31
және мемлекеттің атынан жұмысшыларды қабылдауды және оларды жұмыстан босатылуды
жүзеге асырады.
Мемлекет нарықтық қатынастар субъектісі ретінде келесідей қызметтер атқарады: -
экономиканың барлық саласына жұмыс күшін құруды
ынталандыру жолымен толық жұмысбастылықты қамтамасыз етумен байланысты әлеуметтік
экономикалық қызмет;
негізгі заңдық нормалар мен тәртіптерді ӛңдеумен байланысты заңдық қызмет;
еңбек нарығын жанама әдіспен реттеу қызметі;
еңбек нарығының барлық субъектілерінің құқығын қорғау қызметі;
рольдік (мемлекеттік кәсіпорындағы жұмыс берушінің қызметі).
Екінші компанент – заңдылық нормалар мен экономикалық бағдарламалар. Нарықтың дұрыс
қызмет етуі үшін заңдық актлер, нормалар, ережелер қажет. Олар нарық субъектілері арасындағы
қатынастарды реттеуге олардың құқықтарын толық анықтауға, жұмысты жоғалтқан жағдайдағы
әлеуметтік сақтандыруды қарастыруға ӛте қажет.
Заңдық нормалар мен экономикалық бағдарламалар нарықтық механизмнің негізін құрайды.
Яғни, сұраныс пен ұсыныстың ӛзара байланысы.
Жұмыссыздық және әлеуметтік тӛлемдер- қазіргі еңбек нарығының тӛртінші компаненті
болып табылады. Нарық механизмінің әрекет етуі жұмысшылардың бӛлігінің босаңсуына,
жұмыссыздыққа алып келеді. Жұмыстың жоқ кезіндегі (жұмыссыз) жұмысшылар бӛлігін қолдау
үшін оларға жұмыс процесіне тартуға дайындау, жұмысбастылық туралы заңдылықтармен
таныстыру, жұмыссыздық жәрдемақы тӛлемдерімен қамту т.б. жағдайлар жасалуы қажет.
Нарықтың инфрақұрылым (бесінші компанент) – бұл кадрларды дайындау және қайта
дайындау; қорлар байланысы, жұмыспен қамту орталықтары (еңбек биржалары), жұмыс күшін
дайындау және қайта дайындау институттарының жиынтығы болып табылады.
Еңбек нарығы инфрақұрылымының негізгі элементі жұмыспен қамтудың мемлекеттік қызметі.
Ол үш негізгі деңгейдегі басқару органдарынан тұрады:жалпы мемлекеттік, аймақтық және
жергілікті.
Барлық еңбек нарығы компаненттерінің байланысы еңбек нарығының барлық субъектілерінің
мүддесінің теңдігін құруға және қолдауға бағытталған.
Еңбек нарығының ең негізгі компаненті – оның қызмет етуінің механизмі.
Еңбек нарығының механизмі – бұл жұмысқа қабілетті халықтың жұмыс қабілеттілігі мен әр
түрлі мүдделерінің байланысы: оның құрылымына еңбекке деген сұраным, еңбекке деген
ұсыным, еңбек бағасы, бәсеке.
Еңбек нарығында сұраным – экономикадағы сұранымға байланысты жұмыс берушінің ӛндіріс
үшін қажет жұмысшыны қажет етуі. Жұмыс күшінің ұсынымы жұмысбасты жалдамалы
жұмысшылар мен жұмысқа қабілетті жұмысшылар бӛлігінен тұрады. Еңбек нарығындағы
сұраным мен ұсынымның ӛзара байланысы. Мына суретте кӛрсетілген.
D2
S2
S-еңбекке деген ұсыным
W2
W0
D1
W1
D-еңбекке деген сұраным
L0
Ұсыным қисығы жоғары қарай бағытталған. Бұл байланыс еңбек ұсынымы заңдылығының
әрекет етуін анықтайды.
32
2 сҧрақ. Американдық модель. Америкада тарихы экономикалық бәсекелестік жағдайын
қолдау жүргізіуі, белсенді кәсіпкерлерді кӛтермелеу, жұмысшылардың ақша табуына ӛмірлік
қолдау кӛрсетеді.
Жұмысбастылықтың американдық саясаты жоғарғы бағыттағы жұмысшы мен кәсіпорындар
арасндағы тығыз байланысты кӛрсетеді, яғни, жоғарғы оқу орну орнын бітіргеннен кейін
алынған жұмысшы келсім шартпен жұмыс істеуге толық мумкіндік алады. Жұмыссыздқты
сақтандыру федералды –штатты негізде жүзеге асырылады.
Жапондық модель. Еңбек нарығының жапондық моделі- «ӛмірлік жалдану жүйесі», яғни
жұмысшының барлық еңбек ету мерзіміне кепілдік беріледі. Бұл кепілдемелер жалдамалы
жұмысшылар мен кәсіпорын арасындағы, капитал иесінің арасындағы қатынастар. Тәжірибиенің
нәтижесі: олар заңдық рәсімделмейд, бірақ одақтар арылы қолдауалады. Бұл еңбек нарығының
жабық моделі, ішкі нарық.
Ӛмірлік жалдамалы жұмыс жасау жүйесі кәсіпорынның қысқару мәселесін және жұмыс
уақытының қысқаруына байланысты жұмысшылардың жұмыстан кетуі т.б. шешуді анықтайды.
Бұл жұмыссыздықтың ӛсуін тежейді.
Швед моделі. Мемлекеттік органдар жұмысшылрды кәсіби дайындау және қайта дайындау
арқылы жұмыс күшінің бәсеке қабілеттілігінің жоғарылығына аса зор кӛңіл бӛлді. Сонымен
қатар мемлекеттік секторлар арқылы және жеке кәсіпорындардан субсидия алу жолы мен жұмыс
орындарын құру т.б. қамтамасыз етеді.
Швеция бұл мақсаттарға басқа мемлеккеттердей емес кӛп шығындалады. Дегенмен мұнда
басқа мемлекеттерге қарағанда бюджеттік ассисациялар кӛп емес. Елдің жұмыспен қамту
саясаты жалпы экономикалық шарттарға, соның ішінде салық саясатына тығыз байланыст.
Бұл саясатта еңбекақы жұмыс жасауға байланысты ғана қамтылады. Табысы кӛп фирмалар
еңбекақысын аз тӛлеу мүмкіндігін, ал аз табыстылар жұмыспен қамтылғандар санын азайтады
немесе ӛз әрекетін тоқтатады.
Ресей моделі. Біріншіден, жұмыс күшінің тӛменгі мобильділігі. Бұл Ресей экономикасының
жоғарғы монополизациясымен, еңбекақыны қатаң мемлекеттік реттеумен байланысты.
Екіншіден, жұмысшылардың тӛменгі мобилдлігі, яғни СССР кезіндегі кәсіпорын әлеуметтік
қорлары есебінен кӛптеген жеңілдіктер, қызметтің жоғарғы үлесінің тиуі, т.б. мұндай
жеңілдіктер жұмысшыларды жұмыс жасауға талпындырады. Мемлекеттік үй, бала-бақша
қызметін тегін пайдалану, демалыс орындарына жеңілдіктермен бару, т.б. Ресейдің еңбек
нарығын қалыптастырады.
4 тақырып. Еңбек нарығын қалыптастыру механизмі. Жҧмыс кҥші сҧранысы мен
ҧсынысының қазіргі теориялары
Дәріс мақсаты: Еңбек күші ұсынысын қалыптастыру механизмі. Жұмыс күші ұсынысының
түрлі жақтарын ӛлшеу. Еңбек нарығында сұранысты қалыптастыру механизмі.
Дәріс жоспары:
2. Еңбек нарығының категориясы
3. Еңбекке ұсыныстың жеке қисық сызығы
4. Еңбекке сұраным түсінігі
5. Шекті ӛнімділікті талдау
6. Таза бәсеке талабында ӛнімді ӛткізу кезінде еңбекке сұраныс
1 сҧрақ. Қазіргі кезеңде еңбек нарығының категориясының үлкен мәні бар. Ғылыми-
техникалық прогрестің әсерінен мазмұны мен сипаты ӛзгереді, жұмысшыға талап күшейеді,
осыған байланысты әлеуметтік, демографиялық және т.б. факторлар енеді. Еңбек нарығының
мәселелер санына – дамыған нарықтық экономиканың еңбекшілердің жаппай жұмыссыздығы.
Дамыған елдердің тәжірибесін жинақтап, еңбек нарығының дамуының келесі сипаттамасы
бӛлінеді:
