-тарау. МАШИНАЛАР МЕН ЖАБДЫҚТАРДЫҢ ФУНКЦИОНАЛДЫ ЖӘНЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЕСКІРУІН (ТОЗУ) ЗЕРТТЕУ

Машиналар мен жабдықтардың функционалды ескірудің әсерінен болған құнсыздануы жаңа технологияның пайда болуына байланысты.

Абсолютті сипаттамасы бар физикалық тозуға қарағанда, функционалды ескіру салыстырмалы болып келеді. Яғни, бағаланып жатқан машиналар мен жабдықтардың функционалды тозуын ұқсас аналогтармен салыстыру арқылы анықтайды.

Функционалды ескіру машиналар мен жабдықтарды сатылу нарығынан шектейді және де машиналар мен жабдықтарды өндіріп шығару тиімділігін кемітеді. Функционалды ескірудің өсуіне, яғни машиналар мен жабдықтардың жиі ауысуына ғылыми – техникалық прогресс әсер етеді.

Техникалқы – экономикалық көрсеткіштерді жоғарлату мақсатымен машиналар мен жабдықтарды жаңарту арқылы функционалды тозудың әсерінен болған шығындарды азайтуға болады. Бағалау процессінде жаңа технология мен ескі технология арасындағы айырмашылықты, әдетте екі жағдайда қарастырады. Машиналар мен жабдықтардың тозуына себеп болған шығындарға байланысты функционалды тозудың келесі топтары бар:

• 
  капиталды шығындардың әсерінен болған тозу;
  
• 
  өндірісті шығындардың әсерінен болған тозу.
  

Капиталды шығындардың әсерінен болған ескіру техникалық өзгертулердің нәтижесін көрсетеді. Яғни, жаңа технологияның пайда болуы немесе машиналар мен жабдықтарды тиімді пайдалануға мүмкіншіліктің жоқ болуы. Әсіресе, қазіргі өндіріс талаптарымен салыстырғанда өндіріс қуатының артық болуы. Әдетте, бұл функционалды ескірудің түрін – «технологиялық ескіру» деп атайды. Егер де басқа жабдықтармен салыстырғанда, бағаланып жатқан жабдықтың өнімділігі артық болса, онда ол технологиялық ескіруге ұшырайды. Яғни, қарастырылып жатқан жабдықтың толық жұмыс істемеуі байқалады. Мысалы, бірнеше жабдық түрінен тұратын және де өнімділігі бірдей болып келген технология бағалануда. Технологияны жаңартудың бірінші кезеңінде жабдықтың бір түрін өнімділігі жоғары жабдыққа ауыстырады. Берілген жағдайда жаңадан ауыстырылған жабдық толық жұмыс істемеуінің әсерінен технологиялық ескіруге ұшырайды. Егер де қарастырылып жатқан технологияда барлық жабдықтың түрі жаңартылса және де олардың барлығының өнімділігі жоғары болса, жеке жабдықтың толық жұмыс істемеу жағдайы және де функционалды тозуы жойылады.

Мысал 3.1. Бір ауысымда 120 бөлшек шығаратын станоктың функционалды тозу коэффициентін анықтау қажет. Қазіргі уақытта ұқсас аналогтың өнімділігі бір ауысымда 150 бөлшек құрайды. «Бағаны тежеу» коэффициенті 0,7 – ге тең.