Мектептегі қорларды тиімді пайдалану Елдік шолуы

3. ҚОРЛАРДЫ БӨЛУ 
«МЕКТЕПТЕГІ ҚОРЛАРДЫ ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ» ЕЛДІК ШОЛУЫ: ҚАЗАҚСТАН 2015 © ЭЫДҰ ЖӘНЕ ДҮНИЕЖҮЗІЛІК БАНК, 2015 
•  ШЖМ  формулаға  енгізілуі  Қазақстанның  жалпы  орта  білім  жүйесінің,  әрқайсысында   
қаржыландырудың жекелеген  үлгілері болатын, екі жеке бөліктерге  бөлінуіне   кедергі жасайды. 
Дегенмен,  әрине, қаржыландырудың    жаңа  үлгісін  тек  кәдімгі  мектептерде  енгізу  жеңіл болады,  
алынған  бөлінумен  реформа процессінің  ең кешеуілдеген  кезеңдерінде істес болу өте  қиын. 
•  Ешбір  формула  ұлттық  үлгілеусіз  енгізу  үшін  қауіпсіз  болып  саналмайды.  Үлгілеуді 
орындау үшін қажетті жұмыстар, деректер жинау тұрғысынан қарағанда бөлуді есептеуге, оларды 
ыңғайлы формаға  орналастыру мен  барлық қажетті есептеулерді орындауға қажетті жұмыстарға   
өте  ұқсас  болады.  Маңызды    белгілей  кететін  жай,  бұл  екеуі  де  мектептер  немесе    аудандар 
бойынша  жеке  бөлудіұлттық  бюджеттегі  білім  берудің  жалпы  конвертімен      байланыстыруға  
мүмкіндік  береді.  Сонымен  бірге,  үлгілеу  шешім  қабылдаушылар  үшін    көмектесіп  қосылған 
құнды  иеленеді,  нақты  коэффициенттерді  ұсынып    әртүрлі  ұсынылатын    бөлу  сценарийлерін 
талдауға,  өзгертулерді қайта қарауға және  әлеуетті жаңа факторлардың формуладағы әсерін көру 
мүмкіндігін иеленеді. 
• Бөлу коэффициенттері эмпирикалық талдау негізінде, бөлу әдісі қазіргіден, тарихи құралған  
ресурстарды  бөлуден  өте  түбегейлі  өзгешеленбейтіндей  таңдалуы  тиіс.  Осы  уақытта, 
реформаторлар ағымдағы  бөлу әдісіне ойламай  еруге талпынуы қажет  емес, өйткені  мұны істеу 
әділетсіздік  пен  тиімсіздіктің  қазіргі  элементтерін  сақтау    болып  табылады.  Бөлудің  жалпы 
құрылымындағы  қажетті өзгертулер  мұқият талдау негізінде тұжырымдалуы және жұрт алдында 
талқылануы  тиіс. 
•  Тек  оқу  процессіндегі  қаражат  бөліну  формуласына  ғана  емес,  сондай  ақ  аудандардың 
барлық оқушыларды  қажетті білім беру қызметтерімен  қамтамасыз ету  талаптарына да ерекше 
назар  аудару  қажет  (3.A1  Қосымшасын  қараңыз).  Мектептерді  қаржыландыруда  аудандар  рөлі 
төмендегенмен  де,  олар  бұрынғыша  мектептер  таза  болуына,  жылытылуына,  жақсы  қамтамасыз 
етілуі мен жабдықталуына жауапты болады. Сондықтан білім беру жүйесін қайта қарау дайындау 
процессінің  қажетті бөлігі болып табылады.   
•  Ақырында,  білім  беруді  қаржыландырудың  көптеген  реформалары  өз  құрамына  өтпелі 
кезеңді  енгізеді,  оның  ішінде  қаржыландыру  көлемін  жылдан  жылға  түбегейлі  өзгертуді 
болдырмаудың нақты, буферлік механизмдері енгізіледі. Бұл, жергілікті мекемелер өз шығындары 
құрылымын жаңа бөлу жүйесіне түзетулері үшін қажетті. Бұдан басқа, мұндай түзетулер, тек егер 
мектептер  мен  аудандар  бюджеттендіру  процессі  автономиясының  кейбір  шамасына  келтірілген 
болса, жасалуы мүмкін.   
Қаржыландырудың жаңа жүйесін масштабталған  енгізудің тиісті даярлығы оның табысының 
міндетті    жағдайы  болып  табылады.  Бұл,  жылдың  қаңтарына  жоспарланған,    бүкіл  ел  бойынша 
іске  асырылуды  кейінге  қалдыру  қажет  екенін,  және  пилоттық  іске  асырудың,  оны  жетілдіру 
қажеттігін  анықтай  түсу  үшін  терең  талдау  жүргізу  қажеттігін  білдіреді.  Жаңа  қаржыландыру 
үлгісінің  мектептерге  әсерін  өте  жақсы  түсіну  қажет.  Осыған    ұқсас  түрде  жергілікті  атқарушы 
органдарға  әсерін  талдау  қажет,  өйткені  білім  берудегі  қаржы  ресурстарының  үлкен  бөлігі, 
жергілікті  бюджеттерге  тоқтамай,  тікелей  мектептерге  аударылатын  болады.  Сондай-ақ  басқа 
салаларда  да  түзетулер  қажет  болуы  мүмкін,  мысалы,  барлық  аудандар  өздері  тікелей    жауапты 
болатын, білім беру қызметтерінің бөлігін қамтамасыз етуге бірдей қабілетті болуына көз жеткізу 
үшін (2 Тарауды қарау), қазыналық теңестірудің барынша мақсатты механизмдері есебінен әділдік 
мәселелеріне көбірек көңіл бөлу қажет (білім беру ортасы, 3.A1Қосымшасын қараңыз). 
Мектептер желісін ұйымдастыруды жақсарту    
Өнімді және тең құқылы мектеп желісін жоспарлауды жақсарту   
 Жоспарлау  саласында  әлеуеттілікті  арттырудың  мектептердің  неғұрлым  тиімді  және  әділ  
жүйесін  жасау  үшін  шешуші  маңызы  бар.  Мектептер  желісін  ұйымдастырудың  кеңейтілген 
щолуын жүргізу қажет, оған келесі үш негізгі компонентті қосады: сұраныс (яғни, әлеуетті қамту, 
оқушылардың  қалауы),  ұсыныс  (яғни,  қуатты,  сапаны  шектеу)  және  ағымдағы  және  болашақ 
экономика  мен  қоғам  динамикасы  және  қажеттілігі.  Қолданыстағы  мектеп  инфрақұрылымы  мен 
ұзмерзімді перспективадағы болашақ  сұраныс арасындағы балансты қалпына келтіру  қажеттігін 

3. ҚОРЛАРДЫ БӨЛУ 
 
«МЕКТЕПТЕГІ ҚОРЛАРДЫ ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ» ЕЛДІК ШОЛУЫ: ҚАЗАҚСТАН 2015 © ЭЫДҰ ЖӘНЕ ДҮНИЕЖҮЗІЛІК БАНК, 2015 
растайтын  факторлар  қазірдің  өзінде  бар.  Ішінара,  өсіп  отырған  оқушылар  контингенті  бар 
жерлерде  қолданыстағы  мектеп  нысандарын  көбейту  бойынша    күш  салуды  жалғастыру  қажет, 
бұл  уақытта  азайып  отырған  оқушылар  контингенті  бар  жерлерде  мектеп  жүйесінің  жақсы 
ұйымдастырылып  оңтайландырылуын  жүргізу  қажет.  Демографиялық  қажеттіліктерге  сәйкес 
мектеп инфрақұрылымын  қайта ұйымдастырудың бірнеше басымдықтары бар.  Біріншіден, білім 
беруді  ұсынумен  байланысты  үлестік  шығындар,  халық  аз  орналасқан  аумақта  мектептерді 
біріктіру  жағдайында  елеулі  қысқаруы  мүмкін,  өйткені  оқушылар  үлкен  көлемді  сыныптарға 
топтастырылады, бірнеше нысандарға қызмет көрсету шығындары азаяды.  Екіншіден, оқушылар 
орындарының  жеткіліксіздігі  байқалатын  жерлерде,  жеткілікті  қосымша  нысандар  санын 
жасаужағдайында  екі  және  үш  ауысымдық  оқытуды  пайдалануды  қысқартуға,  және,  осылайша, 
біраз оқушылардың оқу нәтижелерін әлеуетті жақсартуға болады.  
Ауылдық жерлерде білім беруді ұсынудың көрінуін әзірлеу    
Ауылдық жерлерде білім беруді ұсынуды жақсарту жөніндегі ұлттық деңгейдің  стратегиялық 
көрінуі  қажет.  Қазақстанның  көлемді  ауылдық    аумағында  жайылып  кеткен,  шағын  жиынтықты 
мектептерді  қазіргі  пайдалану  тұрақсыз  және    әділдік,  сапа  және  тиімділік  мәселелері  жөнінде 
ерекше  алаңдаушылық  туғызады.  Стратегия  төрт  негізгі  компоненттерді  енгізуі  тиіс:  i)  мектеп 
жүйелерін  қайта  ұйымдастыру;  ii)  ресурстарды  неғұрлым  тиімді  басқаруға  икемділік;  iii) 
ресурстарды  ұсыну  сапасы  мен  әділдігін  қамтамасыз  ету;  iv)  ауыл  мектептеріндегі  білім  беру 
сапасының  тиісті  мониторингі.  Мектеп  жүйелерін  қайта  ұйымдастыру  кезінде  Қазақстанға  әр 
түрлі нұсқалар санын келесі түрде ескеру қажет:  

 
Шағын жиынтықты мектептерді жабу және біріктіру. Білім берудің 
қамтуына  
залал  келтірмей,  қандай  ауыл  мектептерін  жабуға  немесе  қайта  ұйымдастыруға 
болатынын бағалау үшін, технико-экономикалық негіздеуді даярлауға болады
6
. Шамамен 
15-жастағылардың  (66%)  үштен  екісі,  директорлары  PISA-2012  зерттеуінде  осы 
географиялық өңірде ең болмағанда оқушылар баруға болатын тағы бір мектеп бар екенін 
белгілеген,  мектептерде  оқиды  (ЭЫДҰ,  2013a).  Олардың  ішінен  көбісі,  дұрысын 
айтқанда,  қалаларда  болғандықтан  және  оқушылар  онының  жеткіліксіздігін  байқатып 
отырғандықтан,  мұндай  үлкен  үлес  мектеп  жүйелерін  біріктірудің  біршама 
мүмкіндіктерінің  болуын  көрсетеді.  Бағалауды    жүргізу  кезінде  сондай-ақ  шығындарды 
(қаржылық, кадрлық және стратегиялық), оқушыларды көлікпен қамтамасыз ету, оларды 
мектеп-интернаттарға орналастыру және АКТ арқылы білім беруді ұсыну тәрізді  әр түрлі 
альтернативалардың  жүзеге асырылуы мен қол жетімділігін ескеру қажет. 
 

 
Мектептер  кластерлерін  құру  немесе  көршілес  мектептер  арасындағы 
ынтымақтастықты дамыту.
 Шағын жиынтықты мектептерді қолдау үшін ресурстық 
орталықтарды пайдалану бойынша тәуелсіз таладау мен ағымдағы бастаманы бағалауды 
жүргізу  қажет.  Алынған  нәтижелер  негізінде  ресурстық  орталықта  жүйесін  бүкіл  ел 
бойынша құруға және олар өздеріне бекітілген шағын жиынтықты мектептерге маңызды 
тұрақты қолдау көрсете алулары  үшін, олардың  рөлін қайта қарауға болады. Ресурстық 
орталықтарды  қаржыландыруды  екі  жеке  қаржыландыру  ағынына    бөлу  қажет  болады: 
біреуі  алынған  оқушылардың  негізгі  оқулары  үшін  және  екіншісі  көмекші  функциялар 
үшін.  Қазақстан  ресурстық  орталықпен  қатар,  мектеп  кластерлерін  құру  мүмкіндігін 
немесе ынтымақтастықтың неғұрлым амбициозды схемасын қарастыра алады. Іс жүзінде 
мектеп  кластерлерін  жасау    біраз  елдерде  жүзеге  асырылды,  онда  бір-біріне  жақын 
орналасқан  мектептер  тобы  өздерінен  кейін  өздерінің  сәйкестігі  мен  заңды  мәртебесін  
сақтап  қалды  (яғни,  олардың  әрқайсысының  өз  директорлары  мен  есеп  бойынша  өз 
талаптары бар), бірақ оқушыларға көрсетілетін  қызметтерді жақсарту мен шығындарды 
төмендету үшін, белгілі ресурстарды бірігіп пайдалану жөнінде келіскен. 
 
Мұндай бірігіп пайдаланылатын ресурстар құрамына енгізілуі мүмкін: мұғалімдер (сабақтар 
мен  басқа  шараларды  бір  мектептен    басқаларда  да    жүргізетін),  спорттық  нысандар  (кластерде 
қатысатын    барлық  мектептердің  оқушылары  пайдалана алатын),  компьютерлік  зертханалар  мен 
басқалары.