М. Т. б.ғ. д. КдөҚӨҒзи зертхана Алимкулов Ж. С., т.ғ. д

Өлшеу қлгидяс ы
Улшеу -адісі
Өлшеу кұрплдары
кірігп« еь;
Ө лшеудің жлгдайлары
р.пше>*л
ң>лін
кшкслтьі
Ө л ц д ен е тін
Ф Е  
МОДСЛІ
Өлшеу объектісі
т
Сві - Ф В і 
]
С вгФ ві® пш сне
ТІН 
шомп
Шыгыс  0 К
Ояш«у
субъ-ектігі
£(« іп « у
қфраддарм
Өлшеүдщ
нэтіБкегі
ж
- л ш
*
қ*»телікгі
Оіи 4'
іпү
Өлше\“
%
ақплратын
еңдеу
алгоріпгмі
Өлше-ү* ооьектісінщ  
#
моделі
6
Қ моделі
е қ   МС
г>сер  ететш 
шамллярдың 
моделі
4^ Қ к а р і о п е   м о д е л і
Өлше^ объектісі
т у р а л м   яітртіпрлық 
лқплрлт
Ш ы гы с  Ө К
\
моде.ш
Сурет 6. Өлшеу үдерісінің негізгі элементтері
ӨҚ - өлшеу құралы;
МС - метрологиялық сипаттама;
ӨС - өлшеуіш сигнал;
ФШ - физикалық шама;
Қ — қасиет.
78

Априорлыц  ақпарат,
  б.а.  өлшеу  жүргізуге  дейінгі  .ақнарат, 
өлшенетін  объект  туралы  ақпарат,  оның  -тиімділігіне  себепші 
болатын  маңызды  фактор.  Өлшенетін  шама  қабылданган  моделдің 
параметрі  сияқты  анықталады,  ал  оның  мэнін,  абсолюттік  дэл 
эксперименттің нәтижесінде  алуга болатын,  осы  шаманың  шындық 
мэні  сапасында  қабылданады.  Идеалдау,  өлшеу  объектісінің 
моделін салган кезде қабылданган, объектінің зерттелетін  қасиетіне 
моделдің  параметрінің  сәйкестенбеуіне  себепші  болады.  Осы
сәйкестенбеулікті 
табалдырықты
 деп атайды.
Өлшеу  объектісінің  моделін  салу  мақсаты  -  анықтауга 
жататын 
нақты 
ФШ 
айқындаудан  түрады. 
Жалпы 
өлшеу 
объектісінің  моделі  түралы  емес,  оның  өлшенетін  қасиеті  болмаса
өлшенетін ФШ-ның моделі туралы айту керек.
Өлшенетін 
объектінің 
моделінің 
математикалық  болуы 
міндетті  емес.  Оның  сипаты  түрімен  жэне  өлшеу  объектісінің 
қасиеттерімен 
анықталуы 
керек, 
сонымен 
қатар 
өлшеудің
мақсатымен де.
Модель  өлшеу  объектісінің  ФШ  қасиеттерің  екі  тобын 
жеткілікті жақсы бейнелеуі керек:  өлшеу кезінде анықталатын  жэне
өлшеудің нэтижесіне әсер ететін.
Өлиіенетін  шама  -
  ол  ФШ,  өлшенетін  тапсырмамен  сэйкес
анықтауга  жататын.  Қазіргі  уақытта  өлшенетін  шама  туралы
параметрді  болмаса  функциамагниттік,  акустикалық,  оптикалық,
механикалықгы  жэне  т.б.  түсінеді.  Кластаудың  екінші  белгісі
сапасында  құралдық  өзара  эрекетінің  жэне  өлшеу  объектісінің
режімі  пайдаланылады.  Бүл  жагдайда  барлық  өлшеу  эдістері
статистикалық  жэне  динамикалық  болып  бөлінеді.  Үшінші  белгі
болып  ӨҚ  өлшенетін  сигналдардың  түрлері  қызмет  етеді.  Оган
сэйкес эдістер 
ұқсастық және  цифрлық
 болып бөлінеді.
Өлшеу  объектісі  моделінің  функционал  параметрі,  оның 
қасиетін  бейнелейтін,  өлшеу  нэтижесінде  мөлшерлік багасын  алуга 
қажетті.  Барлық  уақытта  өлшенетін  шамада  белгілі  ФШ  өлшемі
болуы  керек,  бірақ,  өлшеу  объектісінің  қасиеттерімен  себепті, 
өлшеудің  алдына  қойган  мақсатымен  байланысты  оның  біраз
нақты лыгын көрсете д і.
Мысал 
1. 
Өлшеу 
обьектісі
 
-салмақпоршендік
манометрдің поршені.
Өлшеудің  мақсаты
  —  поршеннің 
эффектілік 
алаңын
анықтау. 
\
79

Априорлық 
ақпараттьщ 
көрсететіні 
дөңгелектен 
айырмашылығы 
шағын 
поршеннің 
көлденеңдік  кескіні. 
Ақпаратқа сәйкес  поршеннің  моделі  сапасында,  көлденең  кескіні 
дөңгелекке 
жақын  тұра 
цилиндр 
алынады.  Кейбір  жағдайда 
поршеннің  эффектілі  алаңын  оның  көлденең  кескінінің  орта 
диаметрі 
бойынша  анықтайды.  Өлшеудің  мақсатына 
сәйкес 
модельдің  параметрі  сапасында  -өлшенетін  шамасы-  поршеннің 
көлденең  кескінінің 
орташа  цилиндрі 
алынады.  Өлшенетін 
шаманың  мэнін 
бұл  жағдайда  функционалдың  мына  түрімен
білдіруге болады.
1-1
мүндағы, 
сі(а,) 
-  
диаметр, 
бұрыштық 
-   30(і - 1 )  
координациясы 
бар,  б.а.  градуспен  белгіленген  а (  аргументтің 
функциясы.
Мысал 2. 
Өлиіеу  объектісі
 —ауыспалы кернеу.
Өлиіеудің  мақсаты-
 
жүктеме 
бөлінуі 
мүмкін 
болатын 
қуаттылықты бағалау.
ауыспалы
кернеу  кезеңдік  жэне  синусоидалдыға  жақын  формасы  болады. 
Осыган  байланысты 
модел  сапасында 
синус  функциясы 
қабылданады,  ал  параметр сапасында -өлшенетін шаманың -  оның 
орташа  квадраттық мэні,формула бойынша  анықталатын.
I - ч. Д  4**я я!»ц»о -
мүндағы,  1іт 
және
 
- 
синусоидалдық  кернеудің  сэйкесті
үа
амплитудасы
ФШ  мэні  туралы  ақпарат
сигналда
Өлшенетін  сигнал
  -   ол  өлшенетін  ФШ  туралы 
мөлшерлік 
ақпараты  бар сигнал.  Ол  ӨҚ кірісіне түседі,оның көмегімен  шығыс 
сигналына 
айналады, 
адаммен 
тікелей 
қабылдау 
(өлшеу 
субьектісімен)  үшін  немесе  келесіде 
өңдеуге  жэне  беруге 
ыңғайлы.  Өлшеу  субьектісі 
қағиданы,эдісті 
жэне  олшеу 
қүралдарын таңдауды  іске асырады.
Өлиіеу 
қагидасы 
-
 
өлшеулер 
негізделген 
физикалық 
кагидалардың  жиынтыгы,  мысалы  электрлік  кернеуді  өлшеу  үшін
80