73
(ішкі) шығындар шамасында экономикалықтан артық болады.
Бірақ тек экономикалық
пайда аталған бизнеске, егер оң болса
жаңа бәсекелестерді кіру үшін, немесе егер ол теріс болса,
фирмалардың бизнестен шығуына стимул болып табылады.
Ішкі шығындар элементтерінің біреуі ретінде кәсіпкердің
қалыпты пайдасы деп аталатын, яғни олармен орындалатын
функцияларға сыйақы қарастырылады. Мұнда мысал ретінде
айтуға болады, ұсақ фирманың жеке иесі онда жеке ӛз еңбегін
және ақша капиталын қолданады.
7.2 Орташа және шекті табыс. Фирма ӛнімдеріне деген
сұраныс қисығы
Ӛнімдерді шығарудың оңтайлы кӛлемін анықтау үшін үлкен
мән болып, бұл кезде фирма пайданы барынша кӛбейтеді, орташа
және шекті табыстардың кӛрсеткіштері табылады.
Жалпы табыс -
TR (Total Revenue) - бұл уақыттың белгілі
бір кезеңінде фирмада алынған жиынтықты табыс. Ол фирма сата
алатын ӛнімдердің тиісті мӛлшеріне бағаны кӛбейту жолымен
анықталады:
TR = P*Q.
Орташа табыс -
AR (Average Revenue) - бұл ӛнімдердің
бірлігіне келетін табыс шамасы. Орташа табыс және баға — бұл
әр түрлі кӛзқарас нүктесінен қарастырылғандар :
Шекті табыс - MR – ӛндірістен ӛнімдердің, қосымша
бірліктерінен болатын қосымша табыс:
Әрбір нарық кұрылымдары үшін TR, AR және MR
графиктерінде меншік конфигурациясы болады.
74
7.1-сурет – Жетілген бәсекелестік нарығындағы табыс графигі
Фирманың орташа табысы - жетілген бәсекелес (AR) және
(MR) оның шекті табысы
Р ӛнімінің нарықтық бағасына тең, ал
орташа және шекті табыс графиктері сұраныс графигімен тура
келеді. Жалпы табыс (TR) сату кӛлемін ұлғайту шамасы бойынша
ӛседі. Жетілген бәсекелес - фирма ӛнімдеріне деген сұраныстың
қисығы горизонталь сызықты білдіреді. Жетілген бәсекелес
фирма dd сызығынан кӛрініп тұрғандай, нарық бағасына әсер
етпей-ақ ӛзі қаншалықты нені қалайды, соншалықты сата алады.
Ӛйткені dd сызығы – горизонталь жетілген бәсекелес - фирма
алдындағы бірліктерде ешнәрсені жоғалтпайды, сондықтан dd
және MR сызықтары сәйкес келмейді.
7.2-сурет - Жетілген бәсекелестік
кезіндегі фирма сұранысы
және
табысының сызықтары
75
Жетілмеген бәсекелестік нарығында шекті табыс қисығы
(MR) әрқашан dd сұраныс қисығынан тӛмен болады (7.2-сурет).
Басқа жағынан алғанда, жетілмеген бәсекелес фирманың сұраныс
қисығы тӛмен бағытталған, ӛйткені оның Q кӛбірек болса, ол
соншалықты ала алады. Жетілмеген бәсекенің критерийі фирма
сұранысы қисығының тіктігі болып табылады.
7.3 Фирманың пайдасын барынша кӛбейту немесе
ысырапшылдығын барынша азайту
Әр түрлі нарықтық құрылымдарда пайданы барынша
кӛбейтудің, сондай-ақ ӛз ерекшеліктері болатындығын атап ӛту
керек.
Пайданы барынша кӛбейтуге ұмтылып отырған фирма
нарықта тәртіптің жалпы принциптерін анықтау үшін екі сұраққа
жауап беруі тиіс:
1)
Нарықта ӛз қызметін жалғастыруға бола ма?
2)
Егер жалғастырса, онда қандай шекке дейін?
Фирмаға нарықтағы ӛз қызметін, егер ӛндірістің қол
жеткізілген деңгейінде оның табысы айнымалы VC шығындардан
асып түсетін болса, жалғастыруға болады. Егер сатудан түскен
жиынтық кіріс олардан аспаса немесе тең болмаса фирмаға
қызметін тоқтату қажет -
1 танымал ереже.
Егер тауардың қосымша бірлігін ӛндіру осы ӛнімнің осы
қосымша бірлігін ӛндірумен байланысты қосымша шығындардан
асатын табысты әкелсе, онда фирмаға ӛндіріс кӛлемін MR = МС
кезіндегі ӛндірістің оңтайлы кӛлеміне қол жеткізгенге дейін
ұлғайтуға
болады - 2 әмбебап ереже.
Ӛнімдерді шығарудың оңтайлы кӛлемін анықтау және
максимум пайданы алуға болатын екі амал болады.
Бірінші амал мынадан тұрады, ӛнімдерді шығарудың оңтайлы
кӛлемі ӛндірістің осындай нүктесінде сәйкес келеді, жалпы (TR)
табыс және жалпы (ТС) шығындар арасындағы айырма максимум
болады, яғни - (TR - ТС) - max (максимум) шарты кезінде Q
opt
,
қол жеткізіледі. 7.3-суреттен кӛрініп тұрғандай, М және N
нүктелері арасында пайда аймағы болады, бұл ретте максимум
пайда Q
opt
ӛнімдерін шығару кӛлемі кезінде қол жеткізіледі.
Залалдар (У) аймағы мынаған байланысты, ӛнімдердің
76
шамалы кӛлемін ӛндіру кезінде жалпы (ТС) шығындар жалпы
табысты (TR) басып озатын болғанда, фирма айтарлықтай
шартты-тұрақты (ҒС) шығындарға ұшырайды. Ӛнімдерді
ӛндірудің үлкен кӛлемі кезінде нарықтағы баға ТС жалпы
шығындар TR жалпы табысты жабатындай шамада түседі.
7.3-сурет – Ӛнімдер және
максимум пайдасының оңтайлы
кӛлемін анықтау
Фирманың максимум пайдасы немесе минимум ысырабын
анықтаудағы екінші әдісі, фирма ӛндірудің осы кӛлемін таңдай
отырып, бұл кезде шекті табыс шекті шығындарға MR = МС тең
болған кезде, яғни
2 әмбебап ереже - орындалатын кезде
байланысты болады (7.4-сурет).
7.4-сурет – Q
opt
, анықтаудың екінші тәсілі
