37
Аймақтық еңбек нарығындағы ұсыныс пен сұраныстың арақатынасын нашарлататын басқа
себептер әрекеті әрбір аймақта ӛзіндік ерекшелігін туғызады. Осындай себептерге мыналарды
айтуға болады:
Демографиялық факторлар, соның ішінде еңбекке қабілетті халықтың еңбек нарығында
жұмысшы күшінің еңбекке жарамды жасында ұсыныс динамикасына әсер етуші әрекеті;
Еңбекке қабілетті халықтың миграциясы;
Аймақтағы
шаруашылықтың салалық құрылымы;
Аймақтардағы кәсіпорындардың банкротқа ұшыраумүмкіндігі;
Табиғи және антитабиғи факторлар.
2 сҧрақ. Аймақтық еңбек нарығындағы дағдарыс дағдарыстық жағдайларынан шығу үшін
қаржылық ресурстарды тартуды болжамдайды.
Аймақтағы антидағдарыстық шаралар біртұтас бағдарлама негізінде қарастырылып, сондағы
пайда болған себептерді жоюмен еңбек нарығында қатаң жағдайларда ӛткізілуі тиіс.
Ондай шаралардың 4 тобын қарастыруға болады:
Бірінші топ, экономикалық мақсатқа сай қосымша жұмыс орындарын қолдауды, сақтауды
және құрылуын, уақытша жұмыспен қамтудың дамуын қарастырады. Бұл шараны
инвестициялық жобаларды қаржыландыру үшін жергілікті бюджет қаражатын пайдалану
негізінде толық іске асыруға болады.
Екінші топ, аймақ сыртында еңдекке қабілетті халық миграциясының жұмысқа жәрдемдесуін
болжайды.
Үшінші топ, тек қана жұмыс іздеуші тұлғаларды қамтамасыз ету ұйымның үзіліссіз білім
жүйесіне сәйкес келуі керек.
Соңғы тӛртінші топқа ұзақ мерзімді қайта қаржыландыру масштабын ұлғайту жатады.
Жаппай жұмыссыздықтың алдын алуда, мамандарды тұрақтандыруда сұраныс пен ұсынысты
реттеу бойынша шаралар кешені ӛте маңызды.
Қазақстанда еңбек нарығн реттеу моделі басқа мемлекеттердің моделімен сәйкес келмеуі тиіс.
Әрине, еңбек нарығы нарықтық экономикаға тән принциптерді толық қабылдай алмайды, бірақ
ол Қазақстандық модель болуы тиіс.
Еңбек нарығы әлеуметтік, саяси, экономикалық, мәдени және аймақтық жүйелердің шектелу
жағдайында қалыптасуы тиіс.
Еңбек нарығының қалыптасуы ішкі қисындардың дамуымен сәйкес кезең бойынша жүзеге
асырылуы тиіс.
6 тақырып. Еңбек нарығы жҧмыссыздық пен жҧмыстылық реттеуіші ретінде
Дәріс мақсаты: толық және тиімді жұмыстылық. Жұмыссыздықты қорғау мен жұмыстылықтың
жәрдемі туралы Халықаралық еңбек ұйымының келісім шарты.
Дәріс жоспары:
1. Мәні, себебі, түрлері және зардаптары.
2. Жұмыссыздық және жұмыспен қамту теориясы.
Жұмыссыздықты алдын алу жолдары.
1сҧрақ. Жұмыссыздық дегеніміз еңбекке қабілетті, еңбек жасындағы адамдардың жұмыспен
қамтылмау процесін айтады. Жұмыссыздықтың туындау себептері:
1. экономикалық дағдарыс;
2. ҒТР (қол жұмысының ғылыми техникалық машинасына ауыстырылуы);
3. кәсіпорынның жұмыс тоқтатуы (банкротқа ұшырауы);
4. ӛз еркінмен жұмыстан босатылуы;
5. кәсіпорындарда жүргізілетін ӛзгерістер (қайта құрылымдау), т.б.
Жұмыссыздықтың түрлері:
38
фрикциондық жұмыссыздық (уақытша жұмыссыздық);
құрылымдық
жұмыссыздық;
циклдық жұмыссыздық;
жасырын жұмыссыздық;
мерзімдік жұмыссыздық, т.б.
Фрикциондық жұмыссыздық – бір жұмыс орнынан екінші жұмыс орныға тапқанга дейінгі
аралық уақытша жұмыссыз жүруді айтады.
Құрылымдық жұмыссыздық – технологияның дамуына байланысты, ғылыми техникалық
жетістіктеріне байланысты, құрылымдық ӛзгерістерден туындаған кәсібінің қажет болмай
қалуына жұмыссыздардың пайда болуы.
Циклдық жұмыссыздық – үлкен экономикалық дағдарысқа байланысты пайда болатын
жұмыссыздық.
Жасырынды жұмыссыздық – еңбек биржасында тіркелмеген адамдар.
Мерзімдік жұмыссыздық – мерзіміне байланысты жұмыссыздар (ауыл шарушылық,
құрылыс).
2 сҧрақ. Жұмыспен қамтылу кепілі: заңдылық, әлеуметтік, экономикалық.
90 жылдары қайта қалыптасулар бойынша жұмыспен қамту мәселелері және еңбек
қатынастары әлеуметтік, экономикалық қайта құру нәтижесінде әртүрлі мәселелер туындады.
Ең маңызды әлеуметтік мәселенің бірі тиімді жұмыспен қамтуды қалыптастырудың жүйесін
құру. Бұл бағдар ӛндірістің қайта қалыптасуы мен еңбек потенциалын жүзеге асыруда
әлеуметтік-экономикалық маңызды кӛрсеткіштері ретінде жаңа талаптарды иеленді. Тиімді
жұмыспен қамту ӛмір сүру образына сәйкес әлеуметтік-экономикалық дамумен қатар қоғамдық
ӛндірістің серпінді талабына сай жұмыс жасаушылардың ұдайы ӛндірісіндегі экономикалық,
әлеуметтік жағдайын қамтамасыз ететін шаруашылық қоғамдық жүйесін кӛрсетеді. Жұмыспен
қамтудың классикалық теориясына сәйкес таза капитализм толық жұмыспен қамтуды
қамтамасыз етуге қабілетті. Бұл бағамен еңбекақы икемділігіне негізделген. Экономист-
классиктер ұсыныс, сұранысты тудыратын жалпылама ӛндіріс мүмкін емес деп түсіндірді. Бұл
қорытынды ақша нарығында жинақтау қорында мүмкін еді. Классикалық теорияға сәйкес
уақытша жалпы шығындардың тӛмендеуі бағамен еңбекақының тӛмендеуімен, ӛндірістің
жалпы кӛлемі мен жұмыспен қамту жалпы табыс тӛменделмейді. Жұмыспен қамтудың
кенсиандық мӛлшерде пайыз мӛлшерлемесіне жинақтаумен инвестиция тӛмендейді. Себебі,
жинақтау мен инвесторлардың субъектілері әртүрлі топтардан тұрады және де пайыз
мӛлшерлемесіне байланысты емес, сонымен бірге ӛзгерістер бірден ақша кӛлемі халықтардың
қолында болғандықтан, банкпен қаржы мекемелері берілетін саудалар да қорларды ұсыныс
ағымындағы жинақтаудан тӛмен немесе жоғары болуы мүмкін. Кесиандықтар практикалық
теориялық тұрғыдан бағамен еңбекақыға күдік келтіреді.
Жұмыспен қамту азаматтардың жеке және қоғамдық қажеттіліктерін қанағаттандыруымен
байланысты ҚР заңына сәйкес еңбекақымен еңбек табысына әкелетін қызметі.
Азаматтардың жҧмыспен қамтылуына мыналар кіреді:
еңбек келісім шарты бойынша жұмыс істейтіндер (толық немесе жартылай сыйақыға жұмыс
істейтіндер, басқа да тӛленетін жұмыспен айналысатындар уақытша және мерзімді
қоғамдық жұмыстардан басқалары);
кәсіпкерлік қызметпен айналысатындар;
келісім бойынша ӛнімді ӛткізумен айналысатындар;
азаматтық құқықтық сипаттағы келісімдер бойынша орындаушылар (қызмет кӛрсету,
жұмыс орындау, жеке келісімдер, авторлық келісімдер, ӛнеркәсіптік кооперативтік
мүшелер);
тӛленетін қызметке сайланған бекітілген тағайындалғандар;
әскери қызмет ӛтеушілер (ішкі істер органдар);
