Мектептегі қорларды тиімді пайдалану Елдік шолуы

3. ҚОРЛАРДЫ БӨЛУ 
«МЕКТЕПТЕГІ ҚОРЛАРДЫ ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ» ЕЛДІК ШОЛУЫ: ҚАЗАҚСТАН 2015 © ЭЫДҰ ЖӘНЕ ДҮНИЕЖҮЗІЛІК БАНК, 2015 
Білім алудың тиімділігі жайлы Қазақстандағы ағымдағы талқылау білім берудегі кең көлемді 
тұжырымдаманы  қабылдауға  мүмкіндік  береді,  және  ол  білім  алушылардың  нәтижелерін 
жақсартуда  күшті  құрал  болуы  мүмкін.  ЭЫДҰ    елдерінде  білім  алу  жүйелері  білім  алушыларға 
олардың  білім  алуда  үлгерімді  болуы  туралы  ойды  қарастыруда.  Бірдей  нәрселерге  біркелкі  қол 
жетімділікті  дамыту  бойынша  ойды  дамыту  қалыптастырылуда.  Әділеттілікке  бағытталған  білім 
беруде  әр  түрлі  мамандық  қажеттіліктеріне  негізделген.  Мектептердің  сәтсіздігі  енді  тек  жеке 
білім  алушылардың  үлесіне  байланыстырылуда  (мысалға,  дарын,  мотивация,  әлеуметтік-
экономикалық  деңгейі),  сонымен  қатар  мектеп  тарапынан  қажетті  қолдаудың  болмауымен, 
мектептің білім беру жүйесімен байланыстырылуда. 
Дегенмен ЭЫДҰ елдерінде әділеттілікті анықтаудың біркелкі анықтамасы жоқ, ЭЫДҰ  елдері 
үшін білім беру жүйесінде білім алушыларға жеке көз қарастың болуымен деңгейленеді (ЭЫДҰ , 
2012).  Инклюзивті  көз-қараспен  қару  кем  дегенде  төменгі  қабілетке  бағытталған.  Білм  берудің 
әділетті жүйелері инклюзивті көз-қарасты қолдамайды және білім алушыларды олардың білім алу 
потенциалында  қолдайды,  формалды  және  формалсыз  кедергілерді  қалыптастырмай.  Әділеттілік 
жеке  немесе  әлеуметтік-экономикалық  міндеттемелер,  жыныстық,  этникалық,  отбасындағы 
жағдай,  білім  алудағы  жетістіктерге  жетуде  кедергі  болып  табылмайды.  Бұл  әділеттіліктің  екі 
мысалы жиі сәйкес келеді.  
Қазақстанда бұдан  да  көп  критерилерді  қабылдау  қажет.  Әр  елдің  немесе өңірдің  шарттары 
жеке,  және  сан  алуан  критерилер  қолданылады.  Кейбір  құрамалар,  қосымша  қолдауды  қажет 
етуші  мектептерді  анықтауда  қолданылатын  (ЭЫДҰ  ,  2012):  i)  нәтижелерін  қосады  (білім  беру 
жылдарындағы,  білім  алу  деңгейінің  артуына  бағытталған);  ii)    адами  және  физикалық  капитал 
(қаржыландыру, нысандар, кадрлар, басшылық); iii) білім алушылар контингентінің мінездемелері 
(әлеуметтік-экономикалық,  көші-қон,  топты  анықтау,  тілдік  кедергілер,  асқан  қажеттіліктер);  iv) 
мектеп  контексті  (мысалға  күш  көрсету);  және  v)  география  мен  жер  бедері.  Бағытталған 
шараларды қолдану – бұл көп мәліметтерді өңдеуді қажет етуші әрекеттер жүйесі. 
Әділеттілік призма арқылы ағымдағы ресурстарды анықтауды көру 
Білім  берумен  қамтамасыз  етудегі  жоғарғы  көрсеткіштерге  жету  үздіксіз  жұмсалған  күш 
нәтижесінде  пайда  болады.  Қазақстанға  келер  болсақ,  ресурстарды  таратуда  жетіспеушіліктерге 
тәуелсіз  талдау  жасау  әділеттілікке  айтарлықтай  әсер  етуші  реформаларға  жол  ашуы  мүмкін. 
Бұндай  талдау  жүргізілгеннен  кейін  қоғаммен  оларға  талдау  жасап  нәтижесін  жариялау  қажет. 
Білім  беру  органдары  әділеттілікті  әр  деңгейде  қарастыруы  тиіс,  және  өз  саясатын  қажетінше 
ұштастыруы тиіс. Бұл, НЗМ білім беру және инновациялық қоғамдастығы жеке жариялануы тиіс. 
Үлгерімі  төмен  және  жағдайы  нашар  білім  алушарар  мен  мектептерді  қолдау  механизімін 
әзірлеу 
Білім алу құнының айырмашылығы ресурстарды бөлуде ескерілуі тиіс. Ресурстар мектептер 
мен  білім  алушыларға  әр  түрлі  әдістермен  бағытталуы  мүмкін  және  көптеген  елдерде  келесідей 
механизмдер қолданылады: 

 
Мектептерге  ресурстар  құлдырау  қаржыландырылу  формуласы  негізінде  бөлінеді 
(төменіректе қараңыз). Қосымша ресурстар мектептерге білім алушыларды жақсырақ 
қолдауға  мүмкіндік  береді,  мысалға,  қосымша  оқыту  уақытын  қосу  арқылы, 
мамандандырылған  материалдар  және  кей  жағдайларда  сыныптардың  кішкене 
көлемін  ұлғайтуға.  Мысалға,  Нидерландыда  әр  бір  білім  алушының  «үлесі»  ата-
аналарының  білім  деңгейімен  анықталады,  және  Ладд  и  Фиске  (2009)  жүргізілген 
эмпримистік зерттеулер мектептердегі «өлшенген» білім алушылардың шын мәнінде 
58%-ға  бір  оқушыға  мұғалімнің  артықтығын  көрсетті.  Ұлыбританияда  2011  жылғы 
сәуірден  бастап,  мектептер  қосымша  жылына  бір  білім  алушыға  430  фунт  стерлинг 
алатын болған, ол өз кезегінде тегін тамақтануға құқылы.  

 
Қолдаудың  арнаулы  бағдарламалары  әр  түрлі  мектептерге  немесе  қолайсыз 
географиялық аумаққа бағытталуы мүмкін. Кейбір елдерде арнайы бағдарламалар бар, 

3. ҚОРЛАРДЫ БӨЛУ 
 
«МЕКТЕПТЕГІ ҚОРЛАРДЫ ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ» ЕЛДІК ШОЛУЫ: ҚАЗАҚСТАН 2015 © ЭЫДҰ ЖӘНЕ ДҮНИЕЖҮЗІЛІК БАНК, 2015 
мысалға,  негізгі  оқуда  немесе  білім  беруді  дамытуда  әрекет  ету  (4.2  Қосымшасын 
қараңыз).  Францияда,  мысалға,  ежелден  келе  жатқан  арнайы  білім  беру  үрдісі  бар. 
Дегенмен,  қосымша  бағдарламаларды  шамадан  тыс  қолдану  қайталануға, 
қаржыландырудағы  қиындықтарға,  шамадан  тыс  сөзбұйдалыққа,  тиімсіздікке  және 
мектептердің ұзақ мерзімді тұрақтылығының болмауына алып келуі мүмкін (ЭЫДҰ , 
2012). 

 
Оқушыларға  тікелей  қолдау  көрсету,  мысалға,  білім  алуды  жалғастыруға 
ынталандыру. Ынталандыру білім алушылардың қажеттілігі үшін асқан тиімді болуы 
мүмкін.  Кейбір  елдер  мысалға,  Мексика  және  Англия,  білім  алушылар  үшін 
қаржыландыру бағдарламаларын іске асыруда жетістіктерге жетуде (Славин, 2010). 
Мектептерді  қаржыландырудың  жаңа  моделін  ауқымды  енгізу  және  қайта  қарау  мерзімін 
ауыстыру 
Мектептерді  қаржыландырудың  жаңа  моделін  жетілдіру  үшін  бүкіл  ел  бойынша  енгізбес 
үшін зерттеу жүргізу тиімді болар еді. Шынымен, алдын ала енгізу дұрыс әзірленбеумен, түзету 
өте  қиын  формуламен  байланысты  қауіп  тударады.  Бұл  бүкіл  ел  бойынша  енгізу  кейінге 
қалдырылуы керек екендігін көрсетеді.  2015 жылдың басында 2018 жылы толық енгізу шешілді. 
Формула құрылымы жоғарыда көрсетілген мәселелерді қамтуы керек. Формула мұғалімдерге 
және олардың еңбек ақысының қажеттіліктеріне емес, оқушыларға және олардың қажеттіліктеріне 
бағытталуы тиіс (3А.1 қосымшаны қараңыз). Кей кездері формула анықталған білім алушылардың 
нақты қажеттіліктерін қамтуы  тиіс.  3.А2  қосымша  Польша  және  Латвиядағы  формуланың  басты 
бөлшектерінің  мысалын  құрайды.  Әрине,  бұл  қазақстандық  сарапшылардың  жауапкершілігінде, 
қандай  оқушылар формулада  көрсетілуі  керек және  олардың  үлесі қанаша  деген  сұараққа жауап 
беретін. Кейбір негізгі сұрақтар қазірдің өзінде қалыптастырылуы мүмкін:
 
•  Формуланы  қарапайым  етіп  және  икемді  ету  қажет.  3.А1  Қосымшасында  көрсетілгендей 
мұғалімдердің еңбек ақысын қалыптастыруда бөлшектер өте көп және Қазақстан сияқты, елдерде 
қаржыландыруды түзету үшін икемділік жеткіліксіз. 
•  Формула  білім  алушылардың  әлсіз  санаттары  үшін  ерекше  жағдайлар  келтіру  қажет, 
мысалға этникалық азшылықтар санынан оқушылар, кедей, білім алушы мигранттар және ерекше 
қажеттілікті  талап  етушілер  тізімін  қарастыру.  Егер  басында  сәйкес  коэффициенттердің  мәні  аз 
болса  да,  уақыт  өткен  сайын  бұл  Министрліктің  әр  түрлі  әлеуметтік  топтардың  білім  саласында 
проблемаларды шешу бойынша саясатына маңызды құрал болуы мүмкін.  
•  Формула  әр  мектеп  бойынша  еңбек  ақыны  спецификалық қажеттіліктерін  көрсетпеуі  тиіс, 
себебі  ол  орындалмайтын  тапсырма  және  өте  қиын  да,  күрделі  формулаға  алып  келеді.  Оның 
орнына қаржыландыру моделі кейбір жергілікті ерекшеліктерді ескеруі тиіс. Әрекет етудің бірден 
бір  тәсілі  болып  Литва  моделімен  жүру  болып  табылады,  ол  формуламен  мектептерде  бөлінген 
қаржыны шектелген қайта бөлуді енгізуге жол береді (3.А2 Қосымшаны қараңыз).  
Қаржыландыру жүйесін бүкіл ел бойынша енгізуді кейінге қалдыру енгізу денгейі Қазақстан 
бойынша  кез  келген  қалада  және  ауданда  білім  саласында  қауіпсіз  болуы  және  жағдайды 
қиындатпау  үшін  қажет.  Осы  дайындық  үшін  кейбір  қажетті  дайындықтар  келесідей  анықталуы 
мүмкін:
 
• 2014 жылы  өткізілген пилот, қаржыландырудың жаңа үлгілері мен  бюджеттендірудің  жаңа 
процедураларының  (соның  ішінде  қамқоршылық  кеңестері  рөлдері)  мақсаттылығы  мен  
пайдалылығы жөнінде жеткілікті ақпарат берген жоқ.  Мониторингтің тәуелсіз жүйесі  бар пилот 
үшін барынша мұқият күш салу өте пайдалы болар еді. Мониторинг қорытындылары  қоғам үшін  
қол жетімді болуы тиіс, ал  одан алған  сабақтар ұсынылған тәсілдеменің  шешуші  өзгертулеріне   
енгізіледі.