Горчаков, саған не қылдым…

Горчаков, саған не қылдым…

Бұл жерде Сегіз сері сөз жоқ, Исатай-Махамбет жөнінде де айтып отыр. Жалпы, мұзбалақ қыранды қанатынан қайырған сол заман саясатына көзқарас-бағада Сегіз сері көп жағдайда ақиық ақын Махамбетпен үндес.

Махамбеттің қазақ ерлеріне арнап айтқан отқа оранған, ұрысқа шақырған жырларының сарыны Сегіздің басқа да шығармаларында кездесіп отырады.

“Исатайға жоқтауда” Сегіз сері замананың ақиық тұлпарына теңеу таппай “қиналады”. Өкініш пен қайғының салмағына жаншылып отырып, жалын мен отқа оранған бас батырдың бейнесін қайта тірілтеді.

… Қара арғымақ қатырған,

Сегіз серінің отаршылдыққа қарсы, көкірегін кек кернеп отырып туғызған шығармасының бірі – бұрын жарияланбаған, арнайы сөз болмаған “Орал тау” өлеңі. Қуғын-сүргінде жүріп айтқан жан зары. Қашып жүрген сәттің көңіл-күйі түскен өлең.

Бұл өлең сол дәуірдің шындығынан, ел мен жердің саудаға түскен қасірет жайын айтады. Айтқанда да небір айшықты теңеуге, жер сұлуына деген құштарлыққа толы сезім сырына орап айтады.

Жалпы Сегіз сері мұрасы жайлы көп айтылып жатқандай көрінгенімен, ол еңбектерде бірін-бірі қайталау, өмірбаян деректерін жаңалық ашқандай жаңғырта баяндау, қайсыбір ән-өлеңдер төңірегіндегі ойды, олардың туу-тарихын, сақталу, кейінгіге жету әңгімесін көбірек айту басым. Сөз жоқ, белгілібір дәрежеде танымдық дерегі мол, Сегіз бейнесін әр қырынан аша түсуге септігі көп болған еңбектер. Алайда қайта-қайта тамсанып айта беруді қоятын уақыт жетті. Енді Сегіз сері мұрасына әдеби талдау, талғам, таразы, түр, мазмұн-мән, көркемдік кестелер тұрғысынан тереңірек үңілу қажет. Сегіз серінің шығармаларының жанры, оның өлең үлгісі, ән-өлең, орындаушылық шеберлік сырлары, көркемдік қитұрқылары жағынан қарастырып, жүйелеуге негіз боларлық көп дүние бар.

Сегіз Серінің “Ақбет”, “Қарғаш”, “Тілеуқабақ”, “Назқоңыр”,“Бозқараған”, “Мақпал”, “Ғайни”, “Гауһартас”, “Сарыбидай” сияқты өлмес өлең, ән маржандары ән үлгісі, музыкалық күйі жөнінен өнер зерттеушілер тарапынан да жан-жақты зерттеле түссе – нұр үстіне нұр.

Сегіздің ән өлеңдері негізінен – ғашықтық лирика. Сегіз сүйген сұлулар, қазақ қызының қайталанбас сипаты жайлы көп дерек, аңыз бар. Олардың ақиқатын аршу да бүгінге парыз.

Сегіз сері мұрасын қарастыруда әлі де айғақтай аша түсуді қажет етіп жатқан мәселелер аз емес. Оның әр жанрда, басқаны былай қойғанда халқымыздың ән-әуен әлемінде қалған мұрасы мамандардың, ғылыми бағасын тұжырымын күтіп жатыр.

Сегіз серінің өзі айтқандай “кеудедегі жыр қоймасы” – кең. Оны тауып, танып тауысып айту – бір күннің ісі емес.

Жылқыдан таңдап таратып,

Тұлпар міндім астыма.

Маржанмен буып төбесін

Дулыға кидім басыма, – деп асқақтаған,

Жарқабаққа соғылар,

Дауыл тұрса толқының

Қуғын көрген мен дегдар –

Жағаңда талай толқыдым, –

деп сыр шерткен ақынның өмірбаяны да көп күдіктен, күмәннан аршып алуды күтеді.

Соңғы жылдары “Сегіз сері ойдан шығарылып, қолдан жасалды, өмірде мұндай өнерпаз болған жоқ” дегендей үзілді-кесілді байламдар да болды. Бұл жөнінде мәселенің біржақты қалмауын, Сегіз Сері жайлы алыпқашпа қисындарға негіз болған қайсыбір деректердің мәнін, себебін байыппен қарауды, шын сырға бойлауды “қарсы” жақтар ортақтаса отырып қарастыра түссе, нұр-ұстіне нұр болар еді.

Ескерту: Сегіз серінің қарастырылған шығармалары Н. Әбутәлиевтің “Сегіз Сері” (1991) [77], Т. Сүлейменовтің “Сегіз сері” (1991) [76] жинақтарынан, мерзімді басылымдардан, ҚРҰҒА. Қолжазба қорынан алынды.

1.4 Дәстүрлі айтыс өнерінің жанрлық трансформациясы

ХІХ ғасырда қазақ сөз өнерінің үздігі айтыс айрықша салтанат құрды. Әдебиет зерттеушілер осы бір өзгеше өнердің жанрлық сипаты, түрлері жөнінен ілгеріден айтып келеді. Шоқан Уәлиханов қазақ әдебиеті үлгілерін жинау барысында әйгілі айтыс ақындары Орынбай, Шөже, Жанақ, т.б. туралы алғашқы жазба деректер ұсынды. В.В. Радловтың 1870 жылғы ІІІ томында бірнеше айтыс ақындары аталып, айтыс мәтіндері берілді. ХХ ғасыр басында қазақ әдебиеті үлгілерін теориялық жақтан жүйелеуді мақсатты түрде қолға алынғанда бұлар Х. Досмұхамедұлы, А. Байтұрсынов, М. Әуезов еңбектерінде аталды. Ғылыми негізде зерттеліп қарастырылды.

Ежелгі, айрықша төлтума айтыс өнері қазақ әдебиетінде ХІХ ғасырда мол, олжалы мұра болып толықты. Орнықты.

М. Әуезов, С. Мұқанов, Ә. Қоңыратбаев, Е. Ысмайылов, Қ. Жұмалиев,

М. Әуезов “Әдебиет тарихында” бір бөлімді тұтастай айтыс өлеңдердің табиғатына арнады. Айтыс сөз қазақ ескілігінде өте жанды, өте қызулы болған сөз болғандығын айтты. Айтыстың қазақ әдебиетіне ғана тән екендігін өзге жұрттардың үлгілерімен салыстыра отырып тоқтам жасаған М. Әуезов: “Міне өзге жұрттың әдебиетінде айтыс өлеңдердің осы сияқты түрлері болғаны рас. Бірақ мұның бірде-бірі қазақ айтысындай көпке тарап, көп жұрттың барлығын бірдей ермек қылатындай болған жоқ. Қазақтікі сияқты әдебиет тарихының бөлімі болуға жарайтындай болып етек алып тараған емес. Қазақтың кәрі, жасындай айтысты қызық көріп қызуланып, тегіс өлең қылып, жалпақ ел ұстанған емес. Қазақтағы айтыс әдебиет бөлімі болудан басқа ел тартысының бұрынғыдан келе жатқан театры сияқты көпке бірдей қазақ беретін жиын сауығы болған” [10, 173 б.].

Сол еңбекте М.Әуезов атаған айтыс ақындарының барлығы ХІХ ғасырда жасаған ақындар. Шөже, Кемпірбай, Жанақ, Сабырбай, Мұрат, Тоғжан, Сара. Осы өнер иелерінің дәл ХІХ ғасырда шоғырлана көруінің тарихи себебін
М. Әуезов замана беталысынан ашады. “Ел тіршілігінің жауынгерлік дәуірінен шығып, тыныштыққа бет алған кезінде, Сарыарқаны сайқалдап оңды-солды шарлап жүрген бір алуан адамдары, осындай сөз батырлары кешегі Жанақ, Кемпірбай, Шөже, сол ақындардың үлгісі ел ортасында соларға ұқсамақ болған жігіттер көбейген” [10, 174 б.].

М. Әуезов айтыс ақындары өлеңін мағына жағынан бірнеше түрге бөлді. Біржан мен Сара өлеңдерін ру күндестігі, ру жарысы, ру мақсатының өлеңдеріне жатқызады.

М. Әуезов бір алуан айтыс бас мінесуге арналған өлеңдер деп, Мұрат пен Жантолы айтысынан үзінді береді. Кемпірбай мен Шөже айтысы да сол үлгіде дейді.

Кемпірбай:

Шөже:

Кемпірбай:

Шөже:

Айтыстың келесі бір алуаны ру аралық жуандық, зорлық өлеңі деп, Сабырбай мен Тасыбай айтысы мысалға алынады.

Сабырбай:

Ақтайлақтың баласы Сабыр ермін,

М. Әуезов жіктеуінде төртінші түр, сирек кездессе де, білім таласы. “Ол күнде білім – дін білімі. Сондықтан құранның аятын айтысады. Дін жүзінен жұмбақтар айтып, соны шешіседі”.

Шөже:

Кемпірбай көкте не бар, жерде не бар.

Жаратқан кеше мақлұқ қадір жаппар.

Алланың достысы кім, дұшпаны кім.

Өзіңнен сұрайтұғын әр сөзім бар.

Қай күні қарасақ та майдан болып,

Қай күні өлім қошқар бауыздалар…

Кемпірбай:

М. Әуезов айтыс өлеңдерінің осындай мағыналық түрлерінің кейде аралас келетінін де айтып, айтысты сырт түріне қарай қайым өлең, қара өлең деп бөледі. Қайымдасуға Мұрат пен Жантолының айтысын келтіреді. “Қайым өлеңнің белгісі бір ауыз өлеңнің алғашқы екі жолы екі ақынға ортақ сөз болады” деген анықтамасы айтыстың бір түрінің жанрлық, жасалу ерекшелігін, көркемдік негізін көрсетіп тұр.

Айтысты әуелі Шоқан Уәлиханов қазақ өлеңін түрге бөлгенде тұтастай қайым өлең деп алған. М. Әуезов айтыс туралы азғана сөзінде осы өнердің түпкілікті айырмашылық, өзіндік сипаты жайлы бірнеше қадау-қадау пікір айтты.

Сәбит Мұқанов 1942 жылғы “Қазақтың ХVІІІ, ХІХ ғасырлардағы әдебиетінің тарихынан очерктер” монографиясында: “Айтыс қазақтың ескі заманнан келе жатқан әдебиетінің бір лек саласы. Айтыс жанрынан ең мол сақталған ХІХ ғасырлардағы айтыстар. ХІХ ғасырлардың айтыстарын жасаушы ақындардың көпшілігінің аттары тарихқа мәлім. Мәселен: Орынбай, Шортанбай, Серәлі, Тоғжан, Сақау, Шөже, Балта, Кемпірбай, Тезекбай, Қалдыбай, Жамшыбай, Түбек, Құлтума, Жанақ, Әсет, Майкөт, Құлмамбет, Ыбырай, Мұрат, Марабай, Сүйімбай, Сабырбай, Ыбырай, Біржан, Есентай, Жарылғасын, Күдері, Әсет, т.б. әйел ақындардан аты сақталғандар: Күйкентай, Шәріпжамал, Дәме, Ұлбике, Тыныштық, Шөкей, Қадиша, Айсұлу, Манат, Рысжан, Ақбала, Айқын, Сара, т.б.” [9, 61 б.], – дей келіп, айтыстың теориялық негіздеріне түбегейлі тоқталады. Қыз бен жігіт айтысының ішінде Біржан мен Сара, Ақсұлу мен Кемпірбай, Ақбала мен Боздақ, Ажар мен Уақат, Қадиша, мен Ысқақ, Әжек пен Шәріпжамал, Болық пен Есентай, Айқын мен Жарылғасын, Омарқұл мен Тәбия, Күйкентай мен Оспантай, Шәді мен Манат, Мансор мен Дәме, Ұлбике мен Күдері айтыстарын талдайды.

Сәбит Мұқанов сол 1942 жылы күні бүгінге шешіліп, соңғы сөзі айтылмаған Біржан-Сара айтысына қатысты мына бір ойды алғаш алға тартып айтқан сияқты. “Біржан мен Сараның айтысын Найманның Сыбан руынан шыққан Әріп ақын шығарған” деген сөз бар.

“…Айтыс Біржан мен Сарадан қалды ма, я оны Әріп шығарды ма? – ол, әрине, ғылымның зерттейтін мәселесі. Бұл жолы бізге де, көпшілікке де қажеті бұл айтыстың “айтыс” жанрының ішіндегі мазмұн жағынан ең маңыздысы, түр жағынан ең көркем екендігі” [9, 62 б.]. С.Мұқанов бұл айтыстың көркемдігін жеріне жеткізе талдай отырып, шығу тегі жөнінен бір сырдың басын бастады. Бұл мәселе соңғы 10-15 жыл көлемінде аракідік пікірталас, қисынды, уәжді дәлелдер төңірегінде сөз болып жүр. Айтысты Әріп ақын жазып шығарды дегенді М. Әуезовтің де білгенін, қайсыбір саяси ахуал тұстарында айтыс Әріптің атымен бірге өшіріліп кетпесін деген сақтықпен, Әріп шығармасы дегенді ұмытуға мәжбүр болғанын әсіресе жазушы Қабдеш Жұмаділов арыдан қайырып айтты. Бұл айтыс төңірегіндегі әріден келе жатқан жұмбақ жайдың бір қыры А. Байтұрсыновтың мына бір, жалпы айтыс өнері туралы айтқан пікіріне де соғып жатқандай.

“Айтысқанда түрлі нәрселер жайынан сөйлеп, бірін-бірі тосуға тырысады. Көбінесе бірінің бірі басындағы, еліндегі міндерін айтып, тоспақшы болады. Айтыстың бұл жағынан әлеумет алдында пайдасы зор.

Адамның, елдің, жұрттың басындағы келіссіз ғамалдарын, мінездерін айтып көрсету халықтың құлқын түзеуге зор пайдасы тиетін дүние. Мұнысын байқағаннан кейін, айтыс екінші түрге түсе бастаған. Айтыс бастапқы кезде шын екі ақынның айтысқаны болса да, соңғы кезде айтысты адамдар өз ойынан шығаратын болған. Яғни бір ақын екі ақынның айтысқаны қылып, екі жағының да сөзін өзі шығаратын болған. Сөйтіп, айтыс шын айтыс емес, тек шығарманың түрі болуға айналған. Адамның, елдің яки бүкіл ұлттың келіссіз істерін, мінездерін, пиғылдарын айтқысы келсе, ақындар өз атын айтпай, айтысқан ақындардың сөзі қылып шығаратын болған” [12, 408 б.].

Айтыс ақындарының шығармашылық мұрасын көркемдік негіздер, түр, жанр жағынан айқындаудың негізін салушының бірі сөз жоқ, Сәбит Мұқанов. Айтыстың өлең формасы әр жолы жеті буынды келетін жыр мен әр жолында 11 буын бар, төрт жолдан ұйқасып отыратын қара өлең дейді С. Мұқанов. Ілгеріде М. Әуезов айтыс сыртқы формасына қарай 2 түрлі: қайым өлең, қара өлең дегенін, Шоқанның анықтамасын ескерсек, жалпы айтысты жанр ретінде тану, ашудың әрқилы ізденіс, болжамдары болғанын байқаймыз.

Әуелбек Қоңыратбаев айтыс өнеріне, оның ішінде ХІХ ғасырдағы айтыстарға, сол тұста айтыстың кемеліне жетіп, жеке айтушылары туғанына, шын мәніндегі көркем айтыстың дамығанына назар аудара ой түйді. Айтыстың жанрлық сипатын, табиғатын ашуда түрлі пікір, тұжырымдардың бар екендігін айта отырып, өз пайымдарын алға тартты. Айтыс өнері әдебиет зерттеушілер тарапынан біршама сөз болғанын қарамастан, күні бүгінге шейін бұл өнердің әлде де саралай түсуді қажет етіп отырған сырлары баршылық.

Ә. Қоңыратбаев қайым айтыс – айтыстың қарапайым айтушыға байланысты саласы. Келе-келе қалыптасқан ақындар айтысының авторлық айтыстың табиғатында қайым элементі жоқ деген тұжырым жасады. Мұхтар Әуезов пен С. Мұқанов пікірлерінде бұл тұжырым жоқ. Айтыс төңірегінде пікірталас түрінде өрбігенімен, әр зерттеуші әр мезгілде өз тұжырымын жасап отырғанын көреміз. Мұның өзі айтыс, өзіміз қарастырып отырған ХІХ ғасыр айтыстарын танып, талдауды біраз күрделендіріп келеді. Айтысты танып, ашуда жалпы қазақ әдебиеттану ғылымы бастан кешкен түрлі саяси мәжбүрлеудің де қою көлеңкесі жатқаны даусыз.

1959 жылғы әдеби мұраны тану, бағалау бағыттарын айқындаған конференцияда қазақ әдебиетінің “ғылымдық тарихы” туралы баяндама жасаған Есмағамбет Ысмайылов мәселенің мәнін жан-жақты қамтып, көреген ғылыми алыммен сөйледі. “Қазақ әдебиет тарихының негізгі проблемалық мәселелерін жан-жақты шешіп зерттеуде біз тарихшылдық принципті, яғни әдеби құбылыстарды тарихи даму процесінде, әрбір шығармашы, әрбір ақынды өзінің туған тарихи-қоғамдық ортасына нақты байланысты алып тексеру принципін қолданамыз.

... Сонымен бірге қазақ әдебиетінің кейбір құбылыстарын, жанрлардың дамып, қалыптасу процесінде тексеру қажет болады. Мәселен, ақындардың айтысы. Бұл ХІХ ғасырдың өн бойында және ХХ ғасырдың басында да әдебиеттің белгілі бір жанрлық ерекшелігі есебінде дамып отырды. Сонымен бірге, бұл – екі немесе бірнеше ақынның ортақ творчествосы. Сондай-ақ батырлар жыры, лирикалық дастандарды, шешендік сөздерді, мақал-мәтелдерді, әнші-ақындардың лирикаларын да жанрлық ерекшелік жағынан зерттеу анағұрлым қолайлы” [19, 39-40 бб.].

ХІХ ғасыр айтыстары көркемдік қисындар жөнінен біршама қарастырылды. Күні-бүгін түрлі жіктелуді бастан кешіп, бірнеше түрі аталған айтыс өнерінің үздік үлгілері баспа жүзін көрді. Жекелеген ірі айтыс ақындарының өмірбаян деректері, айтыстардың тарихы жинақталып келеді. Алайда, айтыс – фольклористиканың ғана нысаны ма, жазба айтысты қайда жатқызамыз.
ХІХ ғасыр әдебиеті бастан кешкен сан түрлі сапалық, түр, жанрлық өзгерулердің айтыс жанрына да әсері болды ма деген мәселелерді уақыттың алға тартып отырғаны рас.

Тереңге тартып, әріге бастар түйін-пікірлерді айтысты зерттеушінің қай-қайсынан болса қажетінше алып, ілгері өрістеудің пісіп-жетілген міндет екені даусыз.

Ә. Қоңыратбаев ХІХ ғасырда туған айтыс поэзиясын: а) ру айтыс (Жанақ пен бала); ә) Салт айтысы (Ақбала мен Боздақ); б) жұмбақ айтысы (Сапарғали мен Нұржан); в) әлеуметтік айтыс (Біржан мен Сара, Құлмамбет пен Жамбыл); г) Совет айтыс да беске бөледі. Ілгеріде айтысты зерттеушілер әдет-ғұрып, қайым, жұмбақ, діни, ақындар, немесе бәдік, жар-жар, мал мен адам, өлі мен тірі, жұмбақ, салт, қыз бен жігіт, ру, совет дәуіріндегі деп жіктегенін,
М. Жармұқамедов еңбегінде айтыстың он төрт түрі бар деп көрсетілгенін ескертеді [34].

Ә. Қоңыратбаев айтыс өнерінің бұрынғы-соңғы зерттеу нәтижелерін негізге ала отырып, айтыс табиғатын әрі қарай зерделеп, қисынды, бүгінгі зерттеулерге бағыт-бағдар болар түйінді тұжырымдар жасады. Ғалымның Сыр елінің айтысындағы жазба дәстүрінің басымдығы, Арқада туған айтыстардағы импровизацияның басымдығы жайлы Әлібек Қоңыратбаев зерттеуіне назар аударуы – қазір де көкейтесті. Айтыстың табиғатын ашып, тарихын жасауда назар аударатын нақты құбылыстар. Былайғы зерттеулерде ғалымның

Сәбит Мұқановтың айтыс жанрының туу, даму, өркендеу процесін айрықша зерттеу қазақ халқының поэтикалық түсінік-түйсігі мен талап-талғамының айқындап алуға мәнді арнаның бірі болары анық дегеніндей, айтыс табиғатын тануда мұндай дерек, қисындардың ар жағында талай сыр жатыр [78, 35 б.].

Серік Негимов айтыстағы өнер тұтастығы есебіндегі өзгелігін танытатын елеулі бір сипатына назар аударады: “Айтыс ақындары творчествосының эстетикалық жүйесіне үңіле қарасақ, олар өлең сөздің идеялық-көркемдік сипаттарымен қоса, оның тоникалық құбылысына, музыкалық архитектоникасына да қатысты ойлар өрбіткен. Өйткені ақындарда музыкалық қабілет те айрықша болып келеді” [138, 53 б.].

“Қисса Біржан сал мен Сара қыздың айтысқаны” 3 томдық “Айтыс” жинағының 1965 жылғы бірінші томында “Қыз бен жігіт айтысы” бөлімінде берілген. Бұл айтыстың төңірегінде әріден келе жатқан Әріп ақын шығарған ба, немесе Біржан мен Сара шын айтысқан ба деген қисындар бар екендігі белігі. 1965 жылғы жинақта 1960 жылы “Қазақ әдебиеті” газетінде “Сараны көргендер” деген мақалада Біржан мен Сараның айтысқаны белгілі деректерге сүйеніп дәлелденген деген түсініктеме беріледі. Бірақ бұл әңгіме күні бүгінге шейін түрлі қисын, дерек көздері көрініп жалғасып келе жатқан жай екенін айттық. Не дегенде де, жазба айтыс болсын, суырып салма айтыс болсын, бұл айтыс – аса бір құнды, үлкен әдеби мұра. ХІХ ғасыр әдебиетіндегі шоқтықты туынды. Бұл айтысқа айтысты зерттеген әдебиет мамандарының барлығы да айрықша назар аударып отырды. Әрине, Біржанның, Сараның өмірбаян дерегін, айыстың туу тарихын ашып, ажырата түсу тоқтап қалмақ емес. Зерттеушілер бұл айтыстың төрт нұсқасы барын айтады. Айтыс жинағында ару қыз бен жігіт айтысы бөлімінде берілген бұл шығарманы кезінде

Әйгілі Біржан сал Жетісуға Сараны іздеп келіп, Тұрысбек қажының үйінде айтысады. Айтыс табиғатына сай екі дүлдүл бірден ұстасып, сөз күресін бастайды. Өз артықшылықтарын алға тартады. Қарсыласының кем тұсын, мінін тере сөйлейді. Айтыстағы осы бір дәстүрдің, өзіне мадақ айтудың ежелгі жыраулар поэзиясындағы үзілмеген дәстүрлі желі “Мен – ақын”, “Мен – тұлғаның” айбынды, асқақ сөзімен түбі бір сияқты.

Біржан-Сараның өзін өзі көтеріп сөйлеген тұстары – айтыстың аса бір көркем, ұтқыр сөздің көтеріліп ұшқан, қанат байлап қалықтаған тұстары.

Біржан:

…Ақ иық, мұз балақпын жерге түспес,

…Атадан Біржан сал боп тудым артық,

Сайраған тамам найман бұлбұлымын,

Айтыстың бұл нұсқасының сөз қолданысында, айшықты, әсіре сөздің айтушының да, Сара-Біржанның да аузынан шығатын бірдей қолданыстар аз емес. Мұның өзі айтыстың әу бастағы қалпын сақтағанның өзінде басылым көргенше бір мәрте болсын, әлденеше рет болсын қайта жырланғанын, әуелгі қалпынан қайткенде де өзгеріске ұшырағанын байқатады. Жүсіпбек қожаның кіріспе жырында Сараны таныстыруда “Өлеңді жүндей сабап дүрілдетті”, – дейді.

Сара айтыс мәнін ұғындырып отырған тұсында Біржан жөнін айтып: “Сырлаған домбырасын қолына алып, ән шырқап қоя берді, жүндей сабап” дейді. “Төңкеріліп ән шырқау” да бірде Біржан, бірде Сараның кейпі.

Бұл айтыста айтыс табиғатын танытып, ашып жатқан шарт түгел. Айтушы өзін ғана көтеріп сөйлемейді қарсыласын қанша тұқыртса да, құнын біліп сөйлеу, әділін айту – бұл да айтыстың бір шарты. Сол дәстүрге айтыста Сара қыз да берік, Біржан оның таным, талғамында биік, үлкен үздік өнер иесі де.

“Түрінен мен таныдым осы Біржан,

Сандалтып Орта жүзді әнмен қырған”.

“Құланның дауысындай көмейің бар,

Сараның бұл бағасы – өнердің құдіретті күші, Біржан салдың бар бағасы. Кәдімгі ән құдіреті Біржан сал. Сандалтып Орта жүзді әнмен қырған Біржан…

Сол сал Біржан Сара қыздың да арман, сұлу жанын, өнерін танып келген, тауып келген Арқадан. Арқадан Жетісуға іздеп келген.

Жарайды, жаным Сара, осы сөздің

Тас түлек тұрымтайдай екі көзің.

Сөз айтар қандай кісі деген кезде,

Алдымнан құдай айдап келді кезің

Шіркін-ай, мұндай жүйрік туармысың,

Сөйлейсің алтындай қып сөздің жезін.

Шырағым, Сара сендей тумас бала!

Шежіре туармысың мұндай дана!

Дұшпаның жамандайды не деп сені,

Бәйгіге жарар саған берсем нені?

Бір басты адам болмас сенен өнерлі,

Айбатың ғаламға айқын ай бедері.

Садаға, тырнағыңнан кетсін, Сара,

Сан жүйрік көріп едім мен нелерді!

Қылайын көп ұзатпай сөзді қысқа,

Өлеңге жан көрмедім мұнан ұста.

Аты ұрғашы демесең қарындастың

Адамның артығы екен осы тұста.

Шынымен баптап күнде дауға салса,

Ілеспес ақын түгіл, ұшқан құс та…[78, б.].

Айтыста Біржан – ақиық Мұзбалақ, кең қолтық Мұзбалақ.

Сара қыз – қанат қағып қарсы ұшқан тоты құс.

Айтыстағы осындай бір ағытылған, ашылған тұстар – өнер адамының ішкі күйік-жалыны, сезім селі, жаратылыс сыры.

Бұл айтыс – М. Әуезов айтқандай ең әуелі – ру айтыс. Негізгі желі, негізгі сарын, негізгі айтыс Арғын-Найманның артықшылығы мен кем-кетігін жарыстырып, салыстыру.

Жылқының арығындай Арғын кедей,

Арғынның мінін теріп төпелете жыр төккен Сараға Біржан да арғын елінің артық туғандарын айтып дес бермейді. “Бармағына қырық түрлі күй байланған ардакер, Арғын асқан Тәттімбеттей” асылдарын аспандата сөйлейді.

Айтыстың негізгі мәні, әрине, Сараның кішкенеден атастырған күйеуі кісінің қоры Жиенқұлда, сан түрленіп сайраған Сара қыздың, өнер адамының дәстүр-салт жөніндегі дәрменсіздігінде. Шын жүйріктің тұсалған тұсы, биігінен құлаған тұсы – осы “Келгенде Жиенқұлға шықпайды үнімнің” тұсы.

Біржанның Жиенқұлды айтқан тұстағы ащы үні – Сараның үнін басудың дауысы емес, әділетсіздікке жан айғайы. Ақынның сұлуға іңкәр, жарыққа құштар жанының түршігуі. Түңілуі.

Айтыстың көркемдік әлемі, әлеуметтік жүгі жөнінен аз айтылған жоқ. Бұл айтыстың дәстүрлі фольклорлық бейнелеу, көріктеу тілі өз алдына, түлеп ұшқан тың, өткір, ұтқыр тіркес аса мол.

Айтысты тілдік, құрылым, әлеуметтік мән жөнінен әр ұрпақ өз таным, өз талғамымен аша берері, керегін таба берері ақиқат. “Байлаулы бала құстай Сара сорлы” деп қанжылаған Біржан Салдың ащы үні әлі талай буынның жүрегін дірілдетіп, жанын уата бермек.

Шөже Қаржаубайұлы (1805-1891) Қарағанды облысының Нұра ауданында туып-өскен. Ірі айтыс ақыны. Шөже Кемпірбаймен, Балтамен, Шортанбаймен, Орынбаймен, т.б. ақындармен айтысқа түсіп, жеңген. Шөже ақынның көзі кем екен. Көп айтыста қарсыластары соны мін етіп, ретті жерде де, ретсіз тұста да тұқыртпақ болғанда Шөже тапқырлықпен, орынды уәжбен үстем түсіп отырған. Шөже туралы алғашқы мәліметтер Шоқан Уәлиханов еңбектерінде кездеседі. Шөже айтыстарының көпшілігі негізінен ру жартысын жырта сөйлеген тұстарда қызып кетіп, бар жалынымен шалқиды. Арғы төркіні қырғыз деп көп тиіскен айтыскерлерден Шөже өзінің хақтың сөзін сөйлеуімен өзгешеленіп, ерекшеленіп отырған.

Сәтбайдың асында Шөжені көріп, қайдан, неге жүр деп тиісе, тіксіне сөйлеген Кемпірбайға Шөже:

Баласы Жаныс мырза – Сәтбай марқұм,

Орнына дұға оқыдым сыйлап рухын.

Бір мирас өткендерден бізге жеткен,

Өлікке көңіл айтып келеді әркім.

Кемпірбай тағы тиіседі, көзін айтып кемітеді.

Шөже тосылмақ емес.

Ақыры Шөже айтысып-айтысып келіп “Көзіме он жеті ақын түк қылған жоқ”, сенің не амалың бар деп сөзден тосады.

Кемпірбай:

Келіп ем бұл жиынға өктемденіп,

Жүруші ем қу соқырдан секемденіп,

Бағасы жоқ соқырмын айтысам деп,

Жығылдым төрт аяғым көктен келіп, –

деп, жеңілгенін мойындайды. Тезекбаймен айтысында өзі айтқандай, Шөже өзіне жаратқанның көз бермесе де, сөз бергеніне тәуба қылып айтып жүреді. Бұзып-жарып өктем сөйлемейді. Момын кейпімен-ақ талай азулыны ауыздықтайды. Алып шығады.

Шөже ұстанған бір қасиет – қанағат. Жылу жиып, қарызданып қалдым деп ел адақтап жүрген Тезекбайды былай деп сөзден тосады.

– Сенің көздеп жүргенің бәрі пайда-ау,

Қарғағанын бар құдай аямады-ау

Алтын басың сау еді менен көрі,

Сендердің ел кезуің жарамайды-ау.

Құрады махшар күнде таразыны,

Құдайым қабыл қылсын намазыңды.

Екі мың тоғыз жүз сом тартқан болсаң,

Кәне, көрсет, подписка қағазыңды.

Арызын айтып астам сөйлемек болған Жәмішбай ақынға аз-маз сөз айтысқан соң Шөже “әкесі өлгенді де естіртеді” дегендей, ащы айтады:

ХІХ ғасырда ел арасында Шөженің Құлтантаймен сөз қағыстыруы кең тараған. Кіммен сөз қағыстырса да әлдінің ұры мен парақордың пиғылы жат. Адымы қысқа, момынның өрісі кеңдігін айтудан танбаған, сойқан-сұмды әшкерелеуден, жалаулатып айғақтаудан танбаған Шөже – айтыста жеңіліс таппаған айтыс ақынының бірі.

Түбектің Жанақпен, Тезек төремен, Қарқабат, Құлмамбетпен айтыстары бар. Жанақ пен Түбектің айтысы ХІХ ғасырдың аяғында бірнеше басылым көрді. Сақталып жүрген айтыстары Түбектің аса әйгілі сөз дүлдүлі болғанын айғақтайды.

Тезек төре Түбекке үш жүзден асқан Түбек, озған Түбек деп сөйлейтін тұстары бар. Аталған айтыстардың басым көпшілігінде Түбек жеңіп отырған.

Жанақ пен Түбек айтысында да ру, жеке бастың артықшылық, кемшілігі текетірес сөз додасына түседі. Байлығын, барлығын айтысады.

Тезек төре мен Түбектің айтысында Тезек қара сөзбен сөйлейді. Жалпы Тезек төренің көпшілік айтысы белгілі ақындармен қара сөз дау түрінде келіп отырған.

Тезек төремен айтысында төренің патшаға жаққан қылығын, таңдап алған ханшасына тиісе сөйлейді. Өзі жаманда деген төреге Түбек айтарын айтып, елден жиып келе жатқан дүниесін, енді не жетпей, соны сұрап келгенін айтады.

Тегінде, ХІХ ғасырдағы айтыс ақындарының осындай бұйымтай дәметуі – айтыс барысындағы дәстүрлі желінің бірі. Бір-біріне оны мін етіп айтып, кейде ел үстінен күн көріп, сұрап, тіленіп жүрсің деп жатқанымен, бұл салттан ақпа-төкпе сөз құдіретінің, ақындықтың “құлдарының” ешқайсысы сырт қала алмаған.

Түбек Тезек төреге:

Мен өзім айт Жайнақтан тура келдім.

Бураның сауырын ерге бұра келдім.

Саурықтан бес түйе мен бес жорға алып,

Алтындай кер құлынмен заулап келдім.

Қыран бүркіт, жүйрік ат міне алмадым.

Таба алмай осы екеуін сұрап келдім [78, б.] – дейді.

Тезектің бәйбішесі Найман елінің қызы екен, Төремен екеуі араз болып жүрген тұсы. Түбек екеуін татуластырып, сый-сияпатпен аттанады.

Айтыс ақындарында аразды бітістіріп, бітпеген дауды сөзбен бітіртіп, сөзге тоқтаған жұрттың осал жерін тауып, билік айтып отырған дәстүр, салт болған. Мұның өзі бір кездердегі би-шешендердің бір өнегесін, миссиясын белгілі бір жағдайда айтыс ақындары да атқарып отырғандығын көрсетеді. Айтыстың айтыла қоймаған ерекшелігінің бірі осы тұста да жатыр.

Түбектің өзін әйелімен Қарқабат досының табыстырып кеткендігі мәлім. Қарқабат пен Түбек дос. Қарқабат оны ұстаз тұтады. Түбектің үлкен ақын, адамгершіл азамат болғандығын Қарқабаттың оны арнайы іздеп, сағынып көріспек болып келе жатып айтқан мына бір сөздерінен де сезінеміз.

ХІХ ғасыр айтыстарының кейде үш адам айтысы болып келетін түрлері, орта тұстан түсінік беруші, немесе қыздырып дем берушілердің қосылып кетіп отыратыны бар. Түбек пен Құлманбет айтысы да сондай айтыс. Сөзге, айтыс, дауға Тезек төре де қатысып отырады.

Жалпы, ХІХ ғасыр айтыс ақындарының өмірбаян, айтысу деректері, жөндері жайлы кең, келелі зерттеулер қажеттігін 1942 жылы Сәбит Мұқанов баса айтты. Әрине зерттеулер болды, жалғасып та келеді. Соның ішінде Жамбылдың ақындық ортасын аса бір ыждаһаттылық, ғылыми сұңғылалықпен түгендеп, зерттеген М. Жолдасбеков, Жетісу, Шу, Талас, Тараз өңірлерінде жасаған әйгілі айтыс ақындарының әдебиет тарихындағы өлшеусіз орнын ғылыми тұғырлады. Ғалым Әселхан Оспанұлы “Қаратау шайырлары” еңбегінде оңтүстіктің әйгілі ақындарының айтыстарын арнайы қарастырды. Б. Омарұлы Мұрат Мөңкеұлының шығармашылығын зерттеуінде ақынның айтыстары жөнінен тың тұжырымдар ұсынады.

С. Дәрібайұлы Сыр бойы ақын-шайырлары шығармашылығындағы жазба айтыс дәстүрін арнайы қарастырып, бұл өнердің ежелгі негіздеріне барлау жасады [45]. Сыр шайырларының жазба айтыстарын үш топқа бөлді:

Т. Тебегенов ХІХ ғасырдағы дәстүрлі айтыс өнерінің өзгешелік сипаттарын жан-жақты, жаңа пайымдармен аша түсті, айтыс жөнін зерттеудің ілгергі көкжиектерін көтерді [39].

Сыр сүлейлерінің жазба айтыс дәстүрі Л. Әбдіхалықова зерттеуінде жаңа қырларымен ашыла түсті [Әбдіхалықова Л. Сыр сүлейлерінің жазба айтысы: Автореф. филол. ғыл. канд. дис. – Астана, 2004. – 32 б.].

ХІХ ғасырда қазақтың дәстүрлі айтыс өлеңі көп түрленіп, көркемдік сипаты айшықталып өсе түскен өнер арнасына айналды. Ежелгі, ауыз әдебиетінің еншісі болып келген айтыс өлең ХІХ ғасырда дара ақындар айтысы түрінде көрінді. Қазақтың айтыс өнерінің небір дүлдүлі сол ХІХ ғасырдың бел ортасында жалпақ елге танылды.

Қазақ әдебиеттану ғылымында айтыс өлеңнің өз зерттелу тарихы бар. Әріде Шоқан Уәлиханов өз тұсындағы қазақ өлеңін үлгі жөнінен 5-ке бөліп қарастыруында, айтыс өлеңді екі үлгіде көрсетті. Қайым өлең дегені, біздіңше, ауыз әдебиетінің айтысына да қатысты. Ал 5-түр өлең дегенге Шоқан Уәлихановтың ХІХ ғасырдағы жаңа үлгіні, өзі өлеңдегі татарлар арқылы келген деп айырып қараған үлгіні айтып, оған бірнеше түрді кіргізгені белгілі. Сол көп түрдің бірі – тағы да айтыс. Енді шығарушысы белгілі, аты аталып, мысалы келтірілген айтыс.

“5. Өлең. Бұл форма қазіргі кезде барлық жаңашыл ақындар тарапынан суырып салма өлеңдерге де, поэмаларға да, әсіресе Орынбай өлеңдеріне қатысты көбірек айтылады. Өлеңнің жаңа түрін: Орынбай Қарауыл ішіндегі атеке – …тармағынан, Атығайдың жаңа қырғыз тармағынан шыққан Шөже ақындар насихатып, салт-санаға дарытушылар болды…

…Өлең деген, бұған дейін жоқ поэзияның ерекше формасының және атаудың қазақ даласына тарай бастағанына 50 жылдан асқан жоқ, бұл Қазан мен Тобыл татарларына қырға жол ашылғаннан кейін келген жаңалық.

…Татар поэзиясының формалары қазақтардың гармониялық дыбыспен ойға тұнып тұрған дәстүрлі батырлық жыр поэзиясының формаларын ығыстыра бастады.

Өлең төрт шумақтан тұрады, алғашқы екі шумақ және төртінші шумақ силлабикалық жүйеде бір ұйқасқа бітеді, үшінші шумақ ұйқаспайды. Мысал үшін, біздің ориенталистерге бүгін шығыс поэзиясындағы көлем мен өлшем тұрғысынан тек араб өлшемі ғана ыңғайлы деген пікірге өрнек ретінде “Қозы Көрпеш-Баян сұлу” жырының төрт шумақты жырының біріншісін ұсынамын…” [11, 166 б.].

Шоқан осы бесінші үлгіге қисса өлеңді де ән өлеңді де, тарихи өлеңді де, айтыс өлеңді де жатқызды деп түсінуімізге толық негіз бар. “Қазақ поэзиясындағы жаңа қондырғы форма” (Ш.У.) сол шығыстық дастан, дара ақындар айтысы, ән өлеңде қолданылды, өріс тапты, бекіді. Бүгінде отаршыл елдің ХІХ ғасырдың басынан бастап жүргізілген дін саясаты қандай мақсатын болсын исламның негіздерін жалпақ жұртқа өлеңмен ұғындырып, өлең сөзбен таратуға ықпал жасағанын білеміз. Ислам әуелде татар молдалары тарапынан оқылып, үйретілді де соның аяғы көбіне мұсылманша сауатты, оқыған молда ақындардың өлеңі арқылы насихатталды. Шоқанның өлеңнің 5-і түріне берген анықтамасының астарында сол құбылыс жатыр.

Шоқан татарлар арқылы діннің жайылуын, жабайы үйретуді жақтырмағанымен, қазақтың ежелгі жыр өлеңі жаңа сападағы өлеңге де ұласу фактісін қолмен қойғандай нақты саралады.

Қазақтың ғасырлар, мыңжылдықтар тарихындағы аса айқын, жарық жұлдызы – Шоқан феноменінің бір қыры, бір сыры оның осы қазақ поэзиясын үлгіге топтаған ғажап зерттеуінде жатыр.

Қазақ өлеңінің ғылыми теориясын өзгеше таным, түсінікпен тұжырымдаған. Шоқан әдебиет үлгілерін жиды, ақындар, жыраулар жайлы дерек мәлімет тапты, өлең түрлерін ғылыми сипаттама берді.

ХІХ ғасырдағы әдебиет үлгілерінің қай арнасы туралы сөйлесек те, сөзді Шоқаннан бастайтынымыз – бұлжымас заңдылық.

ХІХ ғасырдағы ақындар айтысы, жалпы айтыс өнері, айтыс өлең фольклористикада, әдебиеттану ғылымында сол Шоқан дәуірінен бері зерттеліп келеді. Ұзақ уақыттар бойы әдебиетіміздің көп асыл мұрасы сияқты – айтыс тартыс ауыз әдебиетінің еншісі есебінде зерттелді. Бірте-бірте зерттеу проблемалары күрделеніп, ауқым, аймағы кеңи түсті. Жекелеген зерттеушілер ХІХ ғасырдағы ақындар айтысының табиғатындағы дәстүрлі айтыс өлеңмен туыс тұсты да, оның өзіндік белгілерін де аша сөйлеуге ауысты. Дәл, осы айырым, ажырату тұсында ХІХ ғасырдың айтысында атап-атап айтар, айқын өзгешеліктер, расында да аз емес.

Халық әдебиетінің үлгілерін жинап, бастыруында әйгілі В.В. Радлов айтыстарға да айрықша назар аударып, 1870 жылғы (ІІІ том) жинақта “Жанақ пен Түбек”, “Шортанбай мен Орынбай”, “Ұлбике мен Күдері қожа”, “Ақбала мен Боздақ”,“Жұмбақ” айтыстарды “қайым өлең” деген топтамамен жариялады.

Ахмет Байтұрсыновтың айтысқа байланысты түйін-тұжырымы – аса терең. Айтыстың туу, даму жолдары, түрлері терең ғылыми негіздемелер арқылы ажыраған. А. Байтұрсыновтың “Шығарма айтыс” термині ой қуып, сөз қуып жайдан-жай айтыла салынған сөз емес. Шығарма айтысты Ахмет Байтұрсынов шын айтыс емес дейді. Және бұл қазақта соңғы кезде шыққан дейді. Бастапқыда шын екі ақынның айтысы болса, соңғы кезде айтысты ақындар өз ойынан шығаратын болған дейді. Бұл – шын айтыс емес, шығарманың түрі дейді. Мұндай үрдістің ауыз әдебиетінде жоқ екендігін айтады [9, 409 б.].

А. Байтұрсынұлының айтыс жайлы тұжырымдары ХІХ ғасыр айтысының табиғатын тануда таптырмайтын өлшемнің үлгісі. А. Байтұрсынұлы “Жазу жайылған сайын айтыс өлең азайып, құруға бет алып барады” деп, ХХ ғасыр басындағы айтыс күйінен хабар береді. Мұның өзі айтыстың, дара ақындар айтысының ХІХ ғасырдағы аса жанданған әдеби үлгі, көркемдік арна екендігін айғақтай түсетін түйін.

Сәбит Мұқановтың айтыс табиғатын таразылаған тұжырымдарында Ахмет Байтұрсынов байқаған айтыстың жанрлық ерекшеліктері таратыла айтылады.

“Бертін, қазақ әлі ісләм дініне еркін араласқан кезде араб әрпімен хат таныған кезде, бұрынғы ауызша айтысқа жаңа түр қосылды, ол – қағазға жазып айтысу. Мәселен: Мұса мен Манат, Ақан мен Нұрқожа, Ақан мен Мәшһүр Жүсіп, Нұржан мен Сапарғали, т.б. Сонымен, бұрын ауыз әдебиетінің кең саласының бірі болған айтыс жанры біріншіден жазба әдебиет үгілеріне үлгі алудан бойын аулаққа салады” [9, б.].

ХІХ ғасырдағы, жалпы айтыстың табиғатын айрықша қарастырып сөйлеген жас ғалым Мұхтар Әуезов айтыстың жанрлық сырын көп аша сөйлейді [10].

Мұхтар Әуезов “Әдебиет тарихында” қазақ әдебиеті үлгілерін түп-төркінін тарта қарастырудың негізін салды. Әдебиеті ауызша әдебиет, жазба әдебиет деп үлкен екі салаға бөліп, ауызшаның жазбадан негізгі айырмасын атап айтты. Айтысты ауызша әдебиетке жатқызады. Оның арғы-бергі әдебиет үлгілеріне қатысын көрсетеді.

“Абайдың, әншілік өнері жақсы жігіттің белгісі сияқты саналған. Сондықтан ел ішінде қызық үшін сән түзеп, қыдырыстаумен жүретін салдар шыққан. Атақты ақындарға еліктеуден серілік молайып, бері келген заманда Біржандай сал, Ақандай ақын серіні шығарған. Бұлардың жайы қай елдің ортасында болса да, кейінгіге үлкен әңгіме болып қалған.

Соның барлығы айтыс ақындарының сарқыты” [10, 174 б.].

Ақындар айтысының ерекшелігін, билер айтысының өзіндік сипатын
М. Әуезов ауызша әдебиеттегі айтыстың екі түрі есебінде қарастырды.

Айтыс ақындарының өнерін мағына жағынан ру мақтаны өлеңдері, бас мінесу, ру арасындағы жуандық, зорлық өлеңі, білім – дін білімі таласы, құран аятын айтысу деп ажыратты.

Сыртқы түріне қарай айтысты “Әдебиет тарихында” М. Әуезов екі түрге бөлді. Қайым өлеңмен, қара өлеңмен айтылатын айтыс.

М. Әуезов “Әдебиет тарихында” ХІХ ғасырдағы Шөже, Кемпірбай, Жанақ, Сабырбай, Мұрат, Тоғжан, Біржан, Сара сияқты айтыс ақындарының атын атап, атағы жалпақ елге тегіс жайылған үлкен ақындар екеніне назар аудартады “Біржан мен Сара”, “Мұрат пен Жантолы”, “Кемпірбай мен Шөже”, “Сабырбай мен Тасыбай” айтыстарына сүйеніп, айтыс өлеңнің мағыналық түрлерін ажыратады.

Мұхтар Әуезовтің құнды да құнарлы еңбегі “Әдебиет тарихының” көп мәнінің бірі ғалымның әдеби мұраны ауызша әдебиет пен жазба әдебиеттің арасын ашып, айырмасын атап көрсете отырып талдап, таразыға тартуы.

Көп дүниенің жұмбағын ашар сол бір түйін-тұжырымдардың бүгінгі ғылым биігіне бір ойлана қарайтын тұсы мол.

Қазақ әдебиеті барлық жұрттың әдебиеті сияқты екіге бөлінеді: ауызша және жазба әдебиет дейді Мұхтар Әуезов. Ел аузындағы не ауызша әдебиет өнер-білімді сақтаушы. Алдыңғының артқыға тастаған мұрасы – білім. Ол ауызша әңгімелерден құралады. Ескіден қалған сол ретті сөзді бір ғана адам емес, жалпақ ел боп үйреніп, түгелімен есінде сақтайды. Көпке бірдей білім, тәрбие деп жасағандықтан, бүкіл бір елдің жалпы дүниеге көзқарасы да, өткен өмірді түсуінде бір-ақ түрде болады.

“Сондықтан ауызша әдебиеттің ішінде елдің белгілі ұғымын білдіретін, жалпы дүниеге көзқарасын сездіріп, өткенді қалай түсіндік кездесетін сөздің барлығы да бір-ақ адамға тиісті өнер емес, ол – көптің, жалпақ елдің сыбағасына тиетін өнер туындысы” [10, 20 б.].

М. Әуезов көрсетуінде кейінгі салт өлең мен батырлар өлеңдерінің шығарушысы жалпақ ел емес, жеке шығарушысы болғанымен де бұл шығарушысы ақындар сол сөздердің ішінде жалғыз өзінің көзқарасын, жалғыз өзінің ғана ұғымын айтпайды, олардың өлең, жыр ішінде айтатыны – түгелімен жалпақ елдің ұғымы мен жалпақ елдің көзқарасы.

Осындай қисындарды тарата келіп, М. Әуезов ауызша әдебиеттің негізгі шарт, белгісін былайша тұжырымдайды: 1) Ауызша әдебиеттің шығарушысы жалпақ ел дейміз. Ауызша әдебиет жұрнақтарының арнаулы шығарушысы жоқ. 2) Ауызша әдебиеттің барлық жұрнақтары күйге өлшеніп, арнаулы әнмен айтылады. Сол себепті оның сыртқы түрінде жазбадан айырмасы бар. Ол желпініп айтылады. 3) Ауызша әдебиетте бір жаққа қарай беттеген арнаулы бағыт болмайды. Оны елдің дін нанымы, елдің бейнелі салты, әдеті туғызды. Сондықтан ауызша әдебиет бірнеше түрге бөлінеді.

Ауызша әдебиет түрлері

1. Сыршылдық салт өлеңдер

2. Әңгімелі өлеңдер (батырлар әңгімесі, ел поэмасы, тарихи өлеңдер).

3. Айтыс-тақпақ

4. Ертегі, мақал, мәтел жұмбақ [10, 21 б.].

Жазба әдебиеттің тууы, оның шарттары, өзгешелігі туралы М. Әуезовтің сол “Әдебиет тарихы” оқулығында жасаған тұжырымы ғылым сөзі. Уақыт өлшемі өшірмес ақиқат.

“Әдебиет тарихының” “Зар заман ақындары” бөлімінде М. Әуезов бұл бөлімдегі өлең, жырды тарихи өлеңдермен қарастыруға, немесе соның арасынан келтіру керек еді, бірақ біз ол екі бөлімнің орнына ертегі мен айтыс өлеңдерді кіргіздік. Себебі: зар заман өлеңдерінің өзге барлық өлеңнен ерекше бір айырмасы барлығынан дейді.

“Біздің білуімізше, зар заман ақындарынан бастап біздің әдебиет екінші жікке қарай ауысады. Бұдан бұрын қарастырған әдебиет жұрнақтарының барлығын ауызша әдебиет десек, мыналарда жазба әдебиеттің басы деу керек. Не болмаса қазақ топырағында ең алғашқы жазба әдебиетті туғызған анасы осылар деу керек” [10, 192 б.].

Мұхтар Әуезов қазақтың жаңа жазба әдебиетін зар заман өлеңнің басталуы дейді. Жазба әдебиеттің қазақилық негізін М. Әуезов ұғындырмасында қабылдасақ – бұл ақиқат. Ал Әуезов тұжырымдамасына балама жоқ, болуы мүмкін де емес. Расында М. Әуезов ХІХ ғасырдағы қазақ жазба әдебиетінің жай-күйін ғылыми түйсін, даналықпен зерделеді.

Жазу кіргеннен кейін шыққанның бәрі жазба әдебиет, жалғыз ақынның жазып шығарған өлеңі жазба әдебиет деп, ел әдебиетін тарихшылар ауызша мен жазбашаны айыруда қолданатын ең оңай, ең сыртқы белгіге жүгінеді. Бір тұстан қисынды, зар заман ақындарында бұл беталыс болған, бірақ ауызша әдебиет пен жазбашаны айырудың жалғыз белгісі бұл ғана емес дейді

“Ол белгі: ел әдебиеті жалпақ елдің сөйлеп, әңгімесін өзінше қалыптап жүрген жұрнақтарынан туады. Оның ішінде елдің ұғымына, өз пікіріне жат нәрсе болмайды. Не жақсылық, не ескілік болса, барлығы да елдің өзінікі. Өлең қалаушы ақын болса, ол құр ғана жақсы айтушы, әшейін ғана шешен әңгімеші, өз жанынан елден бөлек ұғым, наным, пікір, ой туғыза алмайды дегенбіз” [10, 194 б.].

М. Әуезов жазба әдебиетті туғызатын, ең алдымен жалғыз ақындар дейді.

Көрнекті әдебиеттанушы ғалым Ә. Қоңыратбаев айтыс табиғатын танытуда нақтылы, қисынды зерттеу жасады.

Ғылыми ойлары ілгерідегі айтыс зерттеулерін ілгері тартып, көп жұмбақтың ішіне бойлауымен құнды, елеулі. Ә. Қоңыратбаев түсініктемесінде айтыстың ежелгі үлгісі – қайым айтыс – айтыстың қарапайым айтушыға байланысты саласы. Жеке авторға қатысты арнасын авторлық айтыс дейміз деді. “Қайым айтыста фольклор әсері күшті, орындаушылары көпшіліктен шығып отырады” [56, 273 б.].

“Осы қайым айтыс ізінде ХІХ ғасырда ақындар айтысы туды…

Келе-келе қалыптасқан ақындар айтысының табиғатында қайым жоқ” [56, 274 б.].

Айтысты, соның ішінде ХІХ ғасырдың айтысын фольклор, ауызша әдебиет аясында ғана қарастыру жеткіліксіз көрінеді. ХІХ ғасыр әдебиеті бастан кешкен сан түрлі сапалық: түр, жанрлық өзгерту, түрленулердің айтыс жанрына да ықпал-әсері тигендігі даусыз.

Айтыстың дәстүрлі сипатына қарай, мазмұн, мәніне, орындалу орны, мақсатына қарай түрге бөлінуінде айтыс табиғатын зерттеушілердің бәрі бірауызды емес. Олай болуы, мүмкін де емес. Бүгінде ілгеріде, кейінде айтылған ойтолғақтарда және бір жүйелеп, айтыс туралы айтылар сөзді жалғастыра түсуге қажетті алғышарт жеткілікті.

Ә. Қоңыратбаев мына бір жайды назарға ұсынғанда, сол кемеліне келіп, кемері толған көкейтесті күйді толғады.

“Айтыс, импровизациялық өнерге қатысты пікірлер Шоқан, М. Әуезов,
С. Сейфуллин, С. Мұқанов, Е. Ысмайылов, Қ. Жұмалиев, Б. Кенжебаев,
М. Ғабдуллин еңбектерінде тәп-тәуір айтылса да, бұл жанрда топастыру қазақ фольклористикасында бір ізде көріне бермейді. Мысалы, жоғарыда аталған зерттеушілердің еңбектерінде айтыс әдет-ғұрап, қайым, жұмбақ, діни ақындар, енді бірде бәдік, жар-жар, өлі мен тірі, жұмбақ, салт, қыз бен жігіт, ру айтысы, совет дәуіріндегі деп әралуан жіктелген. …М.Жармұхамедов болса, өзінің айтыс туралы еңбегінде оның санын он төрт түрге жеткізеді” [56, 274 б.].

Айтыстың, әсіресе ХІХ ғасырдағы айтыстың табиғаты тек фольклор аясында ашылмайды. ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиетінің сан түрлі сапалық, түр, жанрлық өзгеру, дамуының айтыс жанрына да әсері мол болғандығында дау жоқ.

Ә. Қоңыратбаевтың айтыс түрлі өнердің басын біріктіріп тұрған синкреттік өлең деп келіп, оларды формасына қарай емес, туған дәуіріне, мазмұнына қарай бөлу, коллективтік, қайымдық-анонимдік, даралық айтыс деу мақсатқа жақынырақ екендігін алға тартуы айтыстың түрлі дәуірдегі түрін саралау. Осының даралық айтысы ХІХ ғасырдан бергі дара ақындар айтысы. Бұл тұрғыдан айтыстың ХІХ ғасырдағы ерекшелігі, дара ақындар арасындағы айтыс екендігі айтысты зерттеген еңбектердің көпшілігінде бар.

“Ә. Қоңыратбаев сол фактіні бекіте түседі. “Аноним айтушы көп ортасынан шықса, дара импровизатор профессионал айтушы дәрежесінде болған” [56, 274 б.]. Ғалым ХІХ ғасырда туған айтыс поэзиясын: а) ру айтыс (Жанақ пен бала), ә) салт айтысы (Ақбала мен Боздақ), б) жұмбақ айтысы (Сапарғали мен Нұржан), в) әлеуметтік айтыс (Біржан-Сара, Құлмамбет пен Жамбыл), г) совет айтысы деп беске бөледі.

Ә. Қоңыратбаев айтыстың, әсіресе ХІХ ғасыр айтысының аймақтық ерекшеліктерін көрсетеді. М. Әуезов айтыстың Жетісуда жыр үлгісінде келіп отырғандығын айырып атағаны сияқты, Ә. Қоңыратбаев Арқада туған айтыстарда импровизация дәстүрі, Сыр елінің айтысында (қаңлы Жүсіп, Нақып қожа) жазба дәстүр басым екені бір кездері әдебиетші Әлібек Қоңыратбаев зерттегенін айтты.

Ә. Қоңыратбаев кезінде А. Байтұрсынов айтысты зерттеуінде қазіргі айтыс көбіне екеуара айтыс емес, бір адамның шығарған, шығарма түріндегі үлгі деген пікіріне үйлес ой айтқан.

“Манат, Ақдәме, Ақсұлу, Рысжан сияқты қыз аттарын жеке айтушылардың өздері тудырса керек. Әдетте бір ақын ұзақ сапар шегіп қайтса, пәлен деген қызбен айтыстым деп, елге жаңа бір жыр жолдарын ала келетін болған.

…Айтысқа қыз образын, олардың мінез құлқын қосу – елеулі құбылыс” [56, 275 б.].

Сәбит Мұқанов айтыстың күрделі жанрлық жаратылысын тереңнен зерделеген зерттеушінің бірі – Айтыс өнері, айтыс өлеңге байланысты оның мына бір ойы әлі де көкейтесті.

“Айтыс жанрының туу, даму, өркендеу процестерін айрықша зерттеу қазақ халқының поэтикалық түсінік-түйсігі мен талап-талғамының жетілу жолдарын айқындап алуға мәнді арнаның бірі болары анық” [78, 35 б.].

М. Жармұхамедовтың “Айтыстың даму жолдары” (1976) еңбегі айтыс табиғатын ашудағы құнды зерттеудің бірі.

Айтыстың даму жолдарын көне замандардағы топталып, хормен айтылатын “Наурыз”, “Бәдік”, “Жар-жар” секілді тұрмыс-салт жырларынан басталатынын, дамуында қайымдасудың сан қилы белестерінен өткен бұл жанрдың әдебиетіміздегі кең арналы ақындар айтысына келіп ұласқанын айта отырып, ғалым айтыстың зерттелуіне жан-жақты тоқталады. Әуелдегі Әуезов жүйесіне, оның айтысты түрге дұрыс бөлгеніне назар аударады. М. Жармұхамедов айтыс табиғатын арнайы көне, айтыс туралы Шоқаннан бергі ғылыми негіздеу, зерттеу еңбектерге сүйене отырып айтыс өлеңдерін 1) Тұрмыс-салт айтысы: а) “Бәдік”, ә) “Жар-жар”, б) Қыз бен жігіт қайымдасулары, в) Төрт түлік мал туралы айтыс, г) Дидактикалық (тәлім-тәрбие) айтыс; 2) Ақындар айтысы: а) Жұмбақ айтысы, ә) Ру айтысы, б) Дін айтысы, в) Жазба айтыс деп топтастырып бөлуге болар еді дейді [34, 17 б.].

ХІХ ғасырдағы айтыстың өзіндік ерекшеліктері көп. Айтыстың эпоспен, ауыз әдебиетінің шағын жанрларымен байланысын егжей-тегжейлі қарастырған М. Жармұхамедов ХІХ ғасыр айтысына да бөлек сипаттама жасайды.

“ХІХ ғасырдың орта шенінде қоғамдық-әлеуметтік өмірдің түйінді мәселелерін терең бейнелеуде айтыс пен лиро-эпикалық жырлар өзара астасып, тарихи бір деңгейден табылып отырған. Қоғамдық мәселелерді көтеруі мен өзінің көркемдік ерекшеліктері жағынан бұл тұстағы айтыс өлеңдері жазба әдебиетке біршама жақындап, оның тарихи-әлеуметтік мән-маңызы арта түсті” [34, 26 б.].

М. Жармұхамедов айтыстағы ақындық тәсілге, айтыстың дәстүрлі сипаттарына кең тоқталды. Қазақ айтыстарының жанрлық табиғатын белгілейтін басты ерекшелігінің бірі деп, белгілібір айтыстың қайта жырлануда өсіп, түсіндірме қосылып отыруына “Бақтыбай мен Мәйкө қыздың айтысындағы” кейінде Бақтыбай қосқан кіріспе қосылып жырланғанын мысалға келтіреді. Ғалым мұндай тәсілмен айтысты ел арасында жырлау “Түбек пен Қарқабат”, “Мансұр мен Дәме”, “Әсет пен Ырысжан”, “Біржан мен Сара”, “Ыбырай мен Доскей” айтыстарында да мол ұшырасатынына назар аударды.

Сыдиықов “Ақын жыраулар” монографиясында ХІХ ғасырдағы сөз жүйріктері Абыл, Қашаған, Нұрым ақындардың дәстүрлі айтыс өнеріндегі өзіндік өрнегіне тоқтала отырып, айтыстың жанрлық, даралық сипаттарын айқындай түсер толғамдар жасады.

“Сыртқы көлемі мен түр ерекшелігіне қарағанда Абыл айтыстары бір-екі ауыз өлеңмен қолма-қол жауаптасу ретіндегі түре айтыс күйінде. Ақынның “қарсыластары” көбінесе қыздар болып келеді. Қыз бен жігіттің түре айтысы ойын-сауықтарда көп қолданылған. Бірақ, Абыл айтыстарына қарағанда түре айтыс қазақта тек ойын-сауықтарда ғана емес, атақты ақындар үшін де кездескен жерде жедел айтыса кетуге лайық үлгі болғандығын көреміз” [139,
42 б.].

Ғалым Темірхан Тебегенов ақындар айтыстарын әдеби шығармашылық жөнінен зерттеуде ақындар айтысын (соның ішінде ХІХ ғасырдағы айтыс та бар – Қ.М.) 1. Мұсылмандық ағартушылық айтыстар; 2. Еларалық-ұлтаралық айтыстар; 3. Жазбаша айтыстар деп бөліп қарастырды [39].

Ғалым әдеби дамудың қисындарын ғылыми негізде қанық ұғыммен қарастырып, бай мұраның барша зерттеу нәтижелерін сіңіре отырып, жүйелеп, жинақтайды. Айтыстың даму сипатындағы заңдылықтарға іштен алып анықтама жасайды.

“Қорыта келгенде айтарымыз – дін тақырыбындағы айтыстар – мұсылмандық-ағартушылық мақсаттағы шығармалар. Қазақ халқының ежелден табиғатқа, Көктәңіріге, аспан мен жерге байланысты ұғымдары ислам дінінің бас кітабы Құрандағы сүрелердің тіршілік туралы мазмұнымен толық сәйкес келеді. Тәңірілік және исламдық танымның ұштасқан, тоғысқан қалыпта келуі – қазақ ортасындағы діндарлықтың негізгі сипатын көрсететін ерекшелік” [148, 49 б.].

Әсіресе жазба айтыстар жөнінен саралауда байыпты таным, байқампаз барлауға барады. Олардың бірнеше басты өзгешелігін ашып көрсетеді.

Қазақ әдебиеттану ғылымындағы жаңа танымның зерделі өкілі Амантай Шәріп айтыс өлеңдегі өзгерістің заманалық негіздерін қозғайды. Айтыстың шығарма түрінің өрістеу негізін А. Шәріп әдеби дамудан қозғайды: “Міне, осы ғылыми дәлел-дәйектердің өзі-ақ айтыс жанрының әдеби дамудың (ауызша әдебиеттен жаңа жазба әдебиетке ауысу) барысында жедел трансформациялана бастағандығын білдіреді” [Шәріп А. Қазақ поэзиясы және ұлттық идея. 296 б.]. Атап айтар бір мәселе, Амантай Шәріптің “Қазақ поэзиясы және ұлттық идея” монографиясы – қазақ әдебиеті тарихын зерттеп-зерделеудің жаңа концепцияларын негіздеген іргелі еңбек.

Қазақ әдебиетінің ХІХ ғасырдағы көркемдік дамуы мәселелерін оның зерттеліп, игерілуі аясында қарастыруды көздеген диссертациялық жұмысымызды жазу барысында А. Шәріп ұстанымдарымен біршама жағдайда үндестік тауып отырсақ, ол зерттеуші еңбегінің жетегінде кете беру емес, уақыттың әдебиеттің теориялық тарихын түзудегі пісіп-жетілген көкейтесті мәселелерді алға тартуына орай туындаған объективті қажеттілікке маман есебінде үн қосу екендігін ескертуге тура келеді. А. Шәріп еңбегі әдеби мұраны әспеттеудің ендігі методологиялық негіздерін белгілі бір тақырып – “Қазақ поэзиясы және ұлттық идея” аясында мейлінше кең ауқымда алып, тауып сөйлеген ғылым сөзі есебінде ғылыми олжа.

ХІХ ғасырда айтыс жанры жаңа бір алымда көрінді. Дәстүрлі айтыс өлеңнің суырыпсалмалықпен бірге шығарма айтыс түрінде де жайылуы оның түрі мен мәніне нақтылы өзгеріс әкелді.

І. Орындалу шартына қарай бөлінетін түрі: 1) ауызша суырыпсалма айтыс; 2) шығарма, жазба айтыс.

ІІ. Айтыстың мәніне қарай бөлінген түрлері:

1. 
   бас қағысу (қағытпа, қалжың) айтысы
   
2. 
   ру айтысы
   
3. 
   әлеуметтік айтыс
   
4. 
   дүние сырларын жұмбақтаған, діни білім таластырған жұмбақ айтыс
   
5. 
   билік айтып, бітімге келтіріп отыру мәніндегі шешендік билік айтыс.
   

Айтыстың, соның ішінде ХІХ ғасырдағы айтыстың зерттелу, жанрлық жақтан негізделу жөндерін тұтас танып-білу – ХІХ ғасырдағы ақындар айтысының өзіндік ерекшеліктерін, дәстүрлі сипатын, жанрлық табиғатын ашу жөндерін жасаудың бір шарты.

Бұл мақсатта ХІХ ғасырдағы дара ақындар айтысының өзінен, оның құрылым, тіл қолданыс, мазмұн мән, дәстүрлі сипаты мен дәуір әкелген жаңалық өзгешелігін әрі қарай зерттей түсуден табар олжамыз – өз алдына мол қазына.