Microsoft Word История. №3,2010

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың ХАБАРШЫСЫ,  «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, № 3 (26), 2010 ж. 
 
 
95
байланысты  ой-пікірлер  мен  ұстанымдар  тарихнамада  айналымға  түсіп,  тарихи  танымдық  көзқарастар 
туындады.  Жалпы  алғанда  тəуелсіздік  жылдары  рухани  өмірімізге  бұрын-соңды  болмаған  өзгерістер 
əкелді.  Материалдық-техникалық  жəне  қаржылай  қамтамасыз  етудегі  ауыртпашылықтарға  қарамастан 
Қазақстанның  мəдениетін,  бірінші  кезекте,  өзінің  күш  қуатын  бүгінгі  немесе  ертеңгі  құндылықтарды 
іздеуден  гөрі  бұрынғының  мұраларын  танып  білумен  ерекшеленді.  Қазақ  зиялыларының,  соның  ішінде 
Алаш  қайраткерлерінің  шығармашылық  жəне  ғылыми  мұралары  кітап  сөрелеріне  шығарылды,  ұлттық 
салт-дəстүрлер  жаңғырды,  тарихтағы  ақтаңдықтар  зерделенді,  батыр  бабалар  аруағы  еске  алынды. 
Жоғалған,  көмескі  тартқан  немесе  дүниенің  төрт  бұрышына  шашылып  кеткен  көненің  көзі – 
асылдарымызды іздеу күн тəртібіне қойылды. Осыған байланысты Түркістандағы мəдени жəне оқу-ағарту 
салаларын дамытуға күш салған алаш қайраткерлері мен басқа да қазақ зиялылары туралы деректер мен 
құжаттар  жариялана  бастады.  Рухани əлеуметтік  сұраныс  өткенді  білуге  деген  құлшыныс пен  талпыныс 
түрінде көрініп, баспасөзде жаңа қолданысқа түскен деректерге сүйеніп жазылған еңбектер жарық көрді. 
Ұзақ  уақыт  бойы  тұмшаланған  ақиқат  ашылып,  шынайы  тарихи  зердені  біртіндеп,  баяу  да  болса 
қалыптастыру  жүзеге  асырылуда.  Халыққа  білім  беру,  ғылым  мен  мəдениет  өз  дамуының  кең  жолына 
шығып, идеологиялық формалар мен даяр үлгілердің қыспағынан құтылды.    
Яғни,  қазіргі  таңда  Түркістандағы  қазақ  зиялыларының  ағартушылық  қызметтеріне  тарихи 
тұрғыда  шолу  жасап,  өз  бағаларын  берген  еңбектер  баршылық. 20-30 жылдардағы  қазақ  зиялыларының 
ағартушылық  қызметіне  қатысты  мəселелер  жəне  олардың  жоғары  білм  беру  жүйесін  қалыптастыруда 
атқарған  жұмыстары  туралы  деректер  негізінде  зерттеген  М.Қозыбаев [18], М.Х.Асылбеков [19], 
К.Н.Нұрпейісов [20], М.Қ.Қойгелдиев [21] жəне  Х.Əбжанов [22] сияқты  елімізге  танымал  ғалымдардың 
еңбектері орасан зор.  
Мəселен, М.Қозыбаевтың еңбектері тарих ғылымын бұрынғы догмалардан арылтып, мəдениет пен 
ұлт  зиялыларының  тарихын  бұрмалаушылықтан  тазартуда  елеулі  рөл  атқарса,  М.Х.Асылбековтың 
Қазақстанның 20-30 жылдардағы  əлеуметтік-демографиялық  процесстерге  байланысты  жазылған 
зерттеуінде  халықтың  білім  деңгейінің  өсуі,  оның  динамикасы  сандық  мəліметтері  негізінде  жан-жақты 
талданған.  Ал  академик  К.Нұрпейіс  болса  қазақ  зиялыларынң  кеңестік  дəуірдегі  қоғамдық-саяси  жəне 
мəдени салалардағы қызметін жаңа методологиялық арнада талдап, деректік негізде қарастырды.  
Профессор М.Қойгелдиевтің еңбектерінде мұрағаттық тың деректер арқылы қазақ зиялыларының 
қоғамдық-саяси жəне оқу-ағартушылық қызметі жан-жақты баяндалып, сындарлы тұжырымдар жасалады 
жəне  деректерге  сүйене  отырып  қазақ зиялыларының  тəлкекке  ұшыраған  тағдырын  паш етіп,  М.Шоқай, 
С.Қожанов, Т.Рысқұловтың Түркістандағы қайраткерлік қызметтеріне тоқталады.  
Х.Əбжановтың  зерттеулері  қазақ  интелегенциясының  қалыптасуы  жəне  олардың  республика 
экономикасының күш-қуатын арттыруға, мəдени тұрмысын дамытуға қосқан үлестері туралы баяндалады. 
Сонымен  қатар  қазақ  зиялыларының  ағартушылық  қызметтеріне  басқа  да  ғалымдар  өз  зерттеулерін 
арнайды.  Оған  біздің  көтеріп  отырған  мəселеге  неғұрлым  жақын  келетін  ғалымдардың  еңбектерін  атап 
көрсетуге болады.  
Соның  ішінде  О.Қоңыратбаев [23], Қ.Ə.Ахметов [24], З.О.Дүкенбаева [25], А.Д.Утегалиева [26], 
С.С.Сарыбаева [27], С.А.Ахметов [28] жəне тағы басқалары.  
Аталған  зерттеушілердің  кандидаттық  диссертацияларында  М.Шоқай,  М.Тынышпаев,  С.Лапин, 
Х.Досмұхамедов, М.Дулатов, Т.Рысқұлов, ОС.Қожанов секілді қазақ зиялыларының қоғамдық-саяси жəне 
ағартушылық  саласындағы  қызметтерімен  қатар,  Түркістандағы  оқу  орындарының  оқу-материалдық 
базасының  нығаюы,  ғылыми-педагогиялық  мамандардың  даярлану  жолдары,  ғылыми-зерттеу 
жұмыстарының  жүргізілуі  мен  ұйымдастырылуы  жəне  олардың  сандық  өсу  көздері  мен  сапалық 
құрамының көрсеткіштері көрсетілген.  
 
1 Ахмет Байтұрсыновтың баяндамасы. // Егемен Қазақстан. - 1992. - 7 мамыр. 
2 Досмұхамедұлы Х. Таңдамалы. (Избранное).-Алматы, 1998.  
3 Рысқұлов Т. Жастардың хатына жауап // Еңбекші қазақ. - 1926. - 9 шілде. 
4 Кемеңгерұлы Қ. Таңдамалы. – Алматы, 1996.  
5 Асфендиаров С.Д. Проблема нации и новое учение о языке // Новый Восток. - 1928. -  №22.   
6 Төреқұлов Н. Шығармалар.Сочинения. -Алматы, 1997. 
7 Жүргенов Т. Таңдамалы. Избранное. – Алматы, 2001.  
8 Садуақасұлы С. Екі томдық шығармалар жинағы. – Алматы, 2003.  

ВЕСТНИК  КазНПУ им.Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», № 3 (26), 2010 г. 
 
 
96
9 Тоқтабаев Қ. Тағы да оқу жайында. // Қызыл Қазақстан. - 1923. - №15.  
10 Державин Н.С. Высшая школа и революция. - М-Л., 1923.  
11 Чуткеравишили Е.В. Развитие высшего образования в СССР. – М., 1961.  
12 Комаров А.А. Планирование подготовки и распределения специалистов в СССР. –  М., 1967.  
13 Галкин К.Т. Высшее образование и подготовка научных кадров в СССР. – М., 1958.  
14 Амантаев Ж. Развитие высшего образования и науки в Казахстане.-Алматы, 1957. 
15  Сулейменов  Р.Б.  Бисенов  Х.И.  Социалистический  путь  культурного  прогресса  отсталых 
народов. – Алматы, 1967.   
16 Карагусов Ж. Казахская советская интеллигенция, рожденная Октябрем.-Алматы, 1960. 
17 Сембаев А.И. Очерки по истории казахской советской школы. – Алматы, 1958.  
18 Қозыбаев М. Ақтаңдықтар ақиқаты. –Алматы, 1992.  
19  Асылбеков  М.Х.  Галиев  А.Б.  Социально-демографические  процессы  в  Казахстане (1917-1980 
гг.). – Алматы, 1991.   
20 Нұрпейісов К. Алаш һəм Алашорда. – Алматы, 1995.  
21 Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы. –Алматы, 1995.  
22 Абжанов Х.М. Гурьевич Л.Я. Интеллигенция Казахстана: история, теория, современность. – 
Алматы, 1991. 
23  Қоңыратбаев  О.  Тұрар  Рысқұлов:  Қоғамдық-саяси  жəне  мемлекеттік  қызметі.  Түркістан 
кезеңі. – Алматы, 1994.  
24  Ахметов  Қ.Ə.  ХХ  ғасырдың 20-30-жылдарындағы  Қазақстан  мəдениеті.  Тар.ғыл.  док.  дисс. 
авторефераты. – Алматы, 2002.  
25 Дүкенбаева З.О. Шығармашылық одақтардың қалыптасуы жəне оның Қазақстан мəдениетіне 
тигізген ықпалы (1920-1930 жж.). -Тар.ғыл. кан. ғыл. дисс. авторефераты. – Алматы, 1994.  
26  Утегалиева  А.Д.  Культурно-организаторская  деятельность  Темирбека  Жургенова:  Автореф. 
дисс. ... к.и.н. - Алматы. 1996. 
27  Иманбаева  С.С.  Міржақып  Дулатовтың  өмірі  мен  қызметі (1885-1935 жж.).  Тар.ғыл.  кан. 
ғыл. дисс. авторефераты. – Алматы, 1999.  
28  Ахметов  С.А.  Халел  Досмұхамедұлының  өмірі  мен  қоғамдық-саяси  жəне  ағартушылық 
қызметі (1883-1939 жж.). -Тар.ғыл. кан. ғыл. дисс. авторефераты. – Алматы, 2005.  
 
Резюме 
Данная  статья  посвящена  историографии  просветительской  деятельности  казахской 
интеллигенции I четверти XIX века. 
Summary 
This article is devoted to the historygraphy of Kazakh intellegensia educational activity I quarter XX 
centur 
 
 
ИДЕИ МЕЖДИСЦИПЛИНАРНОСТИ В ИСТОРИЧЕСКОЙ НАУКЕ:  
ТЕОРЕТИЧЕСКИЙ АСПЕКТ 
 
С.А. Жакишева -   
к.и.н., доцент, ВНС Института истории и этнологии им. Ч.Ч. Валиханова Комитета науки МОН РК 
 
Поиску научно обоснованных ориентиров в перестраивающемся исследовательском поле истории, 
где сегодня сосуществуют методологический плюрализм и взвешенная методологическая толерантность, 
способствует  идея  междисциплинарности,  призванная  решить  многие  проблемы  планирования, 
организации и высокого уровня результативности научных исследований. 
Важной  предпосылкой  актуализации  и  потенциально  масштабного  подключения  идеи 
междисциплинарности  к  изучению  исторических  фактов,  явлений  и  процессов  во  второй  половине  ХХ 
века стало феноменальное явление, названное «информационным взрывом». Его сущность выражается во 
все  более  убыстряющихся  темпах  роста  научных  знаний  в  ходе  интеллектуального  развития 
человеческого  общества.  Так,  например,  если  с  начала  нашей  эры  для  удвоения  научных  знаний