Тарихи өлең, тарихи жырдың даралық сипаттары

ХІХ ғасыр әдебиетіндегі өзгеше үлгінің бірі тарихи өлең, тарихи жыр. Бұл жырлардың тууы, сол тұстағы қазақтың ел тарихы, отаршылдық саясатпен байланысты болды. Халық арасына ХХ ғасырдың орта тұсында әсіресе жандана түсіп өрістеген, ХІХ ғасырдың екінші жартысында аяусыз басып, жаншылған ұлт-азаттық күрес батырлары жайлы жырлар көтеріліс сипатын көрсеткен, барысын жырлаған, жеңілістің ащы уы тараған, ел батырларына деген сағыныш, мұң жайлаған, жоқтау, зар айтқан өлең түрінде аса кең тарады.

ХІХ ғасырдағы халық тарихының көп шындығы, көп ақиқаты сол тарихи өлең, жырларда сақталып қалды. Қазақ көркем сөз өнерінің мың түрлі мүмкіндігі сол тұста сан қырынан ашыла түсті.

… Айналасы қоғалы –

(Досқожа “Арқамен қоштасу”).

Қазақтың өмір тарихының айқын ізін ең әуелі оның сөз мұрасынан табамыз. Ел басынан өткен қилы кезеңдердің сан-сала қисындарын сақтап жеткізген тарау-тарау аңыз дастандардың орны бөлек. Олар көркемдік құндылығы өз алдына, тарихи танымда бірінде жаңсақ кеткен, мүлт кеткен ақиқат болса, екіншісі сонымен қайта табыстырар қыруар дерек көзі есебінде де бағалы.

1993 жылы “Жалын баспасы” “Хан Кене” жинағын шығарды. “Кенесары-Наурызбай” дастаны туралы Әбділда Тәжібаев мынадай пікір айтады: “Мұхтар Әуезов өте ірі тұлға және көреген ақын деп санаған Нысанбай ХІХ ғасырда өмір сүрген, көкшетаулық, Кенесары ханның ең жақын достарының бірі, оның сүйікті жырауы. Нысанбай жырлаған “Кене хан” біздің дәуіріміздегі ірі тарихи дастандардың бірі және соңы деуге болады. Кене мен Наурызбайдың нәубат болған күндеріне дейін барлық трагедиялық қайшылықтарын түгел жеткізе зерттеген қазақ елінің сүйікті дастаны” [63, 17 б.].

Ел тарихында арғы замандардың аңызы жеткізген алып тұлғалы батырлардан да жанды, жаужүрек болмысымен жарқыраған жарық нұрымен тірі қалған ұлының бірі – Хан Кене.

Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық көтеріліс тарихы жайлы бір жарым ғасырдан астам уақыттан бері кәнігі тарихшылар тарапынан да, әдебиет зерттеушілер, қалың көпшілік жағынан да тарихи-саяси тұжырымдалып келеді.

ХІХ ғасырдың орта тұсында дүркіреп өткен Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық көтерілістің қозғаушы күштері, құрамы, оның жалпыхалықтық сипаты жайлы кең қамтып сөйлеген әйгілі тарихшы Ермұқан Бекмаханов әдеби мұраның тарих ақиқатына жетелер, ел ішінде сақталған бірден-бір дерек көзі екенін былайша нақты айтады.

“Кенесары және оның серіктері жөнінде фольклор материалдарының құндылығы сонда, олардың көпшілігі ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында Кенесары батырларының, жеке көтерілістің басқа да қатысушылары-ның өз аузынан жазылып алынғандықтан, олардың бағасы арта түседі. Кейбір мәліметтерді сол уақиғаларды көзімен көрген адамдар жазып қалдырған…” [63, 274 б.].

Е. Бекмаханов “ХІХ ғасырдың 20-40-жылдарындағы Қазақстан” монографиясында Хан Кене көтерілісіне тоқталған тұста Бұқарбай батыр жайлы әңгімелерді келтіреді. Омар Шипиннің “Жеті батырдың қысқаша хикаясы” атты шығармасындағы Құдайменде батыр жайлы мәліметтерге тоқталады.

ХІХ ғасырдағы қазақ тарихын зерттеуінде, Кенесары көтерілісі жайлы тұжырымдарына пайдалануда тарихшы Е. Бекмахановтың әдеби деректерге тарихи деректермен бірдей дәрежеде қарағанын көреміз.

Әйгілі тарихшы ілгерідегі Х. Досмұхамедұлы, М. Әуезов, С. Мұқановтың ұлт-азаттық күрес батырлары туралы жырлардың мән-маңызы жайлы тұжырымдарын да өзінің тарихнама зерттеуінде ұстанып отырған деуімізге болатын сияқты.

Тарихи жағдай. Әдебиеттегі ел тарихы. Бұлар бір түйінді мәселенің екі беті сипатты. Әдебиет зерттеушілер толып жатқан аңыз-әңгіме, жыр-дастанның ар жағынан ел тарихын таныды. Тарихшы ғалым әдеби мұрадан тарих ақиқатын тапты.

1927 жылғы “Әдебиет тарихы” оқулығында Мұхтар Әуезов мынадай тұжырымдар жасады.

“Шынында ел қиялы Кенесарыларды батыр қылып жырлағысы келгені рас. Бірақ батырлар өлеңі бергі заманға жақындаған сайын жаңа өзгеріске түсіп, өмірге жақындап, түр жағынан әлсіреп бара жатқанын байқаймыз.

…Сондықтан, Кенесарыларды баяғының батыры қылып қалай жырлайын десе де, олар көбінесе бүгінгінің адамы болып тұрып алып, кейін қарай шегінбей қойған” [10, 148 б.].

Олай болатын себебі деп, М. Әуезов тарихтың ізі, кешегі қан сойқанның анық түскенін, екінші себеп деп, сол қырғын соғысты көзбен көргендердің жазғанын, ел қиялы олардың айтқанынан өте алмағанын айтты. “Кенесары-Наурызбайдың” қысқаша әңгімесі деп, М. Әуезов Нысанбай жырының мазмұнын баяндайды. Мұнда қырғызбен соғыс Кененің Тортөбел атының ұрлануымен байланыстырылады. Шығарманың көркемдік құндылығын аса талғампаз, “Кенесары жырындағы өлең тілі ерекше сұлу кестелі тіл, оқушыға ұғымды, артынан лекілдетіп ертіп отыратын құрыш қайратты қызу бар. Ақынның жанын салған қызумен шын сезімін білдірген, міні жоқ. Ұзақ қайғы өлеңі болып шығады. Өлең түрі құр ғана ұйқасы мен қызуын қуған сөз емес, сол заманның кестелі сұлу, шешен түрлерінен құралған сом алтындай жұмыр келетін кесек тіл. Өлеңдері отты келетін соғыс суреттері мен айтыс, талас сөздер. Соғыста еске алатын үлкен оқиғаның бірі қалмай тізілген, ақынның ірі суретшілдігі…

Нысанбай жырында оқушының көз алдында ағып отырған қандай қызулы, жанды шындық бар”, – деп таразылаған Мұхтар Әуезов, көтеріліс жайын “соғыс”, “жорық”, “ұлы оқиға”, “іс”, “оқиға”, “ұрыс” деп келіп: “… барлығының жайын айтып, солар турасындағы соғысқа айдаған себеп пен мақсатты жыр шеңберінен алып, баяндауды қисынсыз көрдік”, – деп, [10, 153б.] Кенесарының қайғы-өкінішімен біткен жорығы қазақ баласының барлығына да қадірлі, қасиетті әңгімедей кең жайылғанын айтады.

“Қазақтың ХVШ-ХІХ ғасырдағы әдебиетінің тарихының очерктері” монографиясында Сәбит Мұқанов бұл дәуір әдебиетінің өзіне шейінгі әдебиеттен өзгешелік, айырмашылық жайын қадау-қадау атап, әдебиет тарихын жасаудың өзіндік жөндерін ұсынып отырып, ХVШ-ХІХ ғасыр әдебиетін: 1. Бостандық күрес (бірінші очерк); 2. Зар заман (екінші очерк);

Әдебиет тарихын ел тарихымен тұтастықта қараған, күрделі, салмақты ғылыми саралауларға құрылған бұл “Очерктер” сол тұста жоғары мектептің көмекші оқу құралы есебінде ұсынылады.

С. Мұқанов аталған еңбегін қазақ әдебиеті тарихының сол тұста кенжелеп зерттеліп отырған ХVШ, ХІХ ғасыр әдебиетінің мәселелеріне арнады. Әуелгі әдебиет тарихы оқулықтарындағы олқылықтарды мол дерек, таза ғылыми зерттеумен толықтырған бұл еңбек қазірде де көп саяси қыспақтан азаттық алған әдебиеттану ғылымы үшін қыруар олжа болып отыр.

С. Мұқанов “Очерктерде” әдебиет тарихын зерттеудің түпкілікті міндеттерін саралай отырып, ХІХ ғасырдағы ұлт бостандығы жолындағы күрес батырлары жайлы жыр-дастандардың әдебиет тарихында толық ашылып, зерттелмей келе жатқандығын мәселе етіп қоя отырып, сол батырлардың тұлғасы жалпы тарихи танымда да сомдалып, тұғырланбай келе жатқандығын қадап айтты.

С. Мұқанов “Бостандық күресі” бөлімінде Ресейдің отарлау саясатына қарсылық, наразылық, қару алып күреске шығу тарихын баяндайды. Бостандық күрес батырларының көтеріліс тарихын нақтылы бағыт, беталыс, мекен, мезгіл тұрғысынан соншалықты дәлдікпен қарастырады.

Ілгерідегі қазақтың өз ішінен Кенесары Қасымұлы бастаған көтеріліске тоқталып, баға берген Х. Досмұхамедұлы, М. Әуезов көтерілісті “іс”, “қозғалыс”, “оқиға”, “ұрыс”, “ұлы қимылдар”, “соғыс”, “жорық” деп атайды. Сәбит Мұқанов көтерілісті “ұлт бостандығы жолындағы күрес”, “халық көтерілісі” деп бағалаған.

Кенесары қозғалысы бүге-шүгесіне дейін баяндалып, көтерілістің саяси тарихы ғылыми негіздермен сабақтала ұғындырылған тарихшы Ермұқан Бекмахановтың еңбегі 1948 жылы жарық көрді.

“Очерктерде” Сәбит Мұқанов әдебиет тарихы мәселесін оны зерттеудің түпкілікті мүдделерімен сабақтастыра қарастырудың озық үлгілерін көрсетті. Өзі қарастырып отырған дәуір әдебиетінің қазақ әдебиеті тарихындағы өзгешелігі, ерекшеліктері туралы айтқан пікірлері бір жөннен келгенде, бүгінгі қазақ әдебиеттану ғылымы, қазақ әдебиетінің тарихын дәуірлеу мәселелері тұрғысынан келгенде, әдебиетіміздің тарихын ежелгі дәуірлермен ұштастырып отырған тұсымызда, әрине бұл өзгешелік сипаттама белгілі бір дәрежеде сол уақыттың, 40 жылдардың мүмкіндік деңгейі ретінде қаралады. Солай бола тұрғанымен, Сәбит Мұқановтың “Очерктеріндегі” ХVШ-ХІХ ғасыр әдебиеті сипаттамаларының астар-қатпарында бүгінгі зерттеу-зерделеулерімізге үңіле қарайтын тұстар аз емес. Ол мәселені, жалпы ХІХ ғасыр әдебиеті алғаш рет тарихи негізде аса бір батыл, ғылыми жөндері айқын қарастырылып, зерттелген бұл “Очерктердің” құндылықтарын үлкен ғылыми зерттеулер түгендеп, түйіндеуі тиіс.

Аталған еңбектің елеулі қырының бірі – Кенесары Қасымұлына байланысты деректер.

Кенесары Қасымұлының қасіретті тағдыры, ұлт бостандығы жолында шейіт болған баянды ғұмыры қазақ баласын қай заманда да өзіне тартып келгені – тарих ақиқаты.

Сәбит Мұқанов Кене ханның тарихи тұлғасын ғажап түйсікпен таниды. Еңбекте Кенесары Қасымұлының айналасында бүгінде тарихшылар, әдебиет зерттеушілері, өнер, мәдениет өкілдері қозғап отырған жайлардың түпкі сырына жетелер айғақ-дерек, қисын-тұжырым аз емес.

Сәбит Мұқанов Кенесары туралы жыр-дастандардың әдебиет тарихындағы орнына тоқталуында Хан Кененің күрделі дәуірін, көтеріліс барысын, жеке бас күйін нақтылы тарихи деректер негізінде баяндап, қазақ зерттеушілерінің ішінде алғашқылардың бірі болып, Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық көтерілісінің саяси мәртебесін айғақтады.

Сәбит Мұқанов осы еңбекте ХІХ ғасырда Патша үкіметі тарапынан жүргізілген қазақ даласындағы саяси реформаларға егжей-тегжейлі баға берді. Хандық биліктің қазақ тарихындағы орнына, былайғы, патша үкіметі тарапынан жойылу процедурасына мейлінше мұқият талдау жасады.

“Кенесары мен Наурызбайдың халық көтерілісін бастаудағы мақсаты туралы соңғы кезге шейін хата ұғым болып, оларды “хандықты көксеушілер, қара басының пайдасы үшін, хан болу көтеріліске қатысушылар” – деп бағалады. Бұндай қата пікірден, бір кезде, осы очеркті жазушы автор да сау болған жоқ.

Кенесарыны демократтық идеядағы адам еді деушілер бар, ол, әрине, асыра бағалағандық. Кенесарының мақсаты хандықты сақтау. Хандық – қанаушы таптың қолындағы құралы. Бірақ осы сатыда, халықтың елдігін сақтауда қажет және прогрестік құрал. Кенесары заманында, қазақ ауылында, хандықтан басқа әлеумет билеу формасы болуға мүмкін емес, басқа форманы ол кездегі қазақ ауылының саяси-шаруашылық жағдайы көтермейтін еді. Сондықтан, егер мемлекет басындағы хан, патшаға сатылмай, қазақ халқының тәуелсіздігі үшін күрессе, бұндай хан объективтік жағынан, халықшыл хан еді. Кенесары осындай хан, Кенесарыны одан артық көтермелеу – орынсыз идеалдау боп табылады.

Мәселе, Кенесарының хандық құрылысты қолдануда емес, отаршылдық саясатқа, екі жақты талауға қарсы шығып көтеріліс жасағанда, Кенесарының халық жақта қалуында, халық көтерілісін бастап, қазақ халқының тәуелсіздігін қарулы көтеріліспен қорғауға тырысуда” [9, 81 б.].

ХІХ ғасырдың 10-20-жылдары патша үкіметі, қазақ халқының арасында хан ұрпақтарының беделі түскенін көрді де, 1822 жылы “Сибирь қазақтарын уақытша билеу ережесі” дейтін заң шығарып, Орталық Қазақстандағы хандықты жойды, хандықтың орнына “окружной приказ” деген әкімшілік басқару тәртібін орнатты. С. Мұқанов округтің құрылымын тәптіштей түсіндіріп, “Аға сұлтан” деген атпен оның басына қазақ қойылғанын, төрт заседательдің екеуі – орыс, екеуі – қазақ болғанын, бұл бесеуін сол кезде “Совет” деп атағанын айтады.

Негізгі билік тізгіні Сібір соғыс генерал-губернаторының қолында болғанын атап көрсетеді. Болыстардың сайлану жөндері, Сібір қазақтарына алғашқы ашылған окружной приказдарда Аға сұлтандығына да, заседательдігіне де патша үкіметі хан тұқымынан емес, “қара қазақ” арасынан шыққан ру басы – феодалдардан белгілегендігі, Көкшетау округінің Аға сұлтаны Тұрлыбектің – “қара қазақ” Керей руынан, Қарқаралы округінің Аға сұлтаны Шорман “қара қазақ” – қаржас руынан болғанын, қазақтар “Кіші сұлтан” атаған заседательдердің Ыбырай, Зілқара, Есеней, тағы басқалардың “қара қазақтан” шыққан ру басы, феодалдар болғандығын тарата жазады.

С. Мұқанов Абылайдың 30 ұлының біреуі Абайділданың (көпшілік деректерде Ғұбайдолла – Қ.М.) Орта жүз қазақтарын 1822 жылғы хандық билік жойылғаннан кейін патша үкіметіне қарсы көтеруге тырысқанын; сегіз жылдай “итжеккенге” айдалып еліне қайтқанда Орынбай ақынның айтқан өлеңін береді. Ақын сол бір күдік-күмән, алаңкөңіл, күңгірт шақтың көңіл-күйін қаз-қалпында өлеңге түсірген екен.
Хан Абылай өтіп кетті-ау кеше жүрген

Үш жүздің баласына олжа берген.

Сегіз жыл ит жеккеннен арман кетіп,

Ханымыз Абайділда қайта келген.
Биылғы қатты болды-ау қыстың жұты,

Бес теңге Қызылжарда ұнның пұты.

Орта жүз ырысың бар ел екенсің,

Хан келді Абайділда елдің құты.
Атығайдың баласы он екі ата,

Ханың алтын, Атығай тұрған қалта,

Кеткен келіп кемтігің толып қалды,

Қалыбыңа түсерсің майлы балта.

… … … … … … … …

Тақсыр сізге зар болдық былтыр күзден,

Үйде жатқан жамандар күдер үзген.

Былтыр кеткен кісідей келдің биыл,

Енді қырсық тарқайды Орта жүзден.
Хан келді деп қуанды қалың жаным

Тәңірім жесе бейнет елдің қамын.

Әр байталың әр жаққа тозып кеткен

Өзің жиып алмасаң арғымағым.
Өлең 10 шумақ, мәтіні аталған еңбекте тұтас берілген. Атап айтар бір жай: Сәбит Мұқанов бұл еңбегінде қарастырылған өлең-жырлардың көпшілігінің тексін тұтас беріп отырады. Халыққа жете берсін деген Сәбит Мұқановқа тән мүдде, пейіл байқалады.

Ғұбайдолланы Сәбең 8 жыл айдауда болды деп, Орынбай өлеңіне қарап айтқан сияқты. Әрі алғашқы Көкшетау, Баянауыл округтеріне аға сұлтан қарадан сайланды дейді. Ал Ғұбайдолла жайлы басқа деректер де бар. “Хан Кене” (“Жалын”, 1993) жинағындағы В. Моисеевтің “Қазақтың соңғы ханзадасы” мақаласында Көкшетау округінің Аға сұлтаны болып 1824 ж. Ғұбайдолла сайланды дейді. Әрі итжеккенге айдалуы туралы айтылмаған.

“Сөйтіп, 1824 жылдың 28 сәуірінде Көкшетаудың оңтүстік бауырында Көкшетау округінің ашылу құрметіне орай сұлтандар мен билер, старшындар мен қатардағы көшпенділер, сондай-ақ Омбының шенеуніктері қатысқан алқалы жиын болып, артиллериядан салют берілді, әскер шеруі өткізілді. Мұндағы Сұлтан болып Орта жүздің соңғы ханы Уәлидің ұлы Ғұбайдолла, ал қазақтардан оның заседателі болып старшындар Байтөллин мен Жәнібеков сайланды. Олар құранға басын тигізіп, патша ағзамға адал қызмет ететіндіктеріне ант етті. Алқалы жиын соңы ұлы дүбір тойға жалғасты. Осылайша Абылай ханның немересі, Уәли ханның ұлы Ғұбайдолла заңды мұрагерлік хан атағынан айырылып, патша әкімшілігінің қазақ даласындағы бір шенеунігіне айналды” [63, 11 б.].

Сәбит Мұқанов орыс отаршылдығы ХІХ ғасырда жүргізген астарлы-қатпарлы, түпмақсат саясаттың көп жайын аяусыз ашып, әшкерелейді. Орыс тарихшыларының өз дерегімен дәлелдеп отырып, бұлтартпайды.

“1819 жылы, І Александр, қазақ балаларын сатып алуға, балалардың алып-сатарымен сауда жасауға заң шығарды. 1832 жылы “Қырғыз-қазақ ордаларының тарихы” атты кітап жазған Алексей Левшин, “базарда қазақтың еркек баласының сатылатын құны 4 я 5 қапшық арыш бидай еді, қыз баланың бағасы 3 я 4 қап арыш еді”, – дейді, және бір айда қазақтан жүз бала сатылғанын айтады” [9, 79 б.].

“Очерктерде” С. Мұқанов Хан Кене көтерілісінің туу себептерін тікелей отарлау саясат мүддесімен сабақтастыра қарап, қозғалыстың барысына, даму тарихына егжей-тегжейлі тоқталып, оның ұлт тарихындағы саяси мәртебесін айқындады. Хан Кененің қазақ тарихындағы орнын атап көрсетті. Кенесары Наурызбай, Исатай, Махамбет, Бекет, Жанқожа туралы жырлардың туу, таралу сақталу басылым жөнінен мол мәлімет беріп, олардың көркемдік құндылығын маман әдебиет зерттеуші есебінде бағалап, саралады.

“Наурызбай-Қаншайым” жырын (авторы белгісіз – Қ.М). ХІХ ғасыр әдебиетінде ерекше маңызы бар деп бағалаған С. Мұқанов оны “поэма” деп атайды. Құрылымы, адам образын жасауы, тақырып түр, мазмұн жағынан аяқталып, ашылған шын мағынасындағы көркем шығарма, шын мағынасындағы поэма екендігін артықшылық, ерекшеліктерімен ашып дәлелдеп отырады.

“Наурызбай-Қаншайым” поэмасының ХІХ ғасыр әдебиетінде ерекше маңызы бар. Бұл ең алдымен (сюжет, композиция) адам образын жасау жағынан төрт аяғын түгел басқан, ақынның алған темасы түр жағынан да, мазмұн жағынан да аяқталған, шын мағынасындағы көркем шығарма, шын мағынасындағы поэма…

Поэмада ақын махаббат мәселесін романтизм жолымен емес, реализм жолымен шешеді, және бұл махаббат, оның ақынның я оның жазушылық қолынан жасалған жеңіл махаббат емес, өнер, гуманизм негізінде шешілген шын адамдық махаббат.

Сюжет, композиция құруда, адам образын, оның әлеуметтік өмірімен жеке өмірін қатар қоя отырып шешуде “Наурызбай-Қаншайым” поэмасы үлгіге ұсынуға жарайтын поэманың бірі” [9, 94-95 бб.].

Сәбит Мұқанов “Очерктерде” Кенесары, Наурызбай, Исатай, Махамбет, Бекет, Жанқожа батырлар туралы жырлардан аса толымды мол дерек берді. Әдеби, көркемдік құндылығын салмақтайды.

Ол қолында сол тұста Кенесары, Наурызбай туралы жырлардан “Досқожа ақынның Кенесарыға айтқаны”, “Наурызбайдың Қаншайымға үйленуі”, “Топжарған”, “Жасауылқырған”, “Тілеген молданың Кенесары туралы айтқаны”, Нысанбайдың “Кенесары, Наурызбай туралы жыры”, т.б. жырлар барын айтады. Сол жырлардың басылым, жарияланым тарихын індете

С. Мұқановтың Нысанбай жырының жарияланым уақыты, бірнеше нұсқалық туралы деректерінен бұл жыр туралы өзгеше де деректер кездеседі. Олардың ізіне түсіп, зерттеу де – ғылым мүддесі.

С. Мұқанов Кенесары мен Наурызбай туралы жырларды екі салаға бөліп қарастырған. Біріншісі – Кенесарының өз ықпалына көнбеген ру байларын шабуы, малын барымталауы, екіншісі – 1847 жылы Кенесарының қырғызбен соғысуы, шейіт болуы.

“Осы екі жүйелі жырлардан басқа, не Кенесарының өзі тірі кезде, я өлгеннен кейін Россия әскерімен соғысуы туралы айтылған жырды біз әлі естігеміз жоқ”, – дейді [9, 86 б.].

“Очерктерде” “Досқожа ақынның Кенесарыға жермен қоштасып айтқан” жыры тұтас берілген.

Нысанбай жыры “Россия географиялық қоғамының оренбурлық бөлімінің еңбектерінің” ІІІ кітабында 1875 жылы басылып шыққанын айтқан Сәбит Мұқанов мынадай бір мәселені көлденең тастайды.

Нысанбай жырының дұрысы – 1875 жылғы басылымы. 1925 жылы Басығарин редакциясымен шыққан жырдағы қырғыз халқын сөгіп, балағаттайтын сөз онда жоқ.

“1925 жылы, Москвадағы “Күншығысы елдердің баспасы” Нысанбайдың бұл жырын Сырдария қазағы – Жүсіпбек Басығариннің редакциясымен қайта басты. Басығарин алашордашыл, байшыл-ұлтшылдың біреуі еді. Сондықтан ол Нысанбай жырына редакция жасағанда жырды байшыл-ұлтшылдардың идеологиясына сәйкестеп өзгертті. Жалпы алаш-ордашылар, оның ішінде Басығарин, Кенесарыны қазақтың байларының ғана туын көтерген, еңбекші халыққа қарсы болған адам деп көрсетуге, Кенесарыны Алаш-орданың рухани әкесі ғып көрсетуге тырысты. Оған дәлел, Басығариннің, редакциясымен 1925-жылы шыққан жырдың аяғы:

“Азғанамыз емес пе,

Қойшыдан сынды сағымыз”–

деп аяқталады. 1875 жылы басылған вариантта мұндай сөздер жоқ. Басығарин өз жанынан қосқан осы екі жол өлеңнің өзінен алаш-ордашылардың Нысанбай ақынды да, Кенесарыны да, қойшылардың (“қойшы” деп отырғаны еңбекші халық қой” дұшпаны ғып сыйпаттағысы келгені айқын көрініп тұр” [9, 101 б.].

Бұл жерде қайсыбір пікірі бүгіннің биігінен қарағанда өткен тарихтың еншісі екендігін есте ұстай отырып, жалпы Нысанбай жырының басылым жайынан тың деректер берілгенін атап айтқан жөн.

Сәбит Мұқанов бұл жыр туралы мынадай ақиқат тұжырым жасайды: “Нысанбайдың бұл поэмасының тарихи маңызымен қатар, әдебиеттік маңызы да зор. Бұл поэма арқылы бір ақындық бойы зор, ой өрісі кең, сөз құрылысы көркем ақынның бетін көреміз. Поэманың қасиеті реализм негізінде құрылуында, реалдық уақиғаға ақын бай сюжет бере білуінде, бай сюжеттің композициясын ақынның шебер құрастыруында, адам образдарының ішкі, сыртқы қасиеттері айқындықта; поэмасын халыққа түсінікті тілмен жазған ақынның, жабайы тұрмыс тілін көркем сатыға шебер көтеруінде. Бұлардан басқа, Нысанбайдың бұл поэмасының бір зор қасиеті – эпикалық уақиғаға ақын лирика дәнін тамаша еге білген. Поэмада оқушының жан жүйесін босататын, ойын тербететін лирикалы мотивтер көп. Бұл поэмасымен Нысанбай
ХІХ ғасырдағы қазақ ақындарының арасында төрден орын алады” [9, 106 б.].

Негізінде М. Әуезов ірі ақын, айрықша бағалаған, Сәбит Мұқанов алабөтен үрдістің ақыны есебінде ашқан Нысанбай жырау ХІХ ғасыр әдебиеті, қазақ әдебиеті тарихындағы жолы мен жөні айқын екендігіне қарамастан, әдебиет тарихы, оқулықтарына ұзақ жылдар бойы енбей келуінің түп-төркіні Хан Кененің тарихымен сабақтас жатыр.

Ендігі уақыт бізге сол олқылықтардың орнын толтырудың мүмкіндігін беріп отыр.

Нысанбайдың “Кенесары-Наурызбай” жыры өз тұсында кездеспеген үлгіде ауыз әдебиеті қисындарын қоса отырғанымен, нақтылы уақиға, қасіретті өлең қауызына өзгеше шыншылдықпен құя білген шеберлік, өмірден ойып алған жанды суреттермен өзгешеленіп, кейінгі көп тарихи өлеңге үлгі салған шығарма. М. Әуезов айтқандай, Нысанбай жырау өзі баяндап отырған, өзі ішінде болған уақиғаны ел ақындығы дағдысын сақтап көлденең айтушыдай болып, көрініп отырып, көп қайғының қасіретін қызулы, жанды шындықпен жеткізеді. Жырау тілі аса көркем, ұтымды, тапқыр, тым бейнелі, тым бедерлі. “Бақыты шауып тұрғанда”, “Бауыры суып сол жақта”, “Науан бұл жол ағытты, ерлігінің тиегін”, “Шабытты туған сұғанақ”, “Шіл боғындай тарадық”, “Кемшілік түсті басына”, “Олжа атын алмады”, “Қызыл тұмсық болсын деп, ақылмен аузын қандады”, “Бітеу сойып басыңды”, “Жасанған жаудай көрінді”, “Алатаудың тастары”, “Киімді бала тудырған” (Кене хан ) “Бір енеден жалғыз дақ” (Науан)...

Наурызбайдың Ақауыз аттан құлауын жырау былайша келістіреді. “Ай мүйізді қошқардың бөрі тартты қоңынан”.

Жырда қырғызбен соғыс: Тортөбел аттың ұрлануы, Кенесары, Наурызбайдың қырғызға баруы, жекпе-жектер, жеңіліс, Нысанбай жоқтауы берілген. Көптеген тарихи жер атаулары, Кене қасындағы тарихи адамдар – батырлар ісі баяндалады.

Жырға кейде айтыс элементтері араласып отырады; дәстүрлі қолданыстар; қайсыбірі оқиғаның баяндалу әдісінде батырлар жырының мақамымен сөйлеу, Мысалы: Наурызбай тұрып сөйлейді, сөйлегенде бүй дейді, т.б. дамыту, үдету үлгісінің болуы – жырдың жанрлық табиғатының өзгешелігін көрсетеді.

Жыр мынадай мұң-шермен, ауыр аяқталады:

… Кене хан жазым болған соң,

С. Мұқанов зерттеуінде Кененің орыстан кешірім сұрап алдауы, Қырғызға бару, Жетісуға ауу жайы, патша үкіметі қолданған шаралар ұғындырылып барып, Нысанбай жыры талданады. С. Мұқанов Нысанбайдың тарихи шындықтан ауытқымағанын, екі жаққа бірдей болып отырып сөйлегенін (қырғыз-қазаққа) атап айтты.

Нысанбай жырының негізі – тарихи шындық оқиға. Ақын өмір фактісін фольклорлық, эпикалық тәсілдерді арасына жүгіртіп отырып, айқын суреттейді.

... Қырғыздың ханы Қалшахан,

Жар салады еліне...

“Қайғыға толды бұл сапар, // Қазақтардың қойыны”, “Жер бауырлап сүрінді”, “Қайраты көп болғасын, // Найзасы аумай білектен”, “Төре аттанып кеткен соң, // Бытырап кетті қалған жұрт, // Бақсының тозған жырындай”...

Нысанбайдың Хан Кене мен Ер Науанды қастерлеуі сөзін тауып аруақтана түседі. “Хан еді мойны сынбаған”, “Екі ұдайға келгенде, // Қанатын жайып сұңқардай, // Тастан қайтпас болатты”.

Қазақ қолының күшейіп, жауға тиген бір сәтін “Сұңқарлар жайды қанатын” деп суретке салады.

Нысанбайдың жыр тілі соншалықты бай, сондай тапқыр әрі суретті. Баяғы бір сәнді, салтанатты шақты мұнан артық қалай сағындырып, сезіндіруге болар...

... Тоғыз түйе арттырып

Отаулатып қыз берген

Ұрыс сәтінің, арқаланып, аруақ шақырып атқа қонған майданның күйі де екінің бірінің аузына түсе бермейтін сөз тауып, жаугершілік ұрыстың ширақ динамикасы, серпінді тас-түйін күйін суретпен сызады.

“Келсеңші”, – деп ақырып,

Сарыала туын жайнатып,

Қырғыздар жүрді жөңкіліп,

Төскейде атын ойнатып.

Жырда шынайы өмір суреттері мен дәстүрлі эпикалық жырлардың асып-төгіліп жатар үдете сөйлеу үрдісі қоса-қабат өрілген.

Кенесарының қырғызға баруы соншалықты дәлдікпен баяндалған. Өмір оқиғасын жүрекке түскен бар зарымен соншалықты шебер өріп жеткізген ақындық қуатқа қайран қалмасқа болмайды.

Нысанбайдың азаттық рухын көтере жырлауы ақынның биік азаматтық тұлғасын көтере түскен. “Қоғамы күшті” (Нысанбай) Кенедей ерлердің жанында осындай батыр ақынның жүруі де – құданың құдіреті.

Елдік, ерлік рухы биік Нысанбай жырау – анау арғы замандарда қасқайып сөз айтқан, азаттық үшін “күн астында жортқан” (Доспамбет) ерлердің, “торлаусыз өскен құландардың” (Ақтамберді) сарқыты.

Нысанбай тілі тұспалға толы.

“Аллалап” жүрген қырғыздың

Желі тұрды оңынан.

Ай мүйізді қошқардың

Бөрі тартты қоңынан.

Мұрттай ұшты Ақауыз

Бір мылтықтың оғынан...

Қырғыздың Ораз батырының ашынып шапқан шындығын – өмірлік драматизмді Нысанбай тағы да тауып айтады. Тұтас құйылған құрыштай тұлғалы, бітімді сөзбен ашады.

Қан құшып, жер бауырлай сүрінген Ораз батырдың ішінде кеткен өксігі қандай ауыр еді... Нысанбай жүрек суытар сөзбен оны да шынайы жеткізеді:

Нысанбайдың “Қайырсыз болған Алатау” деп, ежелгі жыраулық сарында жаннан түңілуі – тағы да заманның қасіретке бөккен күйі.

“Шарықтап жүрген сұңқарлар, // Ілінді жаудың торына”.

Жырды зерттеуде назар аударылуы тиіс бір жай – әр кезеңдегі басылымдарға текстологиялық сараптау қажет.

Белгілі әдебиеттанушы ғалым Шәкір Ибраев бұл жырды “азаттық жыры” дейді. Алып-қосар сөз жоқ.

Бұл тарихи жырдың, Нысанбай жырының айқын құндылығын ғалым кеңінен қамтып, келістіріп айтады. Көрнекті фольклортанушы ғалымның Кенесары жырының құндылығын атап көрсетуінде, ХІХ ғасыр әдебиетіндегі жанрлық жаңғыру, түрлену, өзгеріс құбылыс фактісі зерделенген.

Бір ғажабы осы ақындар мұрасына ауыз әдебиеті үлгісінің аясында қарағанымызбен, олардың өзіне ғана тән қолтаңбасын көрмеу мүмкін емес. Ондай өзгешелік – ең алдымен ақындардың өзі жырлап отырған оқиғаны, жалпы ел басына түскен қасіретті өз басынан кешіруімен байланысты. Бұл ретте ең алдымен қобызымен күңірене жыр толғаған Нысанбай жырау көз алдымызға келеді. Оның өз басы куә болған ұлы оқиғалардың қайталанбайтыны сияқты, шығармасы да қайталанбас өрнегімен кестеленеді.

... Бұл – жыр ғана емес, тарихи шындық.

... Нысанбай лиризмінің бүкіл жыр бойындағы оқиғамен бірге әдіптеліп отыратынын айтпағанда, оның қадау-қадау үлгісін өзінің майдан даласынан зәресі ұшып қашқанынан, Кенесары, Наурызбай қолға түскеннен кейін қайғыны жоқтауға, мақсатты өкінішке айналдырған ақынның мүшкіл халінен көреміз...

“Жо-жоқ, ақын өз басы үшін емес, бүкіл халыққа түскен қайғыны көтере алмай езіліп кеткендей болады.

... Арманына жете алмай, қапаста қалған ел қайғысының ақын жеке бастың трагедиясымен ұштасқан мұндай үлгісі арғы-біргі әдебиетте некен-саяқ” [Қазақ халық әдебиеті, 11-12 бб.].

20, 40-жылдары Мұхтар Әуезов пен Сәбит Мұқанов өздері бар ғұмырын арнаған қазақтың тарихи танымын, рухани талғам, ұлттық санасын жаңғыртып, түлетуге, оятып, қалыптастыруға ХІХ ғасырдағы ұлт-азаттық күрес батырлары жайлы жырларды қазақ әдебиеттану ғылымында арнайы әдебиет үлгісі есебінде бөле-жара қарап, ұлт тағдарындағы ұлы батырлардың көркемсөздегі бейнесінің – олардың ұлт тарихындағы ақиқат бейнесі екендігін айтуымен де өлшеусіз үлестерін қосты.

ХІХ ғасыр әдебиетінің көркемдік арналары, шеберлік алымдары туралы ендігі кең, келелі зерттеулерге ілгерідегі М. Әузов, С. Мұқановтың зерттеулерін міндетті түрде есте ұстай отырып бару керек.

ХІХ ғасыр әдебиетіндегі тарихи жырлардың тарихи негізі, туу себептері, ұлт-азаттық күрес, көтеріліс ақиқаты бүгінде әдебиеттану, тарих ғылымдары жағынан саяси жөнінен біршама қарастырылып қамтылды. Тарихи уақиғалар туғызған ел батырларының өмірі арқау болған тарихи өлеңнің жанрлық ерекшелік, тіл-қолданыс, т.б. жөндерден көркемдік сипаттамасы да жасалып келеді.

Мұхтар Әуезов “Әдебиет тарихында” Кенесары, Исатай, Бекет батырлар туралы жырларды “Тарихи өлеңдер” деп атады. Ахмет Байтұрсынов тарих жыр, тарихи жыр дейді.

Сәбит Мұқанов бұл жырларды “бостандық күрес әдебиеті” үлгілеріне жатқызады.

Ә. Қоңыратбаев, Р. Бердібаев, Е. Тұрсынов, С. Қасқабасов, З. Сейітжанов, т.б. ғалымдар “Тарихи эпос”, “нақты тарихи эпос” дейді. Тарихи жыр, тарихи өлең, тарихи эпос – не дегенде де нақтылы тарихтың ізімен, нақтылы тарихи тұлға өмірі, арқау етіліп туған әдеби үлгі жайлы М. Әуезовтің мына бір пікірі әдебиеттің көркемдік негіздері жөнінен келгенде көп түйіннің шешімін табар жолды көрсетіп тұрған тұжырым.

“Ел ескілігінің бір алуаны тарихи өлеңдер. Бұл уақытқа шейін біз қарастырған әдебиет жұрнақтарынан тарихи өлеңдердің бір үлкен айырмасы бар: бұдан бұрынғы ескілік кейде әңгімелі өлең туғызса, кейде ел салты мен ел сезімінің әр түрлі ауыр-жеңіл күйлерін шығарса, барлығында белгілі орынға байланбаған еркіндік бар-ды.

… Оларға қарағанда, тарихи өлең ел әдебиетінің жаңа бір ағымы, жаңа түрі (астын сызған біз – Қ.М.) сияқты” [10, 140 б.].

Әдебиет зерттеушілер тарапынан қазақ әдебиеті тарихындағы елеулі бір арна–тарихи жырлар табиғаты әріден зерттеліп келеді. Көбіне тарихи жырлар ауыз әдебиеті үлгісі есебінде қарастырылып отырды. Осы орайда тарихи жырлардың нақтылы оқиғалардан өрбитіндігі (аңыз-әңгіме емес – Қ.М.), сонымен бірге олардың нақтылы шығарушысы (әсіресе, ХІХ ғасырдан бері туған жырларға қатысты – Қ.М.) болатыны үнемі ескеріліп отырады. Тарихи жырлардың жанрына байланысты да аса елеулі пікірлер бар. Бүгінгі күнге шейінгі зерттелу жайына үңіле түссек, тарихи жыр төңірегінде, әсіресе таза ауыз әдебиет үлгісі екендігі жөнінде ойласатын мәселелер бар. Көрнекті қазақ фольклортанушысы Рахманқұл Бердібаев: “Ауыз әдебиетінің, соның ішінде эпостың сан тарау нұсқалары көп тиражбен басылып, жұртшылықтың рухани игілігіне айналды, ертегілер, айтыстар, мақал-мәтелдер, тұрмыс-салт жырлары, тарихи өлеңдер, т.б. жанр нұсқалары халықтың қолына жетіп отыр” [64,27 б.].

Ғалым ауыз әдебиеті жазба әдебиетке үлкен тірек, негіз болатындығын айтады. Қазақ сөз өнерінде әдебиет пен жазба әдебиеттің бірін-бірі байытып отыруы – тұрақты заңдылық дейді. Сөз жоқ, бұл заңдылық, бұл құбылыс
ХІХ ғасыр әдебиетінің туып жасауында да аса ықпалды болды.

“Әдебиетін, жырын халықтың рухани серігі етіп сақтап келген қазақтар ең алдымен тарихи жырларға ерекше мән берген. Бұл тұрғыда: “Бұл халықтың ертеден өзіне тән тұрмысында есте қалдырмаған бірде-бір маңызды оқиғасы, бірде-бір тамаша адамы жоқ деуге болады. Олардың бірін суырып салма ақындар мен жыршылар жыр етсе, екінші біреулерінің атынан кейінгі ұрпақ естерінде ұмытылмастай етіп белгілі бір сыбызғышы не қобызшы музыканттар тастап кеткен”, – деген Шоқан Уәлиханов сөзінің шындығына мойын ұсынуға болады.

…Мұндай жырларда тарихи адамдар тек өмірде болған күйінде емес, өмір шындығына сыйымды түрде қоспалармен әрленіп, қиялмен толықтырылып, жаңа таныс-бейтаныс” бейнеге айналды. Өмірде болған батырды халық қиялындағы батырдың бейнесімен араластырып, жаңа образ жасайды. Бұл сипат Ағыбай туралы жырлардан анық байқалады. Сонымен бірге оларда көптеген тарихи мәліметтер сақталады” [25, 40 б.].

Академик Серік Қирабаев Ағыбай батыр туралы жырлардың ерекшелігін саралай отырып, осыбір ойды айтады.

Академик Қ. Жұмалиевтің “Қазақ эпосы мен әдебиет тарихы мәселелері” (1958) еңбегінде тарихи жырларға арналған “Тарихи поэмалар” тарауы бар.

“…эпостық жырлардың қаһармандары – атса оқ өтпейтін, шапса қылыш өтпейтін, суға салса батпайтын, отқа салса күймейтін қасиеттері бар және Бабай түкті Шашты Әзиз, Қырық Шілтен тәрізді бағып жүретін иегері бар адамдар болып суреттелсе, тарихи жырлардың қаһармандары олардай емес ержүректі, күш-қайраты мол, оқ өтіп қылыш кесетін жай адамдар. Тарихи жырлардың уақиғалары да осы тұрғыдан құралады. Тілі жағынан алғанда батырлар жырлары мен тарихи жырлардың айырмашылығы бар.

Батырлар жырына тән поэтикалық ескі психологиялық параллелизм, шендестіру көбіне әсірелеу, кейіптеулердің кейбір ескі түрлері десек, олармен салыстырғанда, тарихи қолжазбалардағы қолданылатын көркем сөздерде жоғарыда аталған поэтикалық тілдер мейлінше аз, көпшілігінде психологиялық параллелизм жоқ” [16, 221 б.]. Қ. Жұмалиев алғаш рет тарихи жырдың эпостан айырмасын салыстыра қараған ғалымның бірі.

Қ. Жұмалиев тарихи жыр, тарихи поэма дегенді қатар қолданып отырды (алма-кезек).

Тарихи өлең төңірегінде әлі де ажырата аша түсуді қажет етіп, ғылыми негіздеуге сұранып тұрған мәселе аз емес. ХІХ ғасырдағы тарихи өлең – ауыз әдебиетінің үлгісі ме, әлде жазба әдебиет туындысы ма? Осы төңірегінде ілгеріден келе жатқан пікірлерге зер салсақ, айқындала қоймаған түйіндерді де байқаймыз. Әрине, тарихи өлең әлеуметтік мән, мазмұны жөнінен аз қарастырылған жоқ. Бұл тұста тұжырымдар белігілі, айқан. Ал жанрлық, көркемдік сипат, дәстүрлі арна, өзгешелік өрісі тиянақталып, тұжырымдалып болды деуге болмайды.

Тарихи жыр көптеген зерттеу еңбектерде ауыз әдебиетіне жатқызылады. Сонымен бірге олардың жазба түрде шыққандықтары туралы айтылып отырады. Авторының мәлім болып келетіндігі де тарихи жырдың өзіндік ерекшелігі есебінде көрсетіліп отырады.

Нақтылы тарих ізі жатқан, авторы бар бұл жырлар, әсіресе, ХІХ ғасырдың жырлары фольклор үрдісімен шығарылды дегеннің өзінде, таза фольклор үлгісіне де жатқызуға болмайтын шығармалар.

Жазып шығарылуы, авторы мәлім болуы – бұл жырлардың бір сипаты. Ендігі бір сипаты – қайсыбір жырдың көп нұсқалығы бар, жыр құрылымының, қайсыбір сарындардың, желілердің ауыз әдебиет дәстүрінде орындалып отыруы, т.б.

Осындай сипаты тарихи жырды біріңғай таза жазба әдебиетке де, ауыз әдебиетіне де жатқызуға мүмкіндік бермейді. Қисыны М. Әуезов айтқан ауызша әдебиетінен жазбаға өтердегі өтпелі дәуір әдебиетінің үлгісі дегенге көбірек келетіндей. Немесе ауызша – әдебиет.

Академик Қажым Жұмалиев өзінің “Қазақ эпосы мен әдебиет тарихының мәселелері” монографиясында (І том, 1958) “Бекет батыр” жырын тарихи поэмалардың үлгісі ретінде алғанын айтады. Оны тарихи жырдың өзіне тән ерекшелігін көрсетуге жарамды шығармалардың бірі дейді.

Қ. Жұмалиев Ығылман Шөрековтің “Исатай, Махамбетін” тарихи поэмалардың екінші бір көрнекті үлгісі дейді.

Тарихи жырлардың табиғатын ашуда Қ. Жұмалиев негізінен

Әдебиет тарихы қазақ әдебиетінің тарихына қарағанда (ХІХ, ХХ ғасырға шейінгі – Қ.М.) жұтаң, әдеби мұра қоржыны олқы орыс әдебиеттанушы ғалымдарының пікіріне, әсіресе қазақ халық ауыз әдебиетінің табиғатына барлау жасағанда бас шұлғи беруге болмас. Тегінде төл әдебиетіміздің өз табиғатына, өз бойына лайық өз шапанын кие бастаған осы кезеңінде ауыз әдебиет, жазба әдебиет өлшем, шарттарын тереңнен қозғай қараған жөн. Қайсыбір кереғар пікір, тұжырымды бір жөнге ыңғайлаған дұрыс болмақ.

“Ауыз әдебиетінің шығармалары тура халықтың рухынан туа отырып, мазмұн жағынан да, түр жағынан да сол халық рухының “белгісін өз бойына сақтап отырады: бұлардың өз араларындағы байланыс, қарым-қатыс осы түрде ғана болады. Бұлардың бірде-бірі екіншісіне әсер етпейді, осы секілді бұлардың бірі екіншісінің салдарынан туып та отырмайды, олар жеке-жеке бытыранды болады, сондықтанда бұлардың желілі тарихы да болмайды”.

Әдебиеттану, мәдениеттану ғұламасы Ә. Марғұланның “Ежелгі жыр-аңыздарында” орыс, Батыс ойшылдарына бұрылып, бас шұлғыған жері жоқ, қайта ойына да алмай, қажет көрмей өтетін тұсы көп. Осының өзі талай ойға тартпай ма?

Қ. Жұмалиев ауыз әдебиеті мен тарихи әдебиет, жазба әдебиет айырмашылықтарын алғаш тарата, ажырата қарастырушы ғалымның бірі болды. Ілгерідегі айтқанымыздай, жазылып шығу-жазба әдебиет деуге тұтас негіз емес. Осы мәселені Қ. Жұмалиев Белинский көзқарасына сүйене отырып көлденең тастайды.

“Жазу не жазбасы болу – ауыз әдебиетінен жазба әдебиетіне көшудің негізгі мәселесінің бірі саналатынын, солай ұғынудың дағдыға айналғандығын ұлы сыншы Белинский мойындаса да, ол тек қана сол жазу, жазылу негізгі шарт десек, бұл екеуінің арасындағы айырмашылығы дұрыс болмайды дейді” [16, 245 б.].

Жазба әдебиеттің айырым белгісі Қажым Жұмалиев саралауында: көркем әдебиеттің аты мәлім авторы болуы, ақындардың бірінің екіншісінің шығармасында әсерін тигізіп, өзекті сарындардың сабақтасып отыруы, көпшілігінің жаза білетін сауаты бар адамдар болып, қазақ жағдайында әуелде жазба түрде қалдыру мүмкіндігі болуы. “Қ. Жұмалиев “Қазақ эпосы мен әдебиет тарихының мәселелері” монографиясында тарихи өлеңді “Тарихи поэмалар” тарауында арнайы қарастырып, батырлар жырлары мен тарихи жырлардың айырмашылығы тарихи поэмаларда әсіре шендестіру, әсірелеу, психологиялық параллелизм болмайтындығы, көпшілік поэманың ел өміріндегі тарихи уақиға, тарихи күрес-тартысқа қатысқан нақты адамдар екендігін айтады. Және тарихи поэмаларды қазақ ауыз әдебиетінің аясында қарастырады. Сонымен бірге “Исатай, Махамбет” поэмасын Ығылман Шөреков жазды дейді. Яғни ХІХ ғасырда ауыз әдебиет дәстүріндегі шығармалар жазылып та шығарылды. Тегінде ауыз әдебиет, жазба әдебиеттің айырым белгісі тасқа басылған сөз фактісінде емес, шығарманың, туындының жазылу стилінде, дәстүр, үрдісінде, жанрында жатыр. Әйтпесе, жазылып шығарылды ендеше жазба әдебиет деген ұшқары пікірлерге ұрынып қалу да қиын емес.

Сөйтіп, Бекет батырдың басынан өткен уақиғалардың тарихи негіздерін, Исатай, Махамбет көтерілісінің тарихтағы ізін шығармадағы уақиғамен астастыра қарастырып отырады.

“Тағы да бір факты келтірелік. Ақын бір тарихи эпизодты:

Бір мың жылда сегіз жүз

Және бір отыз алтыда

Ашуланып Жәңгір хан

Жарлық салды халқына

Соғыс пәрмен бұйырды

Өзіне ерген жалпыға –

деп суреттейді.

Бұл да тарихқа дәл келеді. 1836 жылы 17 мартта, Жәңгір хан Исатай, Махамбеттерді ұстау үшін Қарауыл Қожа Бабажан ұлын бас етіп, 522 адам қарулы әскер аттандырады. Исатай, Махамбет 200 дей қаруланған жасақпен Қарауыға қарсы шығады. Бұлар 4 апрель күні Қиялы-мола деген жерде кездеседі. Поэмада ақын тарихи датаны дәлме-дәл күйінде алған” [16, 225 б.].

Тарихи жырдың қазақ әдебиеті тарихындағы орнын, жанрлық сипатын, шығу төркінін зерттеу мәселелері 1979 жылы жарық көрген “Қазақ тарихи жырларының мәселелері” атты жинақта беделді, белгілі ғалымдар тарпынан жан-жақты қарастырылып, ғылыми негіздемелер жасалды.

Көрнекті ғалым Сейіт Қасқабасовтың “Тарихи жырлардың зерттелуі мен жанрлық сипаты” зерттеуінде Шоқан Уәлихановтың еңбектерінде “исторический джир” деген (Ш.Уәлиханов. Шығармалар. І том. 1961, 201-бет). қолданыс кездесетініне назар аудартады. С. Сейфуллиннің 1926 жылы Жанқожа батыр туралы өлең, жырды “Жаңа мектеп” (№6) журналында жариялағанын, 1932 жылғы “Қазақ әдебиеті” оқулығында тарихи жырлардың өзіндік ерекшелігіне көңіл бөлгенін айтады. С. Қасқабасов М. Әуезовтің тарихи өлең мен тарихи жырды бір деп қарағанын, Жұмалиевтің де тарихи жырды өзіндік жанр деп бөлгендігін, кейінде Ысмайыловтың де тарихи жырды жеке жанр ретінде танығанын, жанрлық ерекшелігін анықтағанын (“В поисках нового”, А., 1967), Н. Смирнованың “Тарихи эпос” қазақ фольклорының дербес жанры, тарихи жыр екіаралық жанр деп, тарихи өлеңді бөліп қарағанын келтіре отырып, тарихи жырдың ғылыми негіздемесін бекіте түсті.

Осы тұста ол кезде Ахмет Байтұрсынов, Халел Досмұхамедұлының ардақты есімдері әлі “ақталмағандықтан”, олардың тарихи өлең, жырға қатысты дерек, тұжырымы айтылған жоқ.

Х. Досмұхамедұлы “Қазақ халық әдебиетінде” (Ташкент, 1928) халық әдебиетін ғылыми жүйелеудің, негіздеудің ілгерідегі Шоқан бастаған, Радловпен жалғасқан, ғасыр басында қазақ басылымдарында (“Қазақ”, “Айқап”, т.б.). көрінген бастамасын ілгері оздырды.

Халел Досмұхамедұлы әдебиет мәселелерін кеңінен қозғау қажеттігін былайша жеткізеді: “Бұл аталған мәселелердің бәрі соншалықты маңызды да мәнді, сондықтан да олардың әрқайсысы ұзақ тер төгіп, арнайы зерттеулерді қажет ететін тақырыптар…

Орыс әдебиетінде қазақ халық әдебиеті туралы сан жағынан едәуір мақалалар болғанымен, бүкіл халық әдебиетін түгел қамтитын жүйелі де толық очерк жоқ.

…Өкінішке орай, қазақ тілінде де халық әдебиетін азды-көпті болсын толық қамтитын шолу жасалған емес” [13, 14 б.].

Аталған еңбекте Халел Досмұхамедұлының әдебиет шаруасын соншалық көреген түйсікпен меңгерген, білімдар ғылыми өресі биік ғалым екендігі көрінді. Өзінің арнайы қарастырмайтын мәселесін айтып отырып та ғалым қазақ әдебиеті тарихының, қазақ әдедбиеттану ғылымының былайғы даму барысын, қарастыруға тиіс құбылыстарын қадау-қадау атап айтады. Олар: халық әдебиетінің даму тарихы бұл әдебиеттің осылайша жан-жақты дамуына ықпал еткен себептер мен жағдайлар, сырттан болған әсерлер мен қазақтарға туыстас халықтардың халық әдебиеттерімен өзара ауыс-түйіс мәселесі, халық әдебиетінің европаланған қазақ көркем әдебиетінің пайда болуы мен дамуындағы ролі, осы жаңа әдебиеттің жекелеген өкілдеріне халық әдебиетінің ықпалы, халық әдебиетінің әдебиеттанудағы ғылыми терминдерді қалыптастырудағы мәні, халық тарихын, қоғамдық дамуын, тұрмыс-тіршілік, қазақтың жеке бас мінез-құлқын танып білудегі орны, халық әдебиетінің болашағы туралы топшылаулар жасау.

Х. Досмұхамедұлының аталған еңбегі М. Әуезовтің “Әдебиет тарихы” (1927) оқулығына тиым салынғаннан кейін шықты. Ол халық әдебиетін тек ауыз әдебиеті негізінде қарастырған жоқ. Тек жаңа, еуропаланған әдебиеттен ғана ажырата қарастырған. Мұның өзінде ғылымға олжа салар сырлар жатқаны; бүгінде сол бір ғасыр басындағы әдебиет мәселелері қарастырылған ғылыми негіздемелерден көп тиянақ-тұғыр тауып жатқанымыз, табарымыз даусыз.

Х. Досмұхамедұлы қазақ халық әдебиетінің арналы саласы батырлық жырлар (героический эпос) мен тарихи өлеңдер (исторические песни) дейді [13, 26 б.]. Ғалымның батырлық жырлар, Алтын Орда мен Қазақ хандығы тұсындағы батырлар жайлы деген пікірі – өте назар аударар, елеулі жай. Яғни, кейінде Қ. Жұмалиев, т.б. жекелеген ғалымдар тарихи эпосқа жатқызып жүрген Қаракерей Қабанбай, т.б. ХVІІІ ғасыр батырлары жайлы жырларды
Х. Досмұхамедұлы авторы белгісіз батырлық жырларға кіргізеді. Және бұл Алпамыс, Қобыландылар жайлы батырлық эпосқа да телінбей, бөлек, біртұтас Алтын Орда, Қазақ хандығы жасаған уақыт батырлары жайлы батырлық жырлар деп қарастырылған сияқты.

Х. Досмұхамедұлының тарихи өлеңді ажыратуы да нақты, айқын, аса қисынды.

Ол тарихи өлеңдерде белгілібір кезеңде өмір сүрген аты белігілі адамдар, әрине көптеген әсірелеу, әспеттеумен, негізінен жоңғарларға және орыс импералистеріне қарсы қазақтардың бас бостандығы үшін күрескен кездегі тұлғалар жырланатынын, Кенесары, Исатай, Бекет және басқалар туралы өлең-жырларды мысалға келтіруге болатынын, көптеген батырлық жырлар мен тарихи өлеңдер нағыз эпопея болып келетінін айтты.

Ахмет Байтұрсыновтың “Әдебиет танытқыштағы” аса мол құнды тұжырымының бүгінде ой көзімен үңіліп, олжа іздер тұсымыздың бірі мынадай: “Әуезе жыр мен тарихи жырдың арасындағы айырмасы сол, тарих жырындағы адамдар, уақиғалар турасында сөйлеген сөздер тарихтағы мағлұматтардың арнасынан аса алмайды.

…Әуезе жырды шығарушының қиялы еркін болады.

…Әуезе жыр мысалдары. Мұхамбетжанның “Топжарғаны”, Шәкәрімнің “Жолсыз жазасы”, “Қалқаман-Мамыры”, Мағжанның “Батыр Баяны” сияқты сөздер” [12, 451 б.].

А. Байтұрсынов тарих жыр дегеніне (кейде тарихи жыр дейді – Қ.М.) анықтама бергенімен, нақтылы шығарманы атап мысал келтірмеген.

М. Әуезов тарихи өлең, тарихи жыр, тарихи әңгіме дегенді қатар қолдана отырып, сол тұстағы тарихи өлеңдерді ажыратып атаған болатын. Тарихи өлеңдерден біздің қолымыздағысы – “Кенесары”, “Исатай, Махамбет”, “Бекет” (“Әдебиет тарихы”, 148-бет). Назар аударар бір жай, Абылай, Қабанбайды бұлардан бөліп атады. Осы ұстанымды кейін Х. Досмұхамедұлынан көреміз.

Мұхтар Әуезов тарихи жырдың тууы қазақ әдебиетінде ежелден келе жатқан дәстүр екеніне назар аудартады.

“Осы сияқты ел ортасына ертеден орнаған салт бойынша қазақтың өлең өлшеуіне түскен тарихы жасалды. “Исатай” жырының тарихи өлең болатын зор себебінің бірі – осы” [10, 159 б.]. Әуезов “Исатай-Махамбетті” жазылған дейді. “Кенесары” жырына қатысты “айту” дегені бар, “жазу” деген жоқ. М. Әуезовтің тарихи өлеңге тоқталуындағы және бір аса елеулі тұс – бұл ғалымның тарихи жырдың әдебиет тарихындағы жаңа бір көркемдік бағыт екенін айтуы. Яғни, шығарманың реалистік сипатына қатысты тұжырым-түйіндері. Қазақ өлеңінің, батырлық жырдың өмірге жақындай түсуін айтуы.

“Бұл жағынан қарағанда Кенесары, Исатай жырлары сияқты тарихи өлеңдер әдебиетте жаңа бағыт туғызып, өмірге жанасуды мақсат қылған сияқтанады. Ел әдебиетіндегі өміршілдік, нағызшылдық пішінде ең алғашқы рет осы өлеңдерден шығады.

…Сол ақылға бой ұру барлық тарихи өлеңдердің бояуын бұзып, бағытын өзгертіп, жоғарыда айтқан өміршілдік сарынын күшейткен” [10, 24 б.].

Сонымен бірге М. Әуезов жырға көшкен ескі үлгілерді де атайды. Мәселен, “Кенесары” жырының жоқтау үлгісімен басталуы.

“Бекет” жырының көбіне ауыз әдебиеті үлгісінде келгенімен, тарихи жырға қосылатын себебін М. Әуезов былай түйіндеген: “Жырдың ішінде “Бекетті” тарихи өлеңнің нағыз батыры қылып көрсететін жалғыз-ақ жер бар. Ол Арыстан ханның өлімі туралы…

Бекеттің тарихи ісі осы. Батыр атын әперген ұлы дәуір жорығы да осы. Заманында Исатай істеген ерлікті істеп, қалың елдің қамын ойлап, көптің тілеуіне сүйеніп, өз басын құрбандыққа шалған. Қылышынан қан тамған ұлықты өлтіріп, патша үкіметіне қазақ елінің жүрегінде жатқан қарсылықты ақырғы рет осындай үлкен іспен көрсеткен. Сондықтан Бекеттің даңқы қазақ даласына көп жайылып, жоғарыда айтқандай ертегіге ұқсас әңгіме болған. Бекетті тарихи өлеңнің қаһарманына қосатын себеп осы” [10, 167 б.].

М. Әуезов тарихи жырға: “Заманның толық суреті сияқты болып түскен әңгімелі өлеңі – тарихи өлең болады” [10, 162 б.] – деп анықтама берді.

Тарихи жырдың көркемдік, жанрлық қырлары еш уақытта елеусіз, ескерусіз қалмағаны, қазақ әдебиетінің тарихындағы аса айқын әдеби мұра үлгісі есебінде қай кезеңде де жан-жақты қарастырылып отырғаны мәлім. Тіпті, Кенесары Қасымұлы “тарихтан аласталған” тұста да бұл әдеби мұраның ғылым нысанында қарастырылуы жалғасып отырды.

Белгілі ғалым Рахманқұл Бердібаев сол зерттеулердің бел асқан белесіндей болған “Қазақ тарихи жырларының мәселелері” жинағына (1979) ерекше назар аударып, бағалады. Фольклор туындыларын нақтылы әрі тереңдеп тексерудің жемісті қадамы, өзінен бұрынғы зерттеулерге қарағанда тарихи жыр, тарихи өлең мәселесіне ақыр-тақыр шешіп тастамағанымен, ғылым талаптарына неғұрлым жақын келген еңбек екенін айтты [27, 109 б.].

Ғалым сол тұста әлі күнге эпостың генезисі, эволюциясы, полистадиялығы, типологиясы тәрізді мәнді мәселелер арагідік сөз болғанымен, түпкілікті тексерілмей келе жатқанын, тіпті эпостың ішкі жанрлық жіктері де толық айқындалып болмағандығын айтады.

Эпостың бұрынғы батырлық және ғашықтық жырлар деп бөлініп жүрген тобынан өзгешелеу тұрған нұсқаларға сипаттама беру қажеттілігі үлкен дей отырып соның бірі тарихи жырлар дейді. Әрине бұл жерде ғалым ілгеріде зерттеулер болғанымен, кең ғылыми негіздеме, айқын тұжырым жасалып болмағандығы туралы айтып отыр. Сол үшін де Р. Бердібаев аталған жинақтың әсіресе тарихи жырдың генезисі мен даму ерекшеліктері жайында теориялық таяныштары берік тараулардың (С. Қасқабасов, Е. Тұрсынов жазған – Қ.М.) тарихи жырдың эпос дамуындағы жаңа қадам екенін, жанрлық ерекшеліктерін көрсеткенін айрықша атап өтеді.

Сол тұрғыда, осыдан 20 жылдан астам уақыт бұрын ілгері, соңғы зерттеулерді саралай, сабақтай отырып, Р.Бердібаевтың тарихи жыр сипатын белгілібір мөлшерде ашып көрсеткенін айтқан жөн:

“Тарихи жырларда ежелгі классикалық эпостың бірталай сипаттары (әсірелеу, қиял-ғажайыптың араласуы, т.б.) кездесетіні, сонымен қатар бұларды тарихи дәуір колориті анағұрлым нақтырақ сезілетіні, кейде болып өткен оқиғаның суымаған ізі баяндалатыны, айтушының шеберлік деңгейі айқынырақ байқалатыны, т.б. мәселелер салдарлы сөз болған. Әрине, тарихи жырлар жайында бұдан бұрын зерттеу болмаған дегелі отырған жоқпыз. Аталған еңбекте тұңғыш рет жанр табиғаты ескерілген демекпіз” [27, 110 б.].

Көрнекті ғалым Әуелбек Қоңыратбаев жанр байлығы жағынан келгенде қазақ фольклоры жазба әдебиетке жетеқабыл дейді.

Осы тұста мына бір жайды айтпасқа болмайды. Ілгеріде ауыз әдебиеті мен жазба әдебиет жайлы Белинский пікіріне сын көзбен қарау қажеттігін құлаққағыс еткен едік. Сол ойды бекіте түсер пікірді Ә. Қоңыратбаев зерттеуінен де кездестіреміз.

“Фольклор шығармалары ауыз әдебиетімен сабақтасып, жазба әдебиетке жол салған “Дария басы-бұлақ” демекші қандай да болсын көркем сөздің алғашқы үлгісі – фольклор. Ауыз әдебиеті, одан соң жазба әдебиет туғанда оның көптеген сюжеттері фольклордан алынған. Бұл дәстүр бүгінгі әдебиет тәжірибесінде де бар” [56, 16 б.].

Аталған еңбектің “Тарихи жырлар” тарауында тарихи жырларды

Тарихи жырларды өзінің реалистік сипатына қарап бірнеше салаға жіктеуге болатынын айтады.

Мысалы, ноғайлы жырларында ескі мен жаңа араласып, тарихи оқиға көмескі. Айтушы сюжетке аңыз-миф желісін қосқан. Бірақ белгілібір тарихи оқиға желісіне құрылған. ХҮІІІ ғасырда құрылған туған эпикалық жыр геройы көбіне әдеби-тарихи арнада көрінеді. Сюжет көптеген эпос айтушының әдеби өңдеуінен өткен. Образ бірде әдеби, бірде тарихи. Реализм айқындау, авторлық белгісі де басым.

ХІХ ғасыр оқиғасынан алынған “Бекет батыр”, “Жанқожа”, “Досан”, “Сұраншы батыр жырлары”, 1916 жыл поэзиясы таза тарихи сипатта көрінеді. Көркемдік пен реализм тепе тең. Тарихи реалистік арна кейде басым.

Тарихи жырларға тоқталғанда Ә. Қоңыратбаевтың назар аударған бір құбылысы – Қоқан, Хиуа хандықтары езгісінде болып келген Сыр және Жетісу қазақтарының Ресейге қосылуы, сол орайда туған тарихи өлең-жыр. Ілгеріде, ХІХ ғасырдың тарихи, саяси сипаттамасын жасаған Сәбит Мұқанов бұл құбылысқа ерекше назар аударған болатын. Ә. Қоңыратбаев “Бекет батыр” жырының басылым жайынан мәлімет беріп, Жанқожа жайлы жырларға, 1916 жыл поэзиясына тоқталуында тарихи жырды әр қырынан ашып, ғылыми негіздеуге өз ойын қосады. Нысанбай, Жанкісі, Шоңбай, Мұсабай жыраулардың өмірдерегінен мәлімет береді. Ілгерідегі М. Әуезов, С. Мұқанов Е. Бекмаханов, Е. Ысмайылов зерттеулерінен кейінгі уақытта Нысанбайдың атының алғаш аталуы сияқты.

Ә. Қоңыратбаевтың Жанқожа батырдың өмірі, оның ерлігін жырлаған жыр-дастан, оларды шығарушылар жайлы дерек-мәліметі мол, құнды. Жанқожа жайлы жырлардың көркемдік сипатына Ә. Қоңыратбаев жасаған талдау, барлау – басқа тарихи өлеңдерді зерттеуде де тиімді болар әдіс, тәсілдер.

Жанқожа жайлы кезекті бір жырға тоқталған Ә. Қоңыратбаев мынадай тұжырым жасайды: “Жыр үлгісінде жырланатын бұл дастанның көркемдік сипаты өзгеше. Ұйқасы аралас бірде шалыс, бірде шұбыртпалы ізде дамып отырады. Тілі де көркем. Тарихи жырлардың мұндай үлгілерін жоғары оқу орындарының оқу-хрестоматияларына қосып, көптеп жариялау керек. Сонда ғана бұл саладағы ізденістеріміз жаңа биіктікке көтерілмек” [56, 267 б.].

Қазақ әдебиетінің жанр, стиль, тіл мәселесін зерттеген ғалым Құлмат Өмірәлиев тарихи өлең, тарихи жырды жанр ретінде арнайы қарастырмағанымен, Махамбет өлеңдерінің қайсыбірін тарихи өлеңге келеді деген ой айтады.

Махамбет поэзиясын өзіне дейінгі поэзия үлгілерімен байланыстыра қараған тұсында: “Махамбеттің “Соғыс” өлеңі эпостық жыр үлгісіне жақын өлеңнің:

Әскер жиып аттандық,

Бекетай еді тұрағым,

Айғайлап жауға тигенде

Ағатай, Беріш ұраным, –

деп басталатын жолдары тарихи жыр (өлең) үлгісінде туған. Бірақ ақын әрбір өлең жолына үнемі мағыналық жүк беріп отырмайды, осы себепті де өлеңнің мағынасына қатыстығы аз жолдар – эпостық жыр стиліне тән жанама, қосалқы жолдар көбірек кіріп кеткен (үзінді келтіреді – Қ.М.).

…Әрине, бұл Махамбеттің кінәсі емес, жанрдың кінәсі, эпостық жыр жанрының ерекшелігі. Бұл қазақтың күллі эпостық-батырлық жырларына тән ерекшелік” [30, 175 б.].

Бұл түйіндерінің де тарихи жырдың жанрлық сипаттамасын жасауда үлкен орны бар.

Тарихи жырлар жайлы зерттеулер тұжырымдарды ілгеріде аталған еңбектерден басқа В. Радлов, Ә. Диваев, М. Ғабдуллин, Б. Кенжебаев,
Х. Сүйіншәлиев, Б. Уахатов, М. Жармұхамедұлы, К. Сейдеханов, С. Садырбаев, Ж. Тілепов, Б. Адамбаев т.б. ғалымдардың ғылыми өрісінің бір қыры болды.

Тарихи жырлар мәселесі қазақ фольклористикасында “Қазақ тарихи жырларының мәселелері”, “Қазақ эпосы” (Р. Бердібаев), “Қазақ фольклорының тарихилығы” т.б. сүбелі еңбектерде жан-жақты қарастырылып отыр.

Тарихи жырларды арнайы зерттеген ғалым С. Сәкенов мәселенің ғылыми мәніне бойлата түсер қисынды пайымдамалар жасаған. Зерттеушінің тарихи жырлардағы сюжеттік тұтастану құбылысын нақтылы зерттеулер негізінде айқындай түсуі – ғылым олжасы [..., 201 б. Сәкенов С. Әдебиеттанудың өзекті мәселелері. – Алматы, 2002. – 431 б.]

Тарихи жырдың ғылыми негіздеріне қатысты басқа да ғылыми еңбектер қорғалуда. Соның бірі Әнуар Тарақовтың “Өлең-толғаулар және тарихи жыр-дастандардағы Абылай хан тұлғасы” атты кандидаттық диссертациясы [65]. Қаншалық зерттелгенімен, тарихи жырлардың көркемдік жөндерін айғақтау жалғасын таба бермек.

Белгілі ғалым Сейіт Қасқабасовтың мына тұжырымы сонау ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бері қарай ғылыми айналымға түсіп келе жатқан “тарихи жыр, тарихи өлең, тарихи поэма, нақты тарихи эпос, тарихи эпос”, т.б. атаулардың жанрлық сипаты, жаратылыс табиғаты жайлы ой-пікірдің ғылыми түсінігі іспетті.

“Біздіңше, ХVШ ғасырдағы оқиғалар мен қайраткерлер туралы шығармалар өзінің жанрлық даму барысында тарихи жыр деңгейінен біршама өтіп, батырлық эпосқа жақындаған. Ол түсінікті де, өйткені бұл шығармалар жазылып алынғанда болған оқиғадан бір ғасырдан астам уақыт өтіп кеткен еді. Және ол дәуірде ауыз әдебиетінің, әсіресе эпостық дәстүрі өте күшті болатын.

Ал Бекет, Досан, Жанқожа туралы шығармалар тарихи жыр қалпында хатқа түскен, олар ол деңгейден өтіп үлгермеген. Рас, ХVШ ғасырдың да,
ХІХ ғасырдың да тарихи жырлары жанрлық құрылымы жағынан біркелкі емес; онда көптеген жанрлар араласып, ұштасып жатыр, яғни жанрлық синкретизм сипаты бар” [66, 26 б.].

Тарихи жырлардың арғы негізі тым ерте дәуірлерде жатқандығы даусыз.

ХІХ ғасырдағы тарихи жырлар сол ежелгі әдеби әдістің де, кейінгі ортағасырлық түрік эпосының жаратылысының да, кейінгі дәуірлердегі батырлық эпос, тарихи өлең-жырлардың да даралық сипаттары дарыған көркемдік құйылым. Сөз өнерінің алтын жамбысы.

Сонау бір замандардағы “Оғуз қаған” жырының өзі есте жоқ ескі күн, ілгергі әдеби үрдістің үзілмеген бір желісі еді.

“Демек, “Оғуз қаған” ескерткіштерінің ХІІІ ғасырға тән соңғы редакциясы жасалған кезге дейін-ақ, одан көп бұрын, шамамен VІІІ-ХІ ғасырларда орта ғасыр түріктері этностық жыр туғызатын қоғамдық-әлеуметтік жағдайда тұрды және ең маңыздысы өздерінің этностық жыр туғызатындай осы жағдайлары бар кезде бұл халықта сол этностық жырды жасай алатындай рухани мәдениет те, әдеби мектеп те бар болды: ХІ ғасырда жазылған “Дивану луғат-ит түрікке” кірген көркемдігі тамаша жорық жырларын, өте нәзік сезім тіліне құрылған махаббат жырларын туғызған әдеби мектеп пен 13 мың жолға жуық “Қудадғу білік” дастанын туғызған ақындық мектеп бар еді” [136, 11 б.].

Қ. Өмірәлиев әдеби түр, жанрды айқындаудың байламын сол бір арғы негіздерге жүгіне отырып жасаудың қисынын қалдырды.

“Оғуз қаған” қай жанрда туған шығарма? Бұған жауап беру үшін әуелі “Оғуз қағанның”, біріншіден, тақырыбы мен сюжеті, екіншіден, геройлары және олардың әрекеті, үшіншіден, баяндау тәсілдері мен тілдік құралдары анықталуы тиіс. Осы үш сала белгілердің тоғысуы негізінде келіп “Оғуз қағанның” жанры танылмақ [136, 54 б.].

ХІХ ғасырдағы тарихи жырлар, жаңа сипаттары өз алдына, әдеби үрдістің арғы арналарына тартып жатқан қисындары негізінде де ауыз әдебиетінің дәстүріне соғатын тұсы бола тұра, ауыз әдебиетінің тұтас еншісі емес.

Мұндағы фольклор дәстүрінің өзі жаңа кезең, жаңа заманда жаңа шығарманың тууына себепші көп фактордың бірі ғана.

ХІХ ғасырдағы ғана емес, қазақ әдебиетінің ХХ ғасырдағы үлгілерінде де фольклор дәстүрі айқын. Солай болуы әдеби дамудың өзіндік үрдісі, айқындауды артық көретін ақиқаты.

Қилы кезеңдерде қазақтың ауыз әдебиеті халықтың рухани мұратының игілігі болды. Фольклордың да, жазба әдебиеттің де қызметін атқарып, екеуінің де сыпатын бойына дарытты деген Рахманқұл Бердібаевтың қисыны да – дәл осы тұста тарихи жыр жөнінде де көп шындыққа бастап жатқан бір ғылыми таным [137, 21 б.].

Қазақ әдебиеттану ғылымының бүгінгі алған белес-биігі әдеби мұраны ішіне ене зерттеуге ғылыми негіз болмақ. Тарихи жырдың табиғаты әлі де талай жұмбағын ашпаған сырлы, сиқырлы әлем.