Атсиіу шкаласы
- нақты обьектілердің физикалық шамасының
сапалық бағасы. Бұл шкала біратаулы болмаса эртүрлі атаулы
физикалык шамаларды сапалық бағалау үшін ғана арналған
болғандықтан, оның нөлі, өлшеу бірліғі, ал көпжағдайда реперлік
(тіректік)
нүктелері,
шкаланың
интервалы
болмайды.
Бір
физикалық шаманың аталу шкаласының мысалына түстердің
атласы (шкала), ал әртүрлі атаулы физикалық шамалардың — аталу
шкаласы. физикалық шаманың кезкелғен жүйесінде, сонымен бірге
СИ де қызмет етуі мүмкін.
Тәртіп
шкаласы
-
физикалық
шаманы,
оның
мәнін
жоғарылатып тізу (ранжирование) арқылы мөлшерді бағалау
болмаса азайту тэртібінде.
Тізу -
өлшенетін шамалардың олшемдерді азайту болмаса
жоғарылату тэртібінде орындарға қою шарасы. Тізу кезінде
шкаладагы эрбір нүктені реперлік сапасында бекітуге болады, олар
шартты бірліктерге иеленеді (баллдар, дәреже жэне т.б.). Басқа
шкалалардан, мөлшерлік бағалығы бар, осы шкаланың қағидалық
айырмашылығы, ол өлшеу бірліктерінің жоқтығы, сондықтан
мөлшері қанша резге көптік болмаса шаманың аздық қасиетін
көрсетеді. Тэртіп шкаласына мысалға жел күшінің баллдар
шкаласы, жерсілкіну қызмет етуі мүмкін. Осындай шкаламен
үнның
сорты,
сыра,
қағаз,
минералдардың
қаттылығы,
пленкалардың
сезімталдығы
ж
б.
Тэртіп
шкалаларының
жетіспеушілігі реперлік нүктелер аралығының интервалдарының
белгісіздігі болып табылады. Мысалы, үнның сортын анықтаған
кезде жоғаргы сортқа таза ақ түсті үнды жатқызады, біріншіге -
ашық - сүргылт, ал екіншіге - сүрғылт, бірақ кейбір кезде сорттар
аралығындагы айырмашылықты ажырату қыйынға соғады.
Интервалдар иікаласы
(айырмашылықтар) - физикалық
шамалардың қосындылық қатынастарын жэне интервалдардың
пропорциялы
(айырмашылықтарын)
пайдаланып
мөлшерлік
бағалау.
Осы шкалаларды нөль - реперлері жэне өлшем бірліктері бар
келісім бойынша белгілейді. Осындай шкалалардың көмегімен бір
обьектінің физикалық шамалары қаншага көп болмаса басқадан аз
екендігін анықтауға мүмкін. Мысалы, А обьектісінің үзындыгы Б
обьектісінен 2м көп, бірақ В дан 1м аз. Типтік интервалдар
шкаласына үзындық жэне уақыт шкалалары жатады. Интервалдар
84
шкаласында өлшеудің тек қана бір масштабы пайдаланылады, ал
есепке алуды бастау ерікпен таңдалады.
Қатынастыц шкаласы —
физикалық шамаларды мөлшерлік
бағалау логикалық эквиваленттік қатнастарды, тэртіптік жэне
пропорциялықты пайдалану арқылы, ал кейбір шкалаларға -
қосындылық қатнасты. Қатнастық шкалаларда табиғи нөл бар жэне
келісім бойынша өлшеудің бірлігі белгіленеді. Осы шкалалар
көмегімен бір нысанның физикалық шамалары қанша резге артық
болмаса басқадан кем екендігін анықтауға болады. Мысалы, А
обьектісінің массасы Б обьектісінің массасынан 2 рез артық. Типтік
қатнастық
шкалалар
болатындар
-
массалар
жэне
термодинамикалық температура
шкалалары,
сонымен
қатар
баллдық бағалау
шкалалары
(мысалы,
ірімшіктер,
майлар,
шараптар).
Интервалдар
шкаласымен
салыстырғанда
қатнас
шкаласы неғұрлым жетілген. Оның абсолюттік бастапқы нүктесі
бар, ал интервалдар өлшемі эртүрлі болып берілуі мүмкін. Мысалы,
температураны
өлшегенде
есептеу
басына
абсолюттік нөл
қабылданған, бүл кезде молекулалардың жылулық қозғалысы
тоқталады.
Екінші
реперлік
нүкте
болатын
мұздың
еру
температурасы (0°С), ал үшінші - судың қайнау температурасы
(100°С).
_
. .
Абсолюттік шкалалар -
физикалық шамаларды оелплі
өлшемдік бірліктер көмегімен мөлшерлік бағалау. Абсолюттік
шкалаға қатнастық шкаланың барлық белгілері тэн. Көп жағдайда
оларды салыстырмалы бірліктерді бағалау үшін пайдаланады.
Мысалы, күшейту, әлсіздендіру, пайдалы әрекеттік, салмақтық
коэфициенттер. Кейбір абсолютгік шкалаларға, мысалы, пайдалы
эрекет жэне салмақтылық коэффициенттеріне нөль жэне бірлік
арасында орналасқан шекара тэн. Аталу және тэртіп шкалалары
физикалық шамаларды сапалық бағалау үшін арналған және белгш
өлшем бірліктері болмайтын, ал
шарттыга (метрлік емес)
жатқызылады. Интервалдар, қатнасты жэне абсолюттік шкалалар,
физикалық шамаларды мөлшерлік бағалау үшін арналған және
өлшем бірліктері бар шкалалар
метрикальщ
(физикалық) деп
аталынады.
Метрологияда
өлшемдердің
бірнеше
теңдіктері
пайдаланылады, өлшемдердің белгілі шкалаларымен байланысты,
бірақ шешуші мэні болатын
өлшемдердің негіргі теңдігі
85
өлшенетін шаманың сандық мәні қабылданған өлшемнің бірлігінің
көлеміне оаиланысты көрсететін теңдік:
мұндағы, (} - белғісіз(ізделіп отырған шама) физикалық шама;
ц — бақылау нэтижесі;
Н — өлшем бірлігі.
Дегенмен бұл теңдік көптеген кездейсоқ жэне кездейсоқ емес
факторларды, өлшеудің нэтижесіне эсер ететін, есепке алмайды.
Сондықтан
оған
қосымша
қатнас
шкаласы
бойынша осы
факторларды есепке алатын өлшеу теңдігі пайдаланылады, ал атап
айтқанда:
ү
_е + ғ в
X - ----- + т і ,
Ю]
мұндағы, X - өлшеулер нэтижесі;
(2 - белгілі өлшенетін физикалық шама;
[9] - белгісіз өлшенетін физикалық шама;
V - көбейткіш коэффициенті;
— кездейсоқ қосылма.
Осы теңдеу іс жүзінде өлшеу болатын шынайы жағдайдағы
салыстыруды орындау тэртібін көрсетеді. Сонымен бірге бұл
теңдеу, қатнас шкаласы бойынша өлшеудің математикалық моделін
атқарады. Өлшеу тэртібін орындағаннан кейін кездейсоқ қосылма
т],
өлшеуге болмайтын белгісіз болып қалады. Көбейткіш
коффициенті қосымша өлшеулердің көмегімен белгіленуі мүмкін
болмаса алдын ала белгілі т| шығару мүмкін еместігін есепке алып,
өлшенетін шаманың мэнін дэл анықтау мүмкін емес, сондықтан
теңдіктің қатал шешімі жоқ. Практикада жуық шамамен шешуді
қанағаттанады.
г\
әсерін азайту үшін арнайы зерттеу жүргізеді,
өлшеу құралдарын метрологиялық аттестаттау деп аталатын,
сонымен
қатар
өлшеулердің аттестатталған
эдістемеліктерін
пайдаланады. Өлшеулердің дэлдіктерін жоғарылату көпқайтара
өлшеулер арқылы жетіледі, өлшенетін шаманың орташа мэнін жэне
қосындылық түзетулер енгізумен:
л
№
П
мұндағы, С?і — фактілік мэні;
і=1; п - өлшеулер саны.
Тэртіп шкаласы бойынша өлшеулердің математикалық моделі
оолып теңсіздік қызмет етеді
86
Достарыңызбен бөлісу: |
