М. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік

 
45 
Бухгалтерлік  есепте  жəне  есеп  беруде  материалдық  емес  активтердің  құны  алғашқы  жəне  қалдық 
құндарымен есептелінеді. Олардың тозу амортизациясы бөлек есептелінеді.  
Материалдық  емес  активтердің  алғашқы  құны  бухгалтерлік  есепте  төмендегідей  болып 
анықталынады: 
1.  жарғылық қорға жарна ретінде өткізілгенде екі жақтың келісім бағасы ретінде бағаланады; 
2.  материалдық  емес  активтердің  басқа  кəсіпорын  ұйым  жеке  адамдардан  сатып  алғанда  нақты 
кеткен шығындармен оның іске пайдалануға кеткен шығыннан тұрады; 
3.  басқа  кəсіпорын  немесе  жеке  тұлғалардан  тегін  алғанда  материалдық  емес  активтердің  құны 
эксперттік əдіспен анықталынады. 
 
8.4.- сұрақ  
Қазіргі уақытта материалдық емес активтердің есебі жөнінде жаңадан қабылданған нұсқауларға жəне 
ережелерге  сəйкес  жүргізіледі.  Былайша  айтқанда  материалдық  емес  активтердің  құны  амортизация 
мөлшері  пайдалануға  берілген  немесе  шыққан  мерзімі  əрбір  материалдық  емес  активтердің  өзіне  тəн 
қасиетіне сəйкес олар түскенде немесе шыққанда жасалатын құжатта толық сипаттама беріледі.  Ең бір мəн 
беретін жай ол материалдық емес активтердің құқы өзгерген жағдайда (заңды тұлғаға немесе жеке тұлғаға 
ауысқан  кезде)  осы  құжаттарға  мəн  беріледі.  Материалдық  емес  активтердің  түсуі  немесе  шығуына 
(материалдық емес активтерді қабылдау немесе беру актісі) толтырылады.  
   
Материалдық емес активтердің түсуі мен оның қозғалысының синтетикалық есебін жүргізу 
үшін  шот  жоспарда  №  10  бөлім  шоттары  қарастырылған.  (101-106)  Бұл  шот  активтік  шоттар.  Дебитінде 
материалдық емес активтердің бары енмесе түскені есептелінеді. Кредитінде олардың шыққаны көрсетіледі. 
Аналитикалық  есебі  инвентарлық  карточкаларда  əрбір  материалдық  емес  активтердің  түрі  бойынша 
жүргізіледі. 
  Материалдық емес активтердің негізгі түсу жолдар төмендегідей: 
1.  заңды немесе жеке тұлғалардан сатып алу арқылы 
2.  жарғылық қорға жарна ретінде түскенде 
3.  заңды немесе жеке тұлғалардан тегін түскенде 
4.  материалдық емес активтер өз күшімізбен немесе шартта отыру арқылы жасау мүмкін 
Материалдық емес активтердің түсуіне төмендегідей проводкалар беріледі: 
1.  жарғылық қорға жарна ретінде: 
Д
т     
      2730       К
т
  5410 
2.  сатып алғанда:  
Д
т
   2730               К
т
 1010 
3.  заңды жəне жеке тұлғалардан тегін алғанда: 
Д
т
  2730                
4.  өзіміз жасағанда: 
Д
т
 2730              К
т
 8110,8210,8310  
    
Материалдық  емес  активтерді  сатып  алғанда  кəсіпорын  белглеген  құн  бойынша  қосымша  құн 
салығын төлейді. 
 
Қосымша  құн  салығын  төлеу  материалдық  емес  активтердің  əрі  қарай  пайдалануына 
байланысты болады. Материалдық емес активтердің шығуының негізгі себепетері: 
1.  пайдалануға жарамсыз болуына байланысты 
2.  сатуға байланысты 
3.  басқа кəсіпорындарға тегін берілуі 
4.  жарғылық қорға жарна ретінде берілуі 
Берілетін проводкалар: 
1.  Пайдалануына жарамсыз болуына байланысты: 
                 Д
т
 2740     К
т  
2730 
2.  Сатуға байланысты: 
                Д
т 
 1210           К
т
 6010  
3.  Сатылған  материалдық  емес  активтердің  қалдық  құнына  немесе  шығуына  байланысты  кеткен 
шығындарға: 
               Д
т
 7410            К
т
 2730 
4.  Алынған қорытынды табысқа: 

 
46 
               Д
т
 6010           К
т
  5510 
Зиянға:  
Д
т  
5510  К
т
  7410 
 
Егер  материалдық  емес  активтерді  тегін  басқа  біреуге  бергенде  олардың  сатылу  айналымына 
қосымша  құн  салығы  салынады.  Ол  үшін  берліген  материалдық  емес  активтерге  салынған  кезде  қосымша 
құн  салығы  салынды  ма  немесе  салынбады  ма  соны  ескереді.  Егер  де  материалдық  емес  активтер  тегін 
берілген болса қосымша құн салығын берген кəсіпорын төлейді. Фирманың бағасы немесе гудвилл 105-ші 
шотта  есептелінеді.  Мысалы  аукционннан  кəсіпорын  сатып  алды.  Сатып  алу  құны  20 000 000  теңге,  ал 
нақты баланс құны 16 000 000 теңге. Сонда фирма бағасы 4 000 000 теңге жағымды гудвилл болады.  
 
Фирманың құнына берілетін проводка: 
                                   Д
т
  2710        К
т
 1010 
Фирманың бағасына амортизацитя ай сайын есептелгенде: 
                        Д
т
 8410        К
т
 2720 
Фирманың бағасы түгел жойылғаннан кейін: 
                      Д
т
 2720          К
т
 2730 
      Мысалы.  Түгендеу  нəтижесінде  артық  шыққан  материалдык  емес  активтер  табыс  деп  танылды  жəне 
табысқа кірістеледі: 2730  «Материалдық емес активтер» шот дебеті 
6280 «Негізгі емес қызметтен алынатын басқадай табыс» шот кредиті 
Мысалы.  Тугендеу  қорытындысы  бойынша  кем  шыкқан  кұндылық  анықталъып,  ол  материалдық 
жауапты тұлғаның мойнына қойылды: 
а) кем шыққан кұндылықтың баланстық құньша:  
1280 «Бүлінген құндылық шығыны, кем шығу» шот дебеті 
2730  «Материалдық емес активтер» шот кредиті                         10 000 теңге;                                                                                                             
ə) кем шыққан құндылық материалдық-жауапты тұлғаның мойнына қойылды:  
1250  «Материалдык зиянды етеу бойынша есеп айырысу» шот дебеті 
 1280  «Бүлінген құндылық шығыны, кем шығу» шот кредиті            10 000 теңге                                                                                                                                                                                                                                                                                               
Материалдық жауапты тұлға болмаған жағдайда кем шыққан құндылық кезең шығынына жатқызылады 
 7210  «Жалпы жəне əкімшілік шығындар» шот дебеті 
1280  «Бүлінген кұндылық шығыннан жетіспеушілік» шот кредитІ. 
 
 
9 - дəріс : Шығыстар  есебі 
9.1. Шығыстар туралы түсінік 
9.2. Шығыстар есебі  
 
9.1. - сұрақ  
 
Қаржылық қорытынды əрбір кəсіпорынның жыл аяғында алатын нəтиежесі. Осы көрсеткіш арқылы 
кəсіпорындар , яғни барлық шаруашылық етуші субъектілер есепті жылды пайдамен немесе зиянмен ақтады 
ма  сол  көрсеткішті  анықтайды.  Бухгалтерлік  есепте  қаржылық  қорытындының  есбін  жүргіудің  өзіндік 
ерекшеліктері бар. Яғни типтік шоттар жоспарының 6 бөлімі мен 7  бөлімі салыстырылады. Ал халықаралық 
стандартқа байланысты жасалған жұмыс шоттар жоспарында 6 бөліммен 7 бөлімнің шоттары.  
 
Қаржы  –  шаруашылық  қызметінің  нəтижелері  туралы  есепте  мынадай  ақпаратты  ашып  көрсету 
қажет:  
а) өнімдерді (жұмыстарды, қызметтерді) өткізуден алынған табыс; 
б) өткізілген өнімнің  (жұмыстардың, қызметтердің) өзіндік құны; 
в) жалпы табыс; 
г) есепті кезеңнің шығындары: 
- жалпы жəне əкімшілік шығындар;  
- өткізуге жұмсалған шығындар; 
д) негізгі қызметтен алынған табыс (келген залал); 
е) негізгі емес қызметтен алынған табыс (келген залал); 
ж) əдеттегі қызметтен алынған салық салуға дейінгі табыс (келген залал); 
з) табыс салығы бойынша шығындар; 
и) əдеттегі қызметтен алыған салық салудан кейінгі табыс (келген залал); 
к) Төтенше жағдайлардан алынған табыс(келген залал); 
л) таза табыс (залал).  
Есепті кезеңдегі таза табыс немесе залал.