 49 кен орындар қорлары ескерілді. Бөлінген қорларда барлық Қарағанды (7238 млн. т) және Екібастұз (9367 млн. т) объектілерінде тас көмір мен жеке 22 кен орындар, оның ішінде 10 қоңыр көмір мен 12 тас көмір бассейндер бар. Қазіргі уақытта әзірлеуге 5 көмір және 14 кен орындар тартылған, олардың көбісі ашық тәсілмен өндіріледі. 2007-2016 жылға барлығы 810 млн. т тасты және 58,8 млн. т қоңыр көмір, оның ішінде 2016 жылы –сәйкесінше 75,4 млн. т және 5 млн. т. өндірілді. 2016 жылы тас көмірдің басым саны Қарағанды және Екібастұз бассейндерінде, ал қоңыр көмір Майкөбе бассейнде (Павлодар облысы) өндірілген. Елімізде тас көмір қорлары 820 млн. т азайды, қоңыр 119 млн. т және 2017  жылы 1 қаңтарға сәйкесінше 21 млрд. т және 13 млрд құрады.

Уран. Барланған уран қорлары 11 елде шамамен 96% жиналған. МАГАТЭ деректері бойынша шамамен 12% әлемдік уран қорлары Қазақстан кендерінде болған. Уран қорлары теңгерімдері 876 тыс. т. құрады. Негізгі қорлары саны (74%) ірі (10-50 тыс. т) және өте ірі (>50 тыс. т) кен орындарында Шу-Сарысуйск және Сырдарья уран кендері провинцияларында (Оңтүстік-Қазақстан және бірен -сараң Қызылорда облысы) жинақталған. Жалпы уран қорлары бойынша Қазақстан әлемде екінші орында, бірақ сапасы бойынша негізгі әлемдік өндірушілерге береді. Қазақстан Республикасының мемлекеттік балансымен 60 кен орындар ескерілді, 6 кен орындар (7 объектілер) баланстан тыс қорларды ғана орналастырады. Таратылған фондта 668 мың. т (ҚР қорлардан 76%) қорлармен объектілер бар. 2016 жылы 24,7 мың. т уран, оның ішінде Оңтүстік Қазақстан облысында -77%, Қызылорда облысында -20%, Солтүстік Қазақстан облысында-2% өндірілді.  «НАК «Казатомпром» АҚ деректері бойынша Қазақстанға әлемдік уранды өндіру көлемі 39% келеді. 2007 – 2016 жылдарында жүргізілген геологиялық барлау жұмыстары Мойынқұм, Ақдала, Заречный, Инкай, Қанжуган, Буденовск және басқа кен орындарында 275,8 мың. т, оның ішінде 2016 жылы - 3,8 мың. т. санында уран қорларының өсуі алынған.

Қара және легирлегіш металлдар. Расталған темір кендер қорлары бойынша Қазақстан бесінші орында, ал олардың сапасы бойынша- әлемде үшінші орында. АҚШ геологиялық қызметтердің деректері бойынша 2016 жылы өндіру бойынша көшбасшы Австралия (824 млн. т), Бразилия (428), Қытай (264) болды. Баланстық темір кендердің қорлары 20 млрд. т шамасында құрайды, оның ішінде 79% Торғай темір кенді аудандарында жиналған (Қостанай облысы).

2017 жылғы 1 қаңтар жағдайы бойынша мемлекеттік баланстан 68 объектілер бойынша темір кенді қорлары ескерілді, оның ішінде 38 баланстың қорларынан 10,2 млрд. т барлау және өндіру жұмыстарын жүргізу үшін жер қойнауын пайдаланушыларға берілді. 2016 жылы олармен 5,6 млрд. т темір кенді қорлардың объектілерін әзірлеуге тартылған (ҚР қорларынан 28%). Қалған баланстық қорлары объектілерінде 4,6 млрд. т барлау немесе пайдалану жұмыстарын дайындау жүзеге асырылды. Қорларда (бөлінбеген фонд) 9,7 млрд. т баланстық қорларының объектілерінде болған (ҚР қорларынан 49%).

2007 жылдан бастап 2016 жылға дейін кезеңде барлығы 432 млн. т темір кендер өндірілген. Осы кезеңде геологиялық барлау жұмыстарын жүргізген нәтижесінде, негізінде Велиховск, Ушкатын-III, Көкбұлақ, Үлкен Ктай, Соколовск және басқа кен орындарында 1954,7 млн.т, санында темір кенді қорлардың, 2016 жылы 16 млн. т өсімі алынды (месторождение Кузгань және басқа кен орындарында).

Расталған марганец кендер қорлары бойынша Қазақстан үшінші орында,бірақ олардың сапасы бойынша негізгі әлемдік өндірушілерге айтарлықтай береді. АҚШ геологиялық қызметтер деректеріне сәйкес Қазақстан 2016 жылы өндіру көлемі бойынша 11 орында және марганец қорлары бойынша 9 орында болды. Өндіру бойынша көшбасшылар ОАР (4700 мың. т), Қытай (3000), Австралия (2500) болды. Марганец кен қорларының негізгі бөлігі Қарағанды облысы Атасуйск кен ауданында жинақталған және оларды өндіру жүзеге асады. Қалған табылған қорлар Маңғыстау, Ақмола, Жамбыл, Ақтюбе, Алматы және Шығыс-Қазақстан облыстарында бар. Қазақстан Республикасының мемлекеттік балансымен 2017жылғы 1 қаңтарына 42 объекті бойынша қорлар ескерілген (38 кен орындар және 6 ТМТ), оның ішінде 4 теңгерімнен тыс кендер. 38 баланстық объектілерден 28 664 млн. т қорлармен (ҚР қорлардан 98% ) жер қойнауын пайдаланушыға пайдалану және барлау үшін берілді (таратылмаған фонд). 2016 жылы олармен 194 млн. т баланстық қорлармен 6 объект әзірлеуге берілді (ҚР қорларынан 28,6 %). Қалған объектілерде геологиялық барлау және пайдалануға дайындық жұмыстары жүргізілді. Бұдан басқа, 15 млн. т қорымен 11 объект (ҚР қорларынан 2,2 % ) қорында болды (таратылмаған фонд).

2007-2016 жылдар кезеңде барлығы 26,6 млн. т марганец кендері өндірілді. Қаралған кезеңде геологиялық барлау жұмыстарын жүргізу нәтижесінде 70,3 млн. т қорлардың өсімі алынды, өндіру кезінде өтелген барлық қорларды орнын толтыруға ғана емес, алайда марганец кендер қорларының нақты өсімін алуға да мүмкіндік берді. 2016 жылы қорлардың өсімі 3984,1 мың. т, құрады (Ақжар-Сарытума және Үлкенжол кен орындары бойынша ).

Хромды кендердің жалпы қорлары мен сапасы бойынша Қазақстан әлем бойынша бірінші орында. АҚШ геологиялық қызметтердің деректеріне сәйкес 86% хром кендердің әлемдік қорлары Қазақстанда және ОАР бар. Баланстық хром кендерінің қорлары 362,7 млн. т. құрайды. Олар Кемпірсай ультрабазит сілемнің (Ақтөбе облысы) оңтүстік шығыс бөлігінде орналасқан хромит кен орындары жинақталған. 2017 жылғы 1 қаңтарына мемлекеттік баланстағы хром кендерінің қорлары 17 кен орындарында ескерілген (17 объектілер), оның ішінде тек екеуі ғана теңгерімнен тыс қорлар. 9 баланстық кен орындар (356,4 млн. т қорлармен ( ҚР қорларынан 98%)екі жер қойнауын пайдаланушыларға ( ТНК «Казхром» АҚ және «Восход-Oriel» ЖШС) берілді. Олармен 2016 жылы 7 объект 344,8 млн. т қорлармен өндеуге берілді (ҚР қорларынан 95%). Қорда 8 объектілер бар, оның ішінде 6 баланстық қорлармен. 2007 жылдан бастап 2016 жылға дейін барлығы 41421 мың. т хромдық кендер өндірілді. Қазақ ССР 40 жыл Дуберсай кен орынның учаскесінде геологиялық барлау жұмыстарын жүргізу нәтижесінде 321 мың. т. Қорлардың өсімі алынды. Сөйтіп, өндірілген хром кендер қорларын қажетті орнын толтыру іс жүзінде жүрмейді.

Расталған диоксид титан қорлары бойынша Қазақстан Республикасы әлем бойынша 9 орында. ТМД елдері арасында 2 орында (Ресейден кейін). Қорлар бойынша көшбасшы үштігіне Қытай (220 млн. т), Австралия (150) және Үндістан (85) кіреді. Қазақстан Республикасының мемлекеттік баланстағы пайдалы қазбалардың қорлары диоксида титанның 16 объектілері ескерілген, оның ішінде 5 ғана теңгерімнен тыс қорлар. Жер қойнауын пайдалануда 40 млн. т TiO₂ баланстық қорларымен 9 объекті бар (ҚР қорларынан 87%),оның ішінде 2,8 млн. т (ҚР қорларынан 6%) қорымен 2 кен орын(Сатпаев және Шоқаш) игеруде. Қорда 5574,7 мың. т TiO₂ баланстық қорлармен 8 ұсақ бар және төменгі диоксида титанды қамтумен. 2007-2016 жылдары пайдалануда ұсақ кен орындар болған: Шоқаш (2007-2016), Сатпаев (2007-2016), Обухов (2010-2012) және Оңтүстік Велихов (2014), оның ішінде 125,3 мың. т диоксида титана өндірілген. Қаралған кезеңде геологиялық барлау жұмыстарын жүргізу нәтижесінде титан-магнетит кен орындарында: Оңтүстік Велихов, Тымлай және 2016  жылы категориялар бойынша TiO₂ қорларының ұсақ кен орындарында қайта бағалау 2007 жылға салыстырғанда 21,3 млн. т артты (негізінде Тымлай кен орындар есебінен).

Расталған пентоксид ванадия қорларының саны бойынша Қазақстан көптеген әлемдік өндірушілерден бірталай артта қалып тұр. Олардың сапасы әлемдік нарық талаптарына сәйкес келмейді. АҚШ геологиялық қызметтің деректері бойынша ванадияның негізгі қорлары (мың. т) Қытай (9000), Ресей (5000) және ОАР (3500) кен орындарында жинақталған. Осы елдерге ванадий минералдық шикізатты қамтитын өндірудің негізгі көлемі– Қытай (42 000 т), Ресей (16 000 т), ОАР (12 000 т) келеді. Мемлекеттік баланспен 15 кен орындар бойынша пентоксид ванадия қорлары, оның ішінде 11 пайдалы қатты қазбалардың кен орындары және 4 КСШ кен орындар бойынша ескерілген. Олардың барлығы Қараөткел және Жебаглы ұсақ кен орындарынан басқа бөлінген фондта бар.

Әзірленетін қорғасын -мырыш кен орындары Шығыс Қазақстан облысында орналасқан, олардың базаларында тау -кен б қорғасын- мырышты айыту кәсіпорындар мен металлургиялық зауыттар қызмет жасайды. Жоғары пайдалы компоненттерімен қорғасын мен мырыш жаңа кен орындарын перспективада ашу республикалық барлық өңірде бар.