Мектеп гигиенасына негізделген дене шынықтыру және спорт гигиенасы

Ауадағы су булары серпімділіктермен айқындалады және мм сынап бағанасымен өлшенеді. Су буларының ауадағы мөлшері өскен сайын серпімділік арта түседі. Әрбір ауаның температурасына белгілі бір су буларының қаныққан шегі бар. Су буы шегінен шыққанда ылғалдылық тұманға айналады, шыққа, қырауға ж.б. айналады. Ауаның ылғалдылығы келесі негізгі түсініктемелермен берілген: абсалютті, максимальді және салыстырмалы ылғалдылық деп.

Абсалютті ылғалдылық – немесе су буының (г) 1 м³ ауадағы сол уақыттағы саны, немесе олардың мм с. Бағанасымен өлшенгендегі серпімділігі.

Максимальді ылғалдылық – белгілі бір температурадағы 1м³ су буымен қанықтыру үшін кететін мөлшері немесе белгілі бір температурада немесе су буының (г) ауаны толық қанықтыру кезіндегі серпімділігі.

Салыстырмалы ылғалдылық – абсалютті ылғалдылықтың максмальдіге пайызбен есептегенде, басқаша айтқанда су буымен ауаны сол тексеру уақытына қанығу пайызы. Салыстырмалы ылғалдылық келесі формула бойынша есептележді: О _с.ы. = А : М ^. 100 %; бұндағы О – салыстырмалы ылғалдылық (%); A – абсалютті ылғалдылық ( мм с. б.); М – максимальді ылғалдылық (мм с. б.).

Атмосфералық қысым. Жер шарын қоршап тұрған ауаның қысымы бар және оны атмосфералық немесе барометрлік қысым деп атайды. Ол мм с. б.

• 
  сумен қамтамасыз ету көздеріне гигиеналық сипаттама
  
• 
  топырақтың химиялық құрамы
  
• 
  сулы тазалау және зарарсыздандыру
  
• 
  ауыз суының химиялық құрамы
  

Судың пайдалы әсерінен кейбір жағдайларда кері әсері болады. Бұл тек ауыз су үшін және тамақ әзірлеу кезінде ғана емес, сонымен бірге суға шомылу кезінде және су спорт түрімен шұғылданғанда да болады. Ластанған су жұқпалы аурулардың жұғуына себепші болады: сүзек, іш өту және б. Су арқылы личинкалардың гельминттері және протозоо қоздырушы аурулары жұғады. Патогенді микробтар суға әртүрлі лас қалдықтар мен өнімдердің ақырғы заттарымен түседі. Дүниежүзілік дәрігерлер қоғамының деректері бойынша ауыз суының сапасының төмендігінен жыл сайын 5 млн. Адамдай қайтыс болады.

Эпидемиялық жағынан судың қауіпсіздігін бактериологиялық көрсеткіштерін жанама әдіспен анықтайды: 1) жалпы бактериологиялық ластану деңгейі, 2) құрамында ішек таяқшаларының болуы. Біріншісі микробтардың суда өмір сүруіне қаншама қолайлы немесе қолайсыз жағдайлардың болуы, соның ішінде ауру тарататын. Бұнда 1 мл судағы микробтардың жалпы санын анықтау, қалып бойынша 1 мл ауыз суында 100 микробтан артық болмауы керек.

Судағы патогенді микробтарды анықтау күрделі және ұзақ уақыт алатын жұмыс. Судың бактерийлермен ластануына адамның фекалиі (нәжіс пен несеп) көп әсер етеді. Оның көрсеткіші ретінде ішек таяқшасы алынған, ол таяқша адам мен жануарлардың ішектерінде кездеседі, сонда паналайды.

Екінші көрсеткіш – ішек таяқшаларының судағы құрамы – коли – индексі немесе коли – титрімен анықталады. Коли –индекс – бұл 1 л судағы ішек таяқшаларының саны; коли – титр – бір ішек таяшасын табу үшін кеткен ең аз су мөлшері (көлемі). Коли – индексті анықтау үшін жарғақты фильтр (сүзгіш) тәсілімен анықталады. Судың су құбырының коли – индексі үштен аспауы керек, ал коли – титр 300 мл болуы қажет. Жасанды бассейіндердің суының коли – титрі 100 мл болуы керек.

Ауыз суының химиялық қалыпты құрам көрсеткіші: Алюминий- 0,5 мг/л, артық болмауы керек; Берилий – 0,0002; Молибден – 0,25; Мышьяк – 0,05; Нитраттар – 45,0; Қорғасын – 0,03; Cелен – 0,001; Стронций – 7,0; Фтор – 0,7 – 1,5.

Cумен қамтамасыз етуге гигиеналық сипаттама беру

Жерасты сулары

Ашық сулар

Су көздерін санитарлық жағынан зерттеу

Суды тазарту және зарарсыздандыру: хлорлау, суды озондау, ультракүлгін сәулелерімен.

Тексеру сұрақтары: Судың адам ағзасына қажеттілігі қанша? Судың құрамы қандай? Судың дене шынықтыру қалай пайдаланады? Судың гигиеналық сипаттамасы қандай? Судың зиянды қасиеттері қандай? Коли индекс пен коли титр деген не? Олар қандай өлшемдер? Судың органолептикалық қасиеті дегенді қалай түсіндіруге болады? Судағы микроэлементтердің құрамы қандай және қанша болуы тиіс?

Әдебиет: : Лаптев А.П., Полиевский С.А. Гигиена: Учеб. для ин-тов и техн. физ. культ. –М.: Физкультура и спорт, 1990. 2. Лаптев А.П., Малышева И.Н. Практикум по гигиене: Пособие для инститов физической культуры. М., Физкульура и спорт, 1981.

№ 4. Тақырыптың аты: Спорттық ғимараттардың гигиеналық негіздері

Мақсаты: Спорт құрылыстарының жарықтандырылуына, ауа тазартылуына, жылу жүйелеріне, жасанды бассейіндерге, сауықтырушы дене тәрбиелеу құрылыстарына қойылатын негізгі гигиеналық талаптарды студенттерге үйретіп мағлұмат беру.

Тірек сөздер: Спорттық құрылыстар, ғимараттар, администрациялық, шаруашылық, инженерлік – техникалық қызметтер, трибуналар, павильондар, фойе мен буфеттер, гардеробтар, душтар, массаж жасайтын жерлер, арбитрлер бөлмелері ж.б.

Негізгі сұрақтар:

• 
  Құрылыс материалдарына қойылатын гигиеналық талаптар
  
• 
  Спорттық ғимараттардың жарығына қойылатын гигиеналық талаптар
  
• 
  Спорттық ғимараттардың жылуы мен желдетілуіне қойылатын гигиеналық талаптар
  

Әшекейлеу материалдарын таңдағанда, олар денсаулыққа зиянсыз, ұзақ қызмет ететін, жақсы дыбысты сіңіретін қасиеттері, өртке қарсы тұра алатын және эстетикалық жағынан қолайлы болғаны жөн.

Спорт объектілерінің (нысандарының) құрылыстарын жүргізгенде салыну бағытын түстікке қарай байланысты болуы керек (оңтүстік, солтүстік, шығыс, батыс).

2.Спорттық нысандардың жарықтандырылуына қойылатын гигиеналық талаптар

Спорттық нысандарды табиғи және жасанды жарықтармен қамтамасыз етілуі тиіс. Жарықталуы жеткілікті, бірқалыпты және шағылыспауы қажет.

Жарықтың қалықаралық бірлігі ретінде люкс (лк) – 1 м² жазықтыққа 1 люмен (жарық ағымының бірлігі) жарық ағыны тең бөлініп түсуі қажет.

Тікелей табиғи жарық спорт залдарында, сабаққа дайындалу залдарында, ванналар мен бассейіндерде, жабық жасанды мұз айдындарында, қызметтік бөлмелерде, шаңғы трассаларында, сөре мен мәреде тау шаңғы трассаларында.

Жылу жүйелері

Желдету жүйелері

Жасанды желдетулер

Спорттық саймандар, құралдар мен синтетикалық еден жапқыштарға қойылатын гигиеналық талаптар.

Дене шынықтыру- сауықтыру нысандарына қойылатын гигиеналық талаптар.

Ашық спорт нысандарына қойылатын гигиеналық талаптар.

Жеңіл атлетика жаттығуларына арналған нысандарға қойылатын гигиеналық талаптар.

Шаңғы спортының нысандарына қойылатын гигиеналық талаптар.

Коньки спортының нысандарына қойылатын гигиеналық талаптар.

Ескек есу базалары.

Ашық жүзу бассейіндері.

• 
  Спорт ғимараттардағы шудың алдын алу
  
• 
  Жауапты жарыстарға дайындық кезіндегі спортшының тәуліктік кестесі
  
• 
  Тері ауруларының алдын алу
  

Спорттық нысанға байланысты шулар сыртқы (мысалы, автокөліктердің) және ішкі (спорттық шулар мен көрермендердің шуы). Шулар тұрақты және тұрақсыз болып бөлінеді. Тұрақтыларына жататындары ол желддеткіштің шуы, тұрақсыздарға (құбылмалы, уақытқа байланысты, үзілді – кесілді және импульстік) – ауыр атлетикамен, ату спорттарымен айналысқандағы шулар.

Тұрақты шу дыбыс қысымы деңгейінде децибелмен (дБ) бағаланып білгілі бір октавалық жолақтарда болса, тұрақсыздары – дыбыс деңгейінің эквивалентті қуатына (дБА) байланысты. Спорттық қарулардың атылуы кезінде 96 – дан 128 дБА дейін болады, ауыр атлетика залдарында 80-нен 132-ге дейін.

2. Жауапты жарыстарға дайындық кезінде тәуліктік кесте болатын күндеріне қарай есептелініп негізделеді (аптаның күніне, жарыс уақыты, уақыт айырмашылығына). Жаттығу үрдісі мен күн кестесін солай жоспарлау қажет, ең максимальді жұмыс қуаттылығы сол күндер мен сағаттарға келуі тиіс.

Көп күндік жарыстар мен турнирлерде қалыпты кестені бұзудың қажеті жоқ. Жаттығу сабақтарын жарыс болар алдында бірер сағат бұрын өткізнген жөн. Кейбір адамдарда тәуліктік жұмыс қабілеттілігінің ауытқуы байқалады. Соған байланысты шартты түрде адамдарды үш категорияларға бөледі: «кептерлер»(аритмиктер), «жапалақтар», «бозторғайлар».

Ел бойынша халықтың жартысына жақыны «кептерлерге», немесе «аритмиктерге» жатады. Олар көбінесе кез келген жұмыс кестесіне бейімделе алады, сондықтан да кез келген уақытта жақсы жұмыс атқара алады, егер ондай қажет туып жатса. Халықтың 35% - «жапалақтар». Бұлардың жұмыс қабілеттіліктері әсіресе таңғы сағатарда өте төмен. Күннің бірінші жартысы бойына олардың жұмыс қабілетіліктері, көңілдері жоғарлай түседі де екінші жартысында өзінің шыңына жетеді. Әсіресе «жапалақтар» кешкі уақыттарда тиімді жұмыс атқарады. Халықтың 15% - «бозторғайлар». Олар ерте тұрады, көңіл- күйлері жақсы және жоғары жұмыс қабілеттілікті күннің бірінші жартысында көрсете алады.

3. Іріңдеген тері ауруларының алдын алу үшін ол теріні жақсы күту керек. Іріңдеген аурулар жарақатталған теріге немесе май және тер бездеріне патогенді микробтардың келіп түсуінен болады. Ол дегеніміз жеке гигиенаны сақтау, таза киіну (спорт киімдеріде), спорттық саймандардың да таза болғаны жөн.

Тексеру сұрақтары: Спорттық орта себептері дегеніміз не? Сыртқы шу қайдан пайда болады? Ішкі шулардан қалай құтылуға болады? Егер болса, оның қандай амалдары бар? Децибел дегенімі не? Ол нені көрсетеді? Шулардан адам ағзасының қай жерлері зардап шегеді? Тері қотырларынан қалай арылуға болады? Оларды қалай емдеу керек? Тазалықтың бұнда атқаратын қызметі қандай?

Әдебиет: Лаптев А.П., Полиевский С.А. Гигиена: Учеб. для ин-тов и техн. физ. культ. –М.: Физкультура и спорт, 1990. 2. Лаптев А.П., Малышева И.Н. Практикум по гигиене: Пособие для инститов физической культуры. М., Физкульура и спорт, 1981.

№ 6. Тақырыптың аты: Денсаулықты бұзатын – зиянды әдеттер

Мақсаты: Сауықтыру өмір салтының денсаулықты бұзатын зиянды әдеттерден: темекі тарту, алкоголь ішімдңктеріне салыну және есірткіге әуестенуден жастардың мүлдем бас тартуын үгіттеу және насихаттау.

Тірек сөздер: Сауықтыру, зиянды әдеттер, темекі (шылым) шегу, арақ пен шарап ішімдіктеріне салыну, есірткілерді спортта пайдалану, этиль спирті.

Негізгі сұрақтар:

• 
  Темекі тарту
  
• 
  Алькогольді ішімдіктер
  
• 
  Есірткілер
  

Темекі тарту – зиянды және қауіпті әдет, оның дамуы шартты рефлекс негіздері бойынша дамиды.

Темекі тарту кезінде темекі түтінімен бірге қырықтан астам адам ағзасына зиянды заттар енеді: никотин, көміртегі тотығы, синиль қышқылы, шайыр (смола) заттары. Никотин күшті у; адамды өлтіру үшін 50 мг жеткілікті. Бір сигаретаны шеккенде адам ағзасына 1 мг никотин енеді екен.

Жүйелі темекі шегу орталық нерв жүйесіне, яғни бүкіл ағзаға әсері бар деген сөз. Олардың бастары жиі ауырады, басы айналады, құсқысы келеді, ұйқы кетеді, ой жұмысы мен жалпы жұмыс қабілеттілік төмендейді. Темекі тартатындарда жүрек қан тамырлар ауруларымен қатар тыныс алу жолдары да зардап шегеді.

Этиль спирті есірткі заттарына жатады. Ол жасушалардың тіршілік деңгейін төмендетіп ферментативтік және тотықсыздандыру үрдістерін бұзады. Алкоголь сонымен бірге нерв талшықтары бойымен импульстердің өтуін тежейді, зат алмасу үрдісі бұзылады.

Қанда алкоголь ұзақ болмайды, бірақ маңызды мүшелерде (мида, бауырда, жүректе, қарында) жиналып кідіреді (15 күннен 28 күнге дейін).

3. Есірткіні тек бір рет пайдаланғанның өзінде ағзаға әсері өте зор болады да наркомания ауруына шалдықтырады. Есірткілерге жататын: опиум және оның туындылары (морфий, героин, деонин, кодеин ж.б.); кокаин; үнді сорасы (конопля)(гашиш, шира, анаша ж.б.); кейбір ұйықтататын дәрілер (веронал, люминал, барбамил ж.б.). Есірткілік заттар кейбірде медицинада қолданылады, себебі ауруларды уақытша басады, тыныштандырады, ал кейбірде қоздырады да. Ондай дәрі-дәрмектерді қолдануға тек қана дәрігер бере алады.

Ағзаға енгеннен кейін сірткі ағзада эйфория (қозу) жағдайын туғызады. Сонымен бірге сана сезімде «естен тану», шындықты қабылдау әсері бұзылады, қозғалыс координациясы мен ойлау қасиеті жоғалады.

• 
  Шыңдалудың гигиеналық негіздері
  
• 
  Ауамен шыңдалу
  
• 
  Сумен шыңдалу
  

Шыңдалу дене тәрбиесінің ең маңызды бөлігінің бірі болып табылады. Адамдарды жоғары өнімді еңбекке және Отан қорғауға тиімді амалдардың бірегейі.

Шыңдалу бүкіл ағзаны жаттықтырудың өзіндік түрі, термореттеу аппаратының әртүрлі метеорологиялық әсерлерге дайындау. Арнайы тітіркендіргіштер арқылы және де нерв арқылы реттеу кезінде ағзада белгілі қызметтік жүйелер құралады, олар бейімделу әсерін қамтамасыз етеді.

Сонымен шыңдалу кезінде ағза өзінің температурасын сақтауға мүмкіншілік алады және басқа да физиологиялық қызметтердің көрсеткіштері метеорологиялық себептерге тұрақтылық сақтайды. Оны шыңдалудың арнайы эффектісі деп атайды.

Арнайы емес шыңдалу ағзаға сауықтыру әсерінің ең маңыздысы болып айқындалады. Шыңдалу процедуралары (жосығы) дене және ой жұмыстарын жоғарлатуға, денсаулықты нығайтуға, аурушаңдықты төмендетуге бағытталған.

Шыңдалу негіздері: жүйелілікті, бірте-біртелілікті және ақырындықты, бір ізділікті; жеке адамның ерекшеліктерін есептеу; амалдар мен түрлердің әр түрлілігі, белсенді күнделікті кесте, жалпы және жергілікті жосықтарды үйлестіру, өзін-өзі бақылау.

Ауамен шыңдалу ол оның температурасына байланысты. Сонымен бірге ауаның ылғалдылығы мен ауа қозғалысының жылдамдығында ескерген жөн. Ауа ванналары: жылы (ауаның температурасы 20-30⁰C), салқын (ауаның температурасы 14-19⁰C) және өте салқын (10⁰C төмен). Әрине бұндай градацияға бөлу шартты және жәй адамдарға ғана есептелген.