Микроэкономика

60 
 
 
 
 
3)  қалыпты  пайда  -  балама  пайдаланудан  кәсіпкерлік 
қабілеттілікті ұстап қалу үшін минимум тӛлем; 
4)қайтарымсыз  шығындар  жүктелген  шығындар  0-ге  тең 
болған кезде балама пайдаланылмайтын шығындар. 
 
 
 
6.1-сурет – Ӛндірістің экономикалық шығындарының құрылымы 
 
Кӛрінетін 
және 
кӛрінбейтін 
шығындар 
арасындағы 
айырмашылықты белгілеу «пайда» ұғымын түсіну үшін қажет. 
Экономикалық  пайда  -  бұл  фирма  түсімі  (табыстың 
жиынтығымен) және оның шығындары (кӛрінетін де, кӛрінбейтін 
де) арасындағы айырмашылық. 
«Пайда»  термині  бизнес  әлемінде  жиынтық  табыстар  және 
кӛрінетін шығындардың айырмашылығын белгілеу үшін жай ғана 
жиі  қолданылады.  Экономистер  мұндай  пайданы  бухгалтерлік 
пайда деп атайды. 
Кейде  экономикалық  пайда  нольге  тең  болған  кезде, 
кәсіпкерлер  алатын  қалыпты  пайда  ұғымдарын  пайдалану  талап 
етіледі. 
Қалыпты пайда  кейбір ресурстар оларды ең жақсы баламалы 
пайдалану  кезінде  ӛз  иелеріне  әкелетін  пайданы  білдіреді.  Ол 
кӛрінбейтін шығындар элементі болып табылады. Экономикалық 
шығындар  құрылымында  қалыпты  пайданың  бӛлінуі  ӛндіріс 
тиімділігі  деңгейлері  арасына  шек  қою  мақсатын  қояды.  Егер 
қалыпты  пайданы  енгізген  экономикалық  шығындар  ӛндірілетін 
игіліктер бағасынан тӛмен болса, онда бұл фирма артық пайданы 
алады  дегенді  білдіреді,  демек  орташа  салалы  деңгейлермен 
салыстырғанда неғұрлым тиімді ресурстар пайдаланылады. 

61 
 
 
 
 
Осылайша, бухгалтерлік және экономикалық шығындарының 
арасындағы айырмашылық тек сапалы сипатта ғана емес, алайда 
сандық сипатта болады. 
 
6.2 Қысқа мерзімді кезеңдегі ӛндіріс шығындары. 
 
Қысқа  мерзімді  кезең  -  бұл  уақыт  кезеңі  кәсіпорын  ӛзінің 
ӛндірістік  қуатын  ӛзгертуі  үшін  тым  қысқа,  бірақ  бұл  тіркелген 
қуаттарды  пайдалану  қарқынды-  лығының  дәрежесін  ӛзгерту 
үшін жеткілікті ұзақ. 
Қысқа  мерзімдегі  шаруашылықты  жүргізудің  практикасында 
шығындарды тұрақты және айнымалыға бӛлу жиі қолданылады. 
FС  тұрақты  шығындары  (fixed  cost)  -  бұл  ғимараттарды 
күтуге,  жерді  жалға  алуға,  күрделі  жӛндеуге  кететін  шығындар, 
әкімшілікті-басқару 
шығындары, 
амортизацияға, 
қызмет 
кӛрсетуші  персоналға  тӛлеу,  сақтандыру,  жарнама,  несие  үшін 
тӛлемдер  және  т.б.  Олар  қысқа  мерзімдік  кезеңде  олардың 
шамасы  ӛндіріс  кӛлемінің  ұлғаюымен  немесе  қысқаруымен 
байланысты  ӛзгермейтін  кезде  тұрақты.  Сондай-ақ  олар  ӛнімдер 
мүлдем шығарылмайтын кезде де орын алады. 
VC  айнымалы  шығындар  (variable  cost)  -  бұл  шамасы 
ӛндіріс кӛлемінің ұлғаюы немесе азаюына байланысты ӛзгеретін 
шығындар. 
Айнымалы 
шығындарға 
шикізатқа, 
электр 
энергиясына  кететін  шығындар,  еңбекке  тӛлеу,  қосалқы 
материалдарға  кететін  шығындар  және  т.б.  жатады.  Шамасы 
ӛндіріс 
ӛзгерісінен 
байланысты 
болмайтын 
тұрақты 
шығындардан айнымалы шығындардың айырмашылығы мынада, 
ӛнімдердің пропорционал шығаруын ұлғайтады. 
Айнымалы  шығындар  ӛндірістің  бастапқы  сатыларында 
ӛндірістік  ӛнімдерге  қарағанда  неғұрлым  жылдам  қарқынмен 
ӛседі.  Айнымалы  шығындардың  ӛрлеу  қарқыны  шығарудың 
оңтайлы  кӛлеміне  жету  шамасы  бойынша  тӛмендейді.  Алайда 
ӛндірісті бұдан әрі қарай кеңейту айнымалы шығындардың ӛсуін 
жылдамдатуға әкеледі. 
Жалпы шығындар (жалпы кӛлемдік) ТС (total cost) - 
тұрақты және айнымалы шығындардың жиынтығы: TС=FC+VC. 
 

62 
 
 
 
 
 
 
6.2-сурет - Жиынтықты, тұрақты және айнымалы 
шығындардың қисығы 
 
Жалпы  тұрақты  және  айнымалы  шығындармен  қатар  жалпы 
шығындардың  ӛнімдер  бірлігіне  деген  қатынасын  бейнелейтін 
орташа шығындарды есептеу пайдаланылады. 
Ӛйткені  ӛндіріс  кӛлемінің  ұлғаюымен,  ӛнімдер  бірлігіне 
келетін тұрақты шығындар азаятын болады, онда орташа тұрақты 
шығындардың  қисығы  AFC  (average  fixed  cost)  теріс  кӛлбеуде 
болады.  Орташа  тұрақты  шығындар  мына  формула  бойынша 
есептеледі: 
 
            мұнда  FC - тұрақты шығындар; 
Q - ӛндіріс кӛлемі. 
 
Орташа  айнымалы  шығындар  AVC  (average  variable  cost) 
айнымалы  шығындарды  ӛндіріс  кӛлеміне  бӛлу  жолымен 
анықталады: 
 
            мұнда VC - айнымалы шығындар; 
Q - ӛндіріс кӛлемі. 

63 
 
 
 
 
 
Орташа  айнымалы  шығындар  ӛндірістің  оңтайлы  мӛлшеріне 
жету кезінде минимум болып қалыптасады. 
Орташа  айнымалы  шығындар  фирманың  экономикалық 
жағдайын: оның тепе-теңдік жағдайы және даму перспективасы - 
ӛндірісті  кеңейту,  қысқарту  немесе  саладан  кетуін  талдауда 
маңызды роль атқарады. 
Орташа  жалпы  шығындар  АТС  (average  total  cost)  жалпы 
шығындарды ӛндіріс кӛлеміне бӛлу бӛліндісін білдіреді: 
 
 
 
Орташа  шығындарды,  сондай-ақ  орташа  тұрақты  және 
орташа айнымалы шығындарды қосу жолымен алуға болады: 
 
 
 
Графикалық түрдегі  орташа  шығындар орташа  тұрақты және 
орташа айнымалы шығындар қисығын қосындылауды бейнелейді 
және U-түрдегі пішінде болады. 
 
 
6.3-сурет - AFC, AVC, АТС қисықтарының динамикасы 
 
Шекті  шығындар  МС  (marginal  cost)  -  бұл  жалпы 
шығындардың  ӛнімдердің  қосымша  бірліктерін  ӛндіруге  ӛсімше 
немесе  бұл  ӛндірістің  шексіз  аз  кӛбеюін  тудыратын  жалпы 
шығындардың  ӛсімшесі.  Ӛйткені  тұрақты  шығындар  FC 
кӛлемінің  ӛзгерісі  кезінде  ӛзгермейді,  шекті  шығындар