Мектептегі қорларды тиімді пайдалану Елдік шолуы

5. ҚОРЛАРДЫҢ МЕНЕДЖМЕНТІ 
 
«МЕКТЕПТЕГІ ҚОРЛАРДЫ ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ» ЕЛДІК ШОЛУЫ: ҚАЗАҚСТАН 2015 © ЭЫДҰ ЖӘНЕ ДҮНИЕЖҮЗІЛІК БАНК, 2015 
(Помфрет,  2014).  Шығыстар  талдауында  тиімділік  жалпы  экономикалық  тиімділікпен  не 
ұтымдылықпен  байланыстырылмай,  білім  берудің  көптеген  стратегиялық  құжаттарында 
орнатылған  мақсаттардың  орындалуына  теңеледі.    Орталық  бюджетті  бақылау  саласында 
барынша  көп  өкілеттіктері  бар  орган  болып  табылатын  Есеп  комитеті
1
  бағдарламаны  жүзеге 
асыруға  не  әрбір  мемлекеттік  органның  тиімділігіне  жекелеген  тәуелсіз  бағалауды  жүргізуі 
мүмкін. Жан-жағынан алып қарағанда, ішкі және сыртқы аудит нәтижелер аудитінің функциялары 
тән,  халықаралық  талаптармен  салыстыруға  қарағанда,  өзін-өзі  бағалау  процесіне  жақынырақ. 
Есеп комитеті ҚР Президентіне бағынады.   
Қаржы  талаптарының  сақталуын  қамтамасыз  ету  және  аудиторлық  есептерді  даярлау  үшін 
жауап  беретін  Қаржы  министрлігі  мемлекеттік  органдардың  есебі  негізінде  бюджет 
шығыстарының  тиімділігіне  жыл  сайынғы  бағалауды  жүргізеді  (Помфрет,  2014).  Облыстарда, 
Алматы  және  Астана  қалаларында  қызмет  ететін  қаржы  инспекциялары  Қаржы  министрлігінің 
Қаржылық  бақылау  комитетінің  өкірлік  бөлімшелерінің  рөлін  орындайды  (АТО,  2014).  Қаржы 
инспекциялары:  1)  ұлттық  және  жергілікті  ресурстарды  пайдаланудың  заңнамалық  талаптарға 
сәйкестігін бақылау; 2) бухгалтерлік есеп және есептілік шынайылығы мен дұрыстығын тексеру; 
3)  мемлекеттік  қаржылық  бақылау  стандарттарының  сақталуын  қамтамасыз  ету;  4)  өтеуді 
қамтамасыз ету және келісімшарттардың күшін жою үшін мемлекеттік сатып алумен байланысты 
бұзушылықтар  үшін  сот  жауапкершілігіне  тарту;  5)  бюджет  және  мемлекеттік  сатып  алу 
саласындағы  заңнаманың  сақталуын  қамтамасыз  ету  үшін  басқа  органдармен  үйлестіру;  6) 
мемлекеттік сатып алу процесінің аудиті; 7) есептерді жасау, мемлекеттік сатып алу, бухгалтерлік 
есеп  және  қаржы  есептілігі,  аудиторлық  қызмет,  бюджет  заңнамасы  саласындағы  әкімшілік 
бұзушылықтар жағдайларын қарау және әкімшілік шара қолдану; 8) бухгалтерлік есеп және қаржы 
есептілігі  саласында  мемлекеттік  бақылауды  жүзеге  асыру;  9)  аудиторлық  қызмет  және  кәсіби 
аудиторлық ұйымдардың қызметі саласында мемлекеттік бақылауды жүзеге асыру (АТО, 2014).   
Экономикалық  қылмысқа  және  сыбайлас  жемқорлыққа  қарсы  күрес  агенттігі  (Қаржы 
полициясы)  экономикалық  және  қаржы  қылмыстарына  қатысты  қылмыстық  бұзушылықтардың 
жолын  кесуге  және  анықтауға  бағытталған  құқық  қорғау  қызметін  жүзеге  асырады.  Сыбайлас 
жемқорлық  қылмыстары  бойынша  агенттіктің  тергеу  әрекеттері  білім  жүйесін  қоса  алғанда, 
барлық  салаларды  қамтиды.  Бұқаралық  ақпарат  құралдарының  қаржы  полициясы  туралы 
хабарламалары  білім  беру  жүйесінде  сыбайлас  жемқорлықтың  таралып  жатқанын,  сондай-ақ 
ресурстарды  теріс  пайдалану  бойынша  қылмыстық  істердің  саны  көбейіп  жатқанын  көрсетеді 
(TengriNews,  2014a).  Агенттік  хабарлағандай,  2013  жылы  білім  беру  жүйесінде  221  қылмыс 
тіркелді,  ал  2014  жылдың  бірінші  тоқсанында  121  қылмыс  тіркелді.  Дегенмен  Қаржы 
полициясының  басты  функциялары  мен  міндеттері  –  сыбайлас  жемқорлық  қылмыстарын  тергеу 
жуырда  Мемлекеттік  қызмет  істері  және  сыбайлас  жемқорлыққа  қарсы  іс-қимыл  агенттігіне 
берілді,  ал  экономикалық  және  қаржы  қылмыстарымен  байланысты  функциялар  Қаржы 
министрлігіне берілді  (TengriNews, 2014b). 
Айқындылық және сыртқы есеп берушілік  
Білім  және  ғылым  министрлігі  білім  беру  жүйесі  туралы  біріктірілген  ақпаратты  қамтитын 
жылдық  есепті  жариялайды.  Бұл  есептегі  ақпарат  шектелген  және  нәтижелердің  тереңдетілген 
талдауын жүргізуге мүмкіндік бермейтін тек жалпы деректерді ғана қамтиды (Дүниежүзілік банк, 
2013a).  Есеп  білім  беру  ұйымдарын  лицензиялау,  мектептердің  педагог  кадрларын  және  басшы 
кадрларын  даярлау  және  бағалау,  мектепті  бітірген  білім  алушылар  үлесінің  көрсеткіштері, 
мектептер рейтингі, талдау  және әлеуметтанушылық зерттеулердің нәтижелері туралы ақпаратты 
қамтиды.  Алайда  ол  білім  алушыларды  оқыту  нәтижелері  туралы  ақпаратты  ұсынбайды. 
Статистика  агенттігі  тоқсан  сайынғы  есептілік  рәсімдеріне  қадағалауды  жүзеге  асырып  және 
индикаторларды  келісе  отырып,  аралық  органның  рөлін  орындайды.  Есепті  Министрліктің  веб-
сайтында  электрондық  нысанда  алуға  болады,  бірақ  деректер  оқуға  болатындай  нысанда 
жүктелмейді. Есептік кезеңнен кейінгі жылдың 1 тамызына дейін есеп жарияланғанша 1 наурызға 
ұлттық жинақ нысанында қысқаша мазмұн жасалады.    
Кіріспе ресурстарына, процестерге, мектептердің аралық және ақырғы нәтижелеріне қатысты 
айқындылық  енді  ғана  дами  бастады.  Сарапшылар  аралас  мәліметтерді  алуда.  Бүкіл  жағдайға 

5. ҚОРЛАРДЫҢ МЕНЕДЖМЕНТІ 
«МЕКТЕПТЕГІ ҚОРЛАРДЫ ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ» ЕЛДІК ШОЛУЫ: ҚАЗАҚСТАН 2015 © ЭЫДҰ ЖӘНЕ ДҮНИЕЖҮЗІЛІК БАНК, 2015 
қарағанда,  мектепті  бағалау  нәтижелері  туралы  ата-аналарға  өте  аз  мектептер  хабарлайды, 
басқалары  ата-аналарына  мектеп  аумағында  есеппен  танысуға  мүмкіндік  береді.  Қаладағы 
мектептердің  көбісінде  Интернет-ресурстары  бар,  бұл  сайта  мектеп  әртүрлі  халықаралық  не 
республикалық олимпиадаларға қатысқан не жеңімпаз болған  оқушылар саны туралы ақпаратты 
жариялады. Одан басқа, қалалық веб-сайттар халықаралық не республикалық наградаларды алған 
мектептер  туралы  ақпаратты  қамтиды.  Сондай-ақ  олар  «Ең  үздік  100  мектеп»,  «Үздік  мұғалім», 
«Ең  үздік  орта  білім  беру  ұйымы»  республикалық  конкурстары  туралы  ақпаратты  қамтиды. 
Алайда  бірде-бір  мектеп  өз  қызметінің  нәтижелері  туралы  толық  ақпаратты  ашпайды  және  бұл 
ақпаратты өзінің веб-сайтында не мектеп ғимаратында көзге түсетін жерде жарияламайды.   
Қазақстан парақорлықтың және өз қызмет бабын теріс пайдаланудың кез келген түрлері үшін 
қылмыстық жауапкершілікті көздеу үшін кешенді нормативтік-құқықтық және институционалдық 
шеңберді қоса  алғанда,  мемлекеттік  секторда сыбайлас  жемқорлыққа қарсы  күрес  үшін бірқатар 
шараларды  қабылдауда,  электрондық  үкімет  бағдарламасын  жүзеге  асыруда,  халықтың 
хабардарлығын  арттыру  бойынша  компанияны  бастады,  жеке  компаниялардағы  айлықтармен 
бірдей  болу  үшін  мемлекеттік  секторда  еңбекақыны  көтерді  (Ибраева  және  Нежина,  2013). 
Сыбайлас  жемқорлыққа  қарсы  заңдардың  сақталуын  министрліктер  және  ведомстволар, 
Экономикалық қылмысқа және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес агенттігі, Ұлттық қауіпсіздік 
комитеті, Ішкі істер министрлігі, Мемлекеттік қызмет істері агенттігі қамтамасыз етеді. Соңғы он 
жыл  ішінде  Қазақстанда  білім  беру  жүйесінің  ең  басты  мүдделі  жақтарын  жариялау  және 
насихаттау  бойынша  көптеген  шаралар  жүзеге  асырылды.  2007  жылға  дейін  жүзеге  асырылған 
кейбір  негізгі  шаралар  ашық  дебаттарды,  білім  беру  форумдарын  өткізуді  және  мектептердің 
қаржылық  айқындылығын  бақылау  бойынша  мониторингтік  аудитті  қамтиды.  Басқа  да  шаралар 
өткізілді,  мысалы,  сыбайлас  жемқорлық  мәселелері  бойынша  зерттеулер;  мемлекеттік  органдар 
мемлекет  көмегімен  2008-2011  жылдарда  сыбайлас  жемқорлық  беталыстары  бойынша  11 
социологиялық  зерттеуді  жүргізді  (ЭЫДҰ,  2013).  2012  жылмен  салыстырғанда,  2013  жылы 
сыбайлас  жемқорлықты  қабылдаудың  халықаралық  индексі  нашарлады.  Қазақстан  177  елдің 
ішінде  140  орынды  алып,  өз  орнын  2013  жылдың  индексінде  7  тармаққа  төмендетті 
(TransparencyInternational, 2013), бұл мемлекеттік секторда сыбайлас жемқорлықты қабылдаудың 
нашарлағаны туралы куәландырады.  
Қамқоршылық  кеңестері  мектеп  деңгейінде  шешімдерді  қабылдау  процесін  жетілдіру 
бойынша  жаңа  бастама  аясында  құрылды.  2011-2020  жылдарға  арналған  ББДМБ    көзделген 
пилоттық  бағдарлама  төңірегінде  енгізілген  қамқоршылық  кеңестері  2012  жылы  36%  мектепте 
қызмет  етті  және  2015  және  2020  жылға  дейін  тиісінше    45%  және  60%  мектепке  дейін  көбеюі 
тиіс.  Осы  органдардың  рөлі  мектеп  қызметіне  қоғамдық  бақылауды  ұйымдастыруда  және 
мектептің  басқарылуын  орталықсыздандыруды  арттыруда  жатыр  (АТО,  2014).    Қамқоршылық 
кеңестерінің  тұрақтылығы  пилоттық  жобаны  орындау  нәтижелеріне  тәуелді  болады.  Ағымдағы 
ББДМБ  -да  қамқоршылық  кеңестердің  бүкіл  ел  бойынша  енгізілетініне  кепілдік  ережелері  жоқ. 
Осы кеңестердің болашағына қатысты ББДМБ -да кепілдік беретін ережелердің болмауын ескере 
отырып,  мектептерді  басқаруда  қамқоршылық  кеңестерінің  алдын  қызмет  еткен  және  олармен 
бірге әрекет етіп жатқан ата-аналар комитеттерінің рөлі бұлыңғыр болып қалуда.  
Осы уақытқа дейін айқындылық және есептілік мәселелерінде ата-аналар комитеттерінің рөлі, 
сондай-ақ мектеп деңгейінде шешім қабылдауға олардың қатысуы мектеп ресурстарын сатып алу 
мен  пайдалану  мәселелерінде  олардың  тар  функциясына  байланысты  шектелген  болған. 
Комитеттердің сыныптың оқу кіріспе  ресурстарына қатысты заңдық мәртебесі не өкілеттігі жоқ, 
сондай-ақ олардың мүшелерін ашық сайлауды өткізу туралы ережелер де көзделмеген. Дегенмен 
ата-аналар  комитеттерінің  заңнамалық  бекітілген  дауыс  беру  құқыңы  бар,  бірақ  бюджетке 
қатысты  қадағалау  жөнінде  заңды  өкілеттіктері  жоқ  (Дүниежүзілік  банк,  2013).  Тіпті  бүкіл  ел 
бойынша  жұмыс жасап жатқан  ата-аналар комитеттерінің  саны  өскен кезінде  шешімді  қабылдау 
жөнінде өкілеттіктер мектеп директорларының қолдарында қалды.