Практикалық сабақ №3 . Малшаруашылығы жобаларын құрастыру тапсырмалары.
Қаралатын сұрақтар:
1. Масштаб туралы түсінік және оның түрлері.
2. Құрылыс чертеждегі размерлі өлшемдерді қою тәртібі.
3. Бірыңғай модульді жүйе және оның маңызы.
4. Чертеждегі білікті бөлгіш сызықтар және оларды белгілеу.
5. Құрылыстық объектілердің пролеті (аралық) және қадамы (шаг).
1. Кұрылыс объектілерінің үлкен-кішілігіне байлнысты олардың чертежде (сызбада) көрсетілетін өлшемдң негізгі размерлерімен салыстырғанда кішірейтіп немесе үлкейтіп алынады, яғни арнайы масштаты қолданады.
МАСШТАБ деп заттың тікелей (натурлды) өлшемдеріні чертеждегі размерлеріне қатынасын айтады. Масшта сандық - екі санның қатынасы және графикалық болады. Мұнымен қоса мемлекеттік стандартқа байланысты (МЕСТ 2302) масштабтың натуральды (заттың өзіне сәйкес) 1:1 кішірейтілген - 1:2, 1:5, 1:10, 1:20, 1:50, 1:100, 1:200 т.б үлкейтілген - 2:1, 5:1, 10:1 т.б. түрлері болады.
Құрылыс жобаларының чертеждері мынандай масштабтарда орындалады: жер бетінің планы - 1:5000, 1:1000 генеральдық (бас) план 1:500, 1:1000, қораның пландарі мен тілігі, кесінділері 1:50, 1:100, 1:200 т.б., ал қор бөлшектері 1:10, 1:20, 1:40 т.б. өте кіші мөлшерлі (электр жүйелері, олардың құрамдары, аппаратура бөлшектері) - 2: 5:1 т.б.
2. Құрлыс объектілерінің, олардың бөлшектеріні размерлері туралы негіз боп чертеждағы қойылған сандар (цифрлар) болып есептеледі. Чертеждағы размерлер бір рет қана көрсетіліп, миллиметрлі өлшеммен белгіленіп (бірақ өлшем жазылмай) қойылады. Егер размерлер басқа өлшемдермен (сантиметр, дециметр, метр) белгілесек онда өлшемдердің жанына жазылып, немесе техникалық құжаттарында көрсетіліп қойылады.
Чертежда өлшемдерді қою үшін размерлік және шығарылған сызықтар жасалып, олардыңа аяғына керткен таңба (засечка) қойылады. Онымен қоса чертеждағы бөлгіш ра мерлік сызықтар оның (планының) сырт жағынан үш қатармен орналастырылады.
Бірінші қатарда есік, терезе және орталардың аралықтарының размерлері түсірілсе, екінші қатарға қатар орналасқан екі бөлгіш сызықтардың ара қашықтығы белгіленеді, ал үшінші қатарда – ең шеткі екі бөлгіш сызықтардың аралық размерлері көрсетіледі. Онымен қоса жоба чертежінде қораның ішкі размерлері қойылады: ұзыны, ені т.б. Бір бөлікің размерін көрсету үшін одан 6-10 мм қашықтықта оған параллель "размерлік" сызық жүргізіледі де өлшемнің аяқталған жерінен перпендикулярлы шығарылатын (вынось) сызықтар сызылады. Оның аяғы размерлік сызықтан 1-5мм шығып (артып) тұруы керек. Бұрыштың размерлері градус, минут және секундпен өлшемі көрсетіліп (4гр, 45мин, 30сек.) белгіленеді. Бұрыштың мөлшерін көрсеткенде размерлік сызықты ортасы биігіне келтіріліп доғамен белгіленеді, ал шығарылатын сызықтар радиалды (тарамдалып) орналастырады.
Шеңбердің бойымен размерік сызықтар доғада концентриялық (центрлес) жүргізіліп, ал шығарылатын сызықтар - бұрыштың биссектрисасына (бұрышты жарғыш) параллель болады. Размерлі сызықтар екі жағынан стрелкамен шектеледі, ал радиус доға немесе шеңбер жағынан стрелкамен бітеді. Диаметрдің (радиустың) размерлік санының алдында әріп "В" немесе белгі О қойылады.
Сол сияқты есте болатын жағдай объектілердің бөлшектерінің тік (вертикалды) размерлері планда және тілікте көрсетіледі. Олардың өлшеу бойы (ноль) еденнің үсті болып есептеледі, яғни оң таңбалы өлшемдер еденнің үстіңгі жағында орналасқан болшектердікі болса, еденнен темен жатқандардың размерлері теріс таңбалы болады.
Құлама түзу сызықтар осы сызыктың құлама бұрышымен немесе уклонымен (еңіспен) сипатталады. Түзудің уклоны деп құлама сызықтың (іргелес жатқан катеттің) биіктік өлшеміне қарсы катет қатынасын айтады. Ол бір санның екінші санға қатысымен (1:10, 1:15 т.е.), бөлшек санмен (0,1; 0,5 т.б.) немесе процентпен (10 проц.) өлшенеді.
Чертежде уклон (еңіс) стрелкамен немесе бұрышпен олардың ұшы мен бұрышы еңіске қаратылып белгіленеді. Чертеждегі сызықтар негізгі тұтас, тұтас жіңішке, тұтас толқынды, штрихты (уақ, жіңішке сызық) т.б. түрлерімен орындалады. Мемлекеттік стандартқа сәйкестендірілген бір-келкі сызықтардың қалындығы барлық сол чертеждегі бар бейнелерге бірдей болуға тиіс.
3. Құрылыс чертеждері жобалаудың бірыңғай модульдік жүйесіне негізделіп орындалады. (ЕМС-единная модульная система).
Модульды жүйенің негізгі бабы объектінің, бөлшектерінің размерлерін белгілеп және бірыңғай модульге (санға) байланыстырады. Бұл модуль 100-ге тең болады, яғни барлык, қоралардың, бөлшек жабдықтардың өлшемдері осы санға бөлінетін болады.
Құрлыстарды жобалау кезінде бірыңғай модулі жүйеге сүйеніп үш түрлі размерлер көрсетіледі: номиналу (көрсетілген), натуралды (таза) және конструкциялы (құрылмалық).
НОМИНАЛДЫ деп білікті бөлгіш сызықтар аралығы, құрылыс бөлшектері және жабдықтардың шартты шеттерінің размерлерін айтады.
КОНСТРУКЦИЯЛЫ деп жобадағы бөлшектердің, жабдықтардың т.б. шекті нольдік ауытқуы рұқсат етілген размерлерін айтады. Конструкциялы размерлер номиналды размерлерге жақын болуы тиіс, тек олар номиналдыларда бөлшектер аралығындағы жіктер мен саңлаулар мәнінде ғана айырмашылығы болады.
НАТУРАЛДЫ деп қора бөлшектері мен жабдықтарды және білікті бөлгіш сызықтардың нақты размерлерін айтады. Кұрылыс сызбасында (планда), ұзындық, көлденең өлшемде де номиналды размерлерді пайдаланса, құрлыс бөлшектері қосқан, жалғаған жерлерінде - конструкциялы размерлед қолданады. Сондықтан құрылысты жобалау кезінде барлық объектілердің және бөлшектердің размерлері модуль санын (100) бөлінгіш болуы қажет.
4. Құрылыс чертеждегі екі размерлі білікті бөлгіш сызықтармен байланысты болады. Олар планда қабырғалар мен бағаналардыц ортасынан (ішкі жағынан 200 мм) ұзынша (қораның бойымен) және көлденеңінен бөліп өтеді де планнан (10-20 мм) шығып дөңгелекпен (шеңбер) аяқталады. Көлденең өтетін білікті бөлгіш сызықтардың төменгі планнан шығарылған басын (дөңгелектің ішінде) бірден бастап санмен белгіленеді (1, 2, 3 т.б.), ал ұзынынан өтетін білікті бөлгіш сызықтардың сол жақтағы планнан шығарылып шеңберме аяқталған басы алфавит бойынша әріппен белгіленеді.
5.5. Кұрылыс бөлшектерінің тағы басқа жабдықтарының унификациялау (үйлестіру, үндестіру) принципі сәйкес келетін негізгі өлшемдердің қатарына пролет пен қадам жатады.
КҰРЫЛЫСТЫҢ ПРОЛЕТІ (аралық) деп ұзынынан орналасқан қабырғалар мен бағаналардың бір-бірінен қашықтығын, немесе (номиналды размер) ұзынынан келетін білікті бөлгіш (сызықтардың) әріптердің аралығын айтады. Олардың ара қашыклықтары бірдей болып, тек (үш пролетты) кейбір қоралардың екі шеткі пролет арасы басқадай болуы мүмкін.
Мысалы, 21 метрлік пролетті қораның ортасы 6 м, екі шеті 7,5 (7,5, 6, 7,5).
ЖОСПАРЛЫ ҚАДАМ көлденең қабырғалардың, бағаналардың ара - қашықтығы, немесе көлденең жүретін білікті бөлгіш сызықтардың (номиналды размерлер) бір-бірінен қашықтығы (сандардың арасы). Қадамдардыңда ара-қашықтығы бірдей болуы керек.
Ауыл шаруашылық құрлыстарында бұлар (пролет пен қадам) үлкейтілген модульге негізделеді, яғни 60М, 30М, 12М т.б. ол 6000 мм, 3000 мм, 1500 мм, 1200 мм т.б. сәйкес келеді.
Анықтау хатының бір ерекше бөлімі ғимарат бөлшектерін маркілеу (белгілеу). Ол сызба жұмыстарының көлемін біршама қысқартуға әсерін тигізеді. Жобадағы нөмірі бар шеңбер маркамен көрсетілген ғимарат бөлшектері екі сызықпен орындалады: ішкі - жуан, сыртқы - жіңішке шеңбер.
Өте күрделі құрлыс бөлшектерінің жобаларын орындағанда маркалы шеңберді горизонтальды сызықпен ортасынан екіге бөліп, алымына бөлшектің нөмірі, ал бөлгішіне жоба бетінің саны қондырылады.
Құрылыс чертеждерін орындауды жеңілдету жолы мен бірнеше шартты графиктерді немесе қысқарылған белгілерді пайдаланады. Олар тиісті мемлекеттік стандартты нұсқауларда көрсетіледі. (МЕСТ 116 91-66).
Практикалық сабақ №4-5-6. Ірі қара малын ұстау үшін қоралардың көлемін жоспарлап шешу
Ірі қара малдарына арналған қоралардың микроклиматы.
Мал қораларының микроклиматы ондағы қоршаған ортаның ауасының физикалық, химиялық және биологиялық көрсеткіштері мен (температура, ылғалдық, ауа қозғалысы, жарық сәулесі, газдық құрамы, микроорганизмдер мен шаң-тозаңдар мөлшері т.б.) сипатталады.
Ірі қара малдарына арналған қалыпты микроклимат олардың жасы, өнімі және ұстау тәсілдеріне тікелей байланысты болады. Сондықтан әрбір малдардың түрі, жынысы, жасы және физиологиялық ерекшеліктеріне (буаз, қысыр, тұқымды т.б.) сай келтіріп микроклимат мөлшері белгіленеді (кесте 5). Ондай мал организміне сай микроклиматты қорада әртүрлі жолдармен қалыпқа келтіреді (желдету, жарықттандыру, жылыту, тазалау т.б.)
Микроклимат көрсеткіштерінің ішіндегі ең басты анықтағыш фактор болып ауаның төменгі және жоғарғы температурасы саналады. Ауа температурасы (1-6 градусқа дейін) төмендесе жас малдардың, әсіресе бұзаулардың өсуі 15-20 пайызға, сиырдың сүт өнімі – 15-30 % кеміп, ал азықтың шығыны – 15-50 пайыға артады.
Мал қораларының микроклиматының қалыпты шамада болуы пайдаланған құрылыс материалдарының қасиеттеріне байланысты. Қора бөлшектері шыдамды, берік болуымен қатар, жылу ұстағыш, бойына су сіңірмейтін, ауа өткізгіш, жеңіл, жоғарғы температураға төзімді материалдардан жасалуы қажет. Себебі, әсіресе қыс айларының суық мезгілдерінде қораның ішкі жылуының 30-45 пайызына таяуы оның бөлшек беттері арқылы тарап кетеді де, ішкі ауа температурасының төмендеуіне апарып соғады. Неғұрлым қора бөлшектерінің беті суық болса, солғұрлым мал денесінен булану және өткізгіштік жолдарымен жылу тарауы жоғарғы болады. Көбінесе қыс мезгілдерінде булану арқылы жылудың денеден тарауы қораның ұзын қабырғаларына, есік-қақпа, терезелерге таяу орналастырылған малдарда болады. Мысалы, қораның ортасындағы клеткаларға орналастырылған бұзаулардың денелерінен жылудың тарауы, қораның басы, ұзын қабырға, қақпа-терезелерге таяу қойылған клеткалардағы төлдермен салыстырғанда 10-25 пайызға кем болатындығы дәлелденген.
Гипотермия малдардың, әсіресе жас төлдердің төзімділігін (резистенттілігі) төмендетеді. Ол кезде организм де қарсыдене (антител) түзілуі төмендеп, лейкоциттер мөлшері азайып және олардың фагоцитарлық қарқыны (активность) кеміп, жұқпалы және жұқпайтын әртүрлі аурулардың шығуына апарып соғады. Ортаның жоғарғы температурасы да организмнің резистентілігін төмендетіп, әлсіретіп, өнімі азайып гипертермия ауруының (дене температурасының жоғарлауы) тууына әсер етеді. Мысалы, ауа температурасы 27-32 градусқа көтерілсе, сиырдың сүті 10-30 %, ал 38 градуста – 50-60 пайызға төмендеген. Бұл кезде малдың тәбеті төмендеп, су ішуі артып, дем алуы мен қан тамырының соғуы жиілейді.
Қора ауасының жоғарғы ылғалдылығы да, температураның көрсету шамасына байланысты организмдегі жылу алмасу процесстеріне айтарлықтай әсерін тигізеді, яғни орта температурасы төмен болса, жоғарғы ылғалдық денеден жылудың тарауын арттырып, организмді суыққа ұрындырса, ауа температурасы жоғары болғанда, денедегі жылудың тарауын тежеп, ыстық соғу ауруына ұшырайды. Сиыр қораның ауасының ылғалдылығы жоғары болғанда (салыстырмалы ылғалдық 85 % тен 95 %-ға жоғарлағанда) мал сүтін 9-12 % төмендетеді. Ірі қара малдарын бордақылау орындарының ауасының ылғалдылығы жоғары болғанда азықтың шығыны 20-35 % артып, тәуліктік салмағының өсуі 12-28 % төмендеп және жас төлдердің өлім-жітімге шалдығуы 2-3 есе артатындығы анықталған. Қораның ылғалды ауасында зиянды газдардың (аммиак, күкіртті сутегі т.б.) мөлшері көбейеді. Ондай жағдайда малдардың өкпе ауруына (туберкулез) шалдығуы жиілейді. Бордақыда тұрған малдардың қора ауасындағы аммиак газының қалыптан жоғары болуы салмағының 25-28 % төмендеуіне апарып соғады.
Жоғарғы ылғалдық пен ауадағы зиянды газдардың және микроорганизмдердің мөлшерінің артуы жас төлдердің төзімділігін айтулы төмендетіп, олардың арасында жаппай аурулардың шығуына әсер етеді де, онымен күресуге қыйындық туғызады. Мұндай жағдайда ол аурудың алдын алу тек қора ауасының тазалығында ғана болады. Мысалы, бұзауларды ауасы ластанған қорадан жекелеме клеткаға тұрғызып күту бұл аурулардың тоқталуына әсер етеді. Ірі қара малдарына арналған қоралардың жарықтану шамасыныңда мал организміне айтулы әсері болады. Мысалы, қораның жарықтану мөлшерін 5-10 люкстен 70-100 люксе жоғарлауы бұзаулардың ауруын 9-12 % төмендетіп, дене салмағының, тәуліктік өсуін 6-10 %, сиырдың сүт өнімінің 5-15 % көбеюіне апарып соғады.
Сыйыр қораларының жарықтану мерзімін тәулігіне 6-7 сағаттан 14-18 сағатқа дейін ұзартса (жасанды түрде) малдың сүті 6-15 % жоғарлап, ұрықтануы 15 % артып, сервис мезгілі 10 тәулікке қысқарады (кесте 6).
Мал қораларының жарықтануын қалыпқа келтіру арқылы буаз сиырлардың қанының биохимиялық және иммунологиялық көрсеткіштерінің жоғарлап, туған төлдердің денсаулығының артуына әсерін тигізетіндігі дәлелденген. Сондықтан ірі қара малдарын ұстау жүйелері, өнімділігі, физиологиялық ерекшеліктеріне негізделіп қалыпты (нормативті) микроклимат көрсеткіштері (параметрлері) белгіленген (кесте). Ірі қара малдарын қалыптанған микроклиматы бар қораларда ұстаған кездерде сиыр сүті 10-20 %, жоғарлап, азық шығыны 12-35 % кеміп, және малдардың ауруға шалдығуы 2-3 есе азаяды. Мұнымен қоса сүт өнімінің жағымсыз иістері жоғалып, қышқылдығы азайып, микроорганизмдермен ластануы төмендеп, сапасы артады.
Мал қораларындағы микроклиматты қалыптау үшін бірнеше, ветеринариялық-зоогигиеналық шаралардың жинағын жасау қажет. Олар қоралардың жоспарлап салу шешімдері мен оған керек құрылыс бөлшектерін таңдау, тиісті құрылыс материалдарының, әр аймақтардың жер орайы мен ауа райларына сәйкестіріп, қасиеттерін ескеріп, малдарды ұстаудың жаңа технологиясын еңгізу, қораның ауасын алмастыру, көңнен тазалау т.б. шаралар жатқызылады.
Кесте 2. Ірі қара малдарына арналған қоралардың технологиялық бөлшектерінің размерлері мен аудандарының нормасы.
Қора элементтерінің атауы
|
Берілуі
|
Әр бөлшекте шаққандағы мал басының шекті саны
|
1 басқа орын, м²
|
Бөлшек размері, М
|
өндіріс ферма-сы
|
Тұқымдық фермалар
|
өндіріс фермалары
|
Тұқымдық фермалар
|
ені
|
Терең
дігі
|
ені
|
терең
дігі
|
1
|
2
|
3
|
4
|
5
|
6
|
7
|
8
|
9
|
Малды топтап ұстауға арналған секция (клетка)
|
Сауын сиырлар, бұзау және тууына 2-3 ай қалған құнажын
14-20 тәуліктен 3 айға дейінгі бұзаулар үшін 3-6 айдағы жас төлдер 6-8 айдан 12 айға дейін
12-18 ай, құнажындар үшін
Ет бағытындағы бұзаулы сиырлар
Бордақыдағы жас малдар серуен алаңында ұстағанда
|
50
20
20
100/50
100/50
150
250
|
4-5
1,2
1,5
2,5/1,8
3/2
5
3/2
|
-
1,2
1,5
2,5-3
3
5
-
|
Есеп бойфнша
-//-
-//-
-//-
-
-
-
|
-
3
-//-
-//-
-
-
-
|
-
Есеп бойфнша
-//-
-//-
-
-
-
|
-
3
-//-
-//-
-
-
-
|
Бокстар
|
Сиырлар мен буаз құнажындар үшін
|
1
|
1,9-2,5
|
1,9-2,5
|
1-1,2
|
1,9-2,1
|
1-1,2
|
1,9-2,9
|
3-4 айлық бұзаулар үшін
|
1
|
0,5
|
0,5
|
0,5
|
1,0
|
0,5
|
1,0
|
3-6 айлық бұзаулар үшін
|
1
|
0,66
|
0,72
|
0,55
|
1,2
|
0,6
|
1,2
|
6-12 айлық бұзаулар үшін
|
1
|
0,9-1,0
|
1,12
|
0,7
|
1,3-1,5
|
0,75
|
1,5
|
12-18 айлық бұзаулар үшін
|
1
|
1,0-1,3
|
1,36
|
0,75
|
1,5-1,7
|
0,8
|
1,7
|
Құнажындар мен 18 айдай жоғарғы жастағы
|
1
|
1,62
|
1,9
|
0,9
|
1,8
|
1,0
|
1,9
|
1
|
2
|
3
|
4
|
5
|
6
|
7
|
8
|
9
|
Тұрақтар
|
Ірі сиырлар мен құнажындар үшін
|
1
|
1,7-2,3
|
2,1-2,4
|
1,0-1,2
|
1,7-1,9
|
1,2
|
1,8-2,0
|
Бұзаулайтын бөлмедегі:
|
Тууға жақын сиырлар
|
1
|
2,4-3
|
3,0
|
1,2-1,5
|
2,0
|
1,5
|
2,0
|
Құнажындар
|
1
|
2,4
|
2,4
|
1,2
|
2,0
|
1,2
|
2,0
|
Бұқалар үшін
|
1
|
1,5-1,7
|
3-3,3
|
-
|
-
|
1,5
|
2-2,2
|
Бордақыдағы малдар үшін
|
1
|
1,2-1,5
|
-
|
0,9-1,0
|
1,7
|
-
|
-
|
15-20 айдағы өндірістік жас малдар үшін
|
1
|
1,2-1,5
|
1,2-1,5
|
0,8-0,9
|
1,5-1,7
|
0,8-0,9
|
1,5-1,7
|
20 айдан асқан құнажындар үшін
|
1
|
1,7
|
1,7
|
1,0
|
1,7
|
1,0
|
1,7
|
Жекелеме клейкалар
|
14-20 тәуліктік бұзауларды төсенішсіз ұстағанша
|
1
|
0,54
|
0,6
|
0,45
|
1,2
|
0,5
|
1,2
|
14-20 тәуліктік бұзауларды төсенішті клеткада
|
1
|
1,2
|
1,2
|
1,0
|
1,2
|
1,0
|
1,2
|
20 күн 2,5 ай аралығындағы малдарды
|
1
|
0,78
|
-
|
0,6
|
1,3
|
-
|
-
|
Бөлме (Денник)
|
Сиыр бұзаулау үшін
|
1
|
9,0
|
9,0
|
3,0
|
3,0
|
3,0
|
3,0
|
Ескерту: 3-4 графалардың алымында қалың төсенішті, а бөлімінде торкөзді едендерде ұстағандағы көрсеткіштері жазылған.
Кесте 3. Ірі қара малдарына арналған су құбырлары мен азық науаларының размерлері.
Су құбырлары мен азық науаларының типтері
|
Размерлері, м
|
Көлдеңнен ұзындығы, м
|
Ені
|
Биіктігі
|
Үсті-нен
|
Түбі-нен
|
қарсы қабырға-сы
|
сыртқы қабырға-сы
|
|
2
|
3
|
4
|
5
|
6
|
Тұрғызып-байлап ұстағандағы азық науалары
|
0,6
|
0,3
|
0,4
|
0,75
|
Тұрақтардың ені бойынша ірі сиырларға 0,7-0,8
|
Бос байлаусыз ұстағанда және серуен алаңдарына орнататын азық науалары
|
0,6-0,8
|
0,4-0,6
|
0,5
|
0,5
|
12 айға дейінгі малдарға 0,4-0,5; бір жастан асқанға-0,5-0,6
|
1
|
2
|
3
|
4
|
5
|
6
|
2 тәуліктен 6 айға дейінгі төлдер үшін азық наулары
|
0,4
|
0,3
|
0,25
|
0,35
|
0,35-0,4 әр басқа
|
Топты суарғыштар
|
0,5
|
0,4
|
0,4
|
0,4
|
0,05-0,06 дан әр басқа
|
Жекелеме суарғыштар:
|
А) азық науасының алдында
|
-
|
-
|
-
|
-
|
Екі тұраққа бір құбыр
|
Б)Байлаусыз ұстағанда
|
-
|
-
|
-
|
-
|
1 құбыр 10-12 басқа алаңда.
|
Азықтарды тарату үшін арнайы азық жеткізетін құрылымдар қолдану қаралады.
Достарыңызбен бөлісу: |