М. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік

 
31 
-  кассалық кітапта кассалық операцияларды тіркеу; 
-  қолма-қол ақшаны банкке тапсыру. 
Кəсіпорынның  бас  бухгалтерімен  оның  орынбасарының  шешімі  бойынша  аталған  операцияларды 
орындауға  кəсіпорынның  басқа  да  қызметкерлері  тартылуы  мүмкін,  бірақ  толық  материалдық 
жауапкершілік келісім-шарты жасасқаннан кейін. 
Кассаға  ақша  қабылдау  бас  бухгалтердің  қолы  қойылған  кіріс  кассалық  ордермен  рəсімделеді. 
Кассаға ақша салған тұлғаға ақшаны қабылдау туралы бас бухгалтер мен кассирдің қолы қойылған түбіртек 
беріледі.  Кассадан  ақшаны  беру  басшының  жəне  бас  бухгалтердің  қолдары  қойылған  шығыс  кассалық 
ордерлермен немесе төлем ведомостілермен, ақша беруге өтінішпен, шоттармен жəне басқа да құжаттармен 
рəсімделеді.  Ақша  қаражаттарын  шығыс  кассалық  ордер  арқылы  басқа  адамға  берген  кезде  кəсіпорыннң 
кассирі  оның  төл  құжатын  немесе  жеке  куəлігін  ордердегі  реквизиттерді  толтыру  үшін  талап  етеді.  Ақша 
алушы сомасын теңге – жазумен, тиын – санмен жазып қол қояды. Кассалық ордерлерде түзету, сызу рұқсат 
етілмейді.  Жазылған  кассалық  ордерлер  жəне  олардың  ауыстыратын  құжаттар  кіріс  жəне  шығыс  тіркеу 
журналында  тіркеледі. Кассалық ордерлер бойынша ақшаны қабылдау немесе беру құжат толтырылған күні 
ғана жүзеге асады.  
Жазылған  касса  ордерлері  немесе  олардың  орнына  жүретін  құжаттар  кіріс  жəне  шығыс  касса 
құжаттарын  тіркеу  журналында  тіркеледі,  ол  кіріс  жəне  шығыс  касса  құжаттарына  жеке-жеке  ашылады. 
Онда мыналар көрсетіледі:  кіріс жəне шығыс ордерінің толтырылған  күні мен нөмірі, кассаға түскен жəне 
жұмсалған  ақшалардың  (жалақы,  сыйлықтар,  стипендиялар,  іссапарға  төленген  жəне  басқа  да  шығыстар) 
пысаналы  мақсаты  көрсетіледі.  Егер  ақша  қаражаттарының  нысаналы  мақсаты  туралы  деректерді 
машинограмма түрінде алатын болса, кіріс жəне шығыс касса құжаттарын тіркеу журналында тек құжаттың 
толтырылған күні, нөмірі мен сомасы көрсетіледі. 
Кассалық  операциялардың  есебін  кассир  кассалық  кітапта  жүргізеді,  ол  беттері  нөмірленген, 
тігілген  жəне  мөрмен  бекітілген  болуы  керек.  Кассалық  кітаптағы  беттер  саны  кəсіпорынның  бас 
бухгалтерінің  қолымен сендірілуі керек. Кассалық кітаптағы жазулар екі данада жазылады. Екінші данасы 
жыртылмалы  болады  жəне  кəсіпорынның  кассирі  есеп  беруінде  қолданылады,  кассалық  кітапқа  түзетулер 
енгізуге  болмайды.  Жіберілген  қателар    кассир  мен  бас  бухгалтердің  қолымен  сендіріледі.    Кəсіпорын 
кассасында  қолма-қол  ақшамен  қатар  чек  кітапшалары  жəне  басқа  да  бағалы  қағаздар,  қатаң  есеп  беру 
бланкілері  болуы  мүмкін.  Халықаралық  қаржылық  есеп  стандартынаа  сəйкес  шот  жоспары  төрт  белгіден 
құралады.  Кəсіпорын  2008  жылдың  1  қаңтарынан  бастап  ХҚЕС  көшуге  байланысты  өзінің  жұмыс  шот 
жоспарын жасаған болатын жəне шаруашылық операциялары сəйкесінше бейнеленетін болады. 
Кассадағы  операциялар  есебі    -"Кассадағы  қолма-қол  ақша"  бөлімшесінің  активті  жинақтаушы 
шоттарында: 
1010  -"Кассадағы  ұлттық  валюта  түріндегі  қолма-қол  ақша"  жəне    1010  -"Кассадағы  шетелдік 
валюта түріндегі қолма-қол ақша" шоттарында жүргізіледі. 
"Кассадағы  ұлттық  валюта  түріндегі  қолма-қол  ақшаның"  есебі  Қазақстан  Республикасының 
Ұлттық банкі бекіткен кассалық операцияларды жүргізу тəртібіне сəйкес жүргізіледі. 
Кассаға ақша кірістелген кезде  1010 - "Кассадағы ұлттық валюта түріндегі қолма-қол ақша" шоты 
дебеттеліп, мына төмендегі шоттары кредиттеледі: 
1030 - "Есеп айырысу шотындағы қолма-қол ақша" шоты - кассаға есеп айырысу шотынан алынған 
сомаға; 
1250  -  "Қызметкерлердің  жəне  басқа  да  адамдардың  қарыздары"  қызметкерлердің  есебіндегі 
сомалар, жалақы, жетіспейтін сомалар, таоан-таражға түскен сомалар жəне т.б. бойынша кассаға өткізілген 
қарыздар; 
6010 - "Дайын өнімдарді (жұмыстарды, қызметтерді) сатудан түскен табыс үшін қолма-қол ақшамен 
есеп айырысқан кезде. 
Кассадан ақша берілген кезде  1010 - шоты кредиттеледі жəне мына төмендегі шоттары дебеттеледі: 
3350 - "Қызметкерлермен еңбек ақысы бойынша есеп айырысу" шоты - кəсіпорын қызметкерлеріне 
берілген еңбек ақысының сомасында; 
1250  -  "Қызметкерлер  мен  басқа  да  адамдардың  қарыздары"  шоты  -  кəсіпорын  қызметкерлерінің 
есебіне берілген сомаға; 
1030  -  "Есеп  айырысу  шотындағы  нақты  ақша"  шоты  -  кəсіпорынның  есеп  айырысу  шотына 
өткізілген, депозитке салынған жалақы жəне басқа түсімнің сомасына. 
Кассадағы ақша қаражатын кассадағы қолда бар ақшаны белгілеу жолымен жəне қатаң есеп берумен 
бланктерді полистік (сактандыру куəлігі) қайта есептеумен түгендейді. Түгендеу нəтижесін жеке «Қолда бар 
ақшаны түгендеу актісімен» рəсімдейді. 
Кассалық  операциялардың  есебін  кассир  кассалық  кітапта  жүргізеді,  ол  беттері  нөмірленген, 
тігілген  жəне  мөрмен  бекітілген  болуы  керек.  Кассалық  кітаптағы  беттер  саны  кəсіпорынның  бас 
бухгалтерінің  қолымен сендірілуі керек. Кассалық кітаптағы жазулар екі данада жазылады. Екінші данасы 
жыртылмалы  болады  жəне  кəсіпорынның  кассирі  есеп  беруінде  қолданылады,  кассалық  кітапқа  түзетулер 
енгізуге  болмайды.  Жіберілген  қателар    кассир  мен  бас  бухгалтердің  қолымен  сендіріледі.    Кəсіпорын 
кассасында  қолма-қол  ақшамен  қатар  чек  кітапшалары  жəне  басқа  да  бағалы  қағаздар,  қатаң  есеп  беру 
бланкілері  болуы  мүмкін.  Халықаралық  қаржылық  есеп  стандартынаа  сəйкес  шот  жоспары  төрт  белгіден 

 
32 
құралады.  Кəсіпорын  2008  жылдың  1  қаңтарынан  бастап  ХҚЕС  көшуге  байланысты  өзінің  жұмыс  шот 
жоспарын жасаған болатын жəне шаруашылық операциялары сəйкесінше бейнеленетін болады. 
Кассаны  түгендеу  шаруашылық  жүргізуші  субъектінің  басшылығымен  əзірленген  жəне  бекітілген 
кассалық  операцияларды  жүргізу  Ережесіне  сəйкес  жүзеге  асырылады.  Кассаны  түгендеу,  қатаң  есеп 
берумен ққжаттар жəне  бланкілерді (əуе- жэне теміржол билеттері,  жанар-жағар май (бензин) талондарын 
жəне т.б.) түгендеу əдетте бас бухгалтер мен кассирдің қатысумен кенеттен болады. Түгендеу кезінде қолда 
бар  ақша  полистік  қайта  ессптеліп,  кассада  сақтаулы  басқа  да  құндылықтар  тексеріледі.  Түгендеу 
басталғанша (бірнеше касса) оларға сүргі салынады, яғни мөрленеді. Кассир түгендеу сəтінде кассалық есеп 
беруді  жасау  керек  жəне  кассалық  кітапша  бойынша  ақша  қаражатының  қалдығын  шығаруы  керек. 
Кассирден  барлық  кіріс  жəне  шығыс  құжаттары  есеп  беруге  кірді  жəне  кассада  кірістелінбеген,  есептен 
шығарылмаған сома қалған жоқ деген қолхат алынады. Ақша  қайта есептелінгеннен кейін  кассадағы ақша 
қаражатын  түгендеу  актісі  жасалады.  Түгендеу  нəтижесі  кассалық  кітапша  бойынша  бухгалтерлік  есеп 
деректерімен  салыстырылады.  Актіге  анықталған  жолсыздықтар  туралы  кассирдің  түсініктемесі  жəне 
түгендеу нəтижесі бойынша ары қарай шешім туралы субъект басшысының қарары жазылады. 
Түгендеу  барысында  мыналарды  тексеру  аса  қажет:  кассирмен  толық  материалдық  жауапкершілік 
туралы  келісімшарт  бекітілді  ме,  касса  талапқа  сай  жарақталған  ба,  сейф  кілттерінің  дубликаты  (көшірме 
нұсқасы) қайда сақталады. 
Мысалы. Кассаны түгендеу барысында 150 теңге артық шықты. Мұндай жағдайда кассалық кіріс ордері 
жазылып, мына жазулар бойьшша рəсімделетін субъект қызметінің нəтижесіне кірістеледі (жатқызылады): 
1010  «Кассадағы ұлттық валюта түріндегі қолма-қол ақшалар» шот дебеті 
6230  «Негізгі емес қызметтен алынған басқадай табыс» шот кредиті                                15000 теңге                                                                                                                                                                              
Егер кассаны түгендеу кезінде 5 000 теңге кем шыықса, мұндай жағдайда: 
• 
анықталған кем сомаға кассалық шығыс ордері жазылады: 
 1280  «Бүлінген кұндылық шығыны, кем шығу» шот дебеті 
1010  «Кассадағы ұлттық валюта түріндегі қолма-қол ақшалар» шот кредиті                   50000 ;                                                                  
кассирдің мойнына ақша салу 
 1250 «Материалдық зиянның орнын толтыру бойынша есеп айырысу» шот дебетІ 
1280  «Бүлінген кұндылық шығыны, кем шығу» шот кредиті                                             5000 теңге;                                                                                                                                                                                                         
• 
кассирмен кем шығуды жабу (кассалық кіріс ордері жазылады):  
1010  «Кассадағы үлттық валюта түріндегі қолма-қол ақшалар» шот дебеті 
1250  «Материалдык зиянның орнын толтыру бойынша есеп айырысу» шот кредиті     5000 теңге 
ресімделуі,  құнды  қағаз  балансында  ескерілген  құнның  нақтылығы,  уақтылығы  жəне  құнды  қағаз 
бойышпа алынған табыстардың бухгалтерлік есепте толық көрініс табуы тексеріледі. 
       Банк шоттары теңгемен де, шетелдік валютасымен де ашылуы мүмкін. Банк келісім бойынша ағымдағы 
немесе корреспондеттік шоттарын ашқан  кезде, шот иесінің пайдасына келіп  түсетін ақшаны  қабылдауды, 
оның өзіне немесе үшінші тараптарға тиесілі ақша сомаларын аудару жөніндегі ұйғарымын орындауды жəне 
басқа  да  қызмет  түллерін  көрсетуді  өз  міндетіне  алады.  Банк  шоттары  бойынша  жасалған  келісім-шарты 
келесі  мəліметтерден  тұрады:  реквизиттері;  келісім  мəні  немесе  келісім-шарттың  жасалған  нəрсесі;  салық 
қызметі  органдары  берген  салық  төлеуші-шот  иелерінің  тіркеме  нөмірі;  банктің  көрсететін  қызметінің 
шарты жəне оларды төлеу тəртібі. Келісімде жақтар тарапынан келісілген басқа да жағдайлар қарастырылу 
мүмкін. 
Банк  пен  Қазақстан  Республикасының  резиденті  -  заңды  тұлға  мен  оның  жекеленген  құрылымдық 
бөлімшесі арасында келісім жасау үшін: қойылған қол үлгілері жəне мөр таңбасы (оттискісі) бар құжатты; 
клиенттің  салық  есебіне  қойылғанын  растайтын  салық  қызметі  органдары  берген,  белгіленген  үлгідегі 
құжаты; аудандық еңбек жəне халықты əлеуметтік қолдау бөлімі берген шаруашылық жүргізуші субьектінің 
Қазақстан  Республикасының  зейнеткерлік  қорына  жарналар  төлеуші  ретінде  тіркелгендігі  жөніндегі 
фактісін  растайтын  белгіленген  үлгідегі  құжаты;  мемлекеттік  тіркеуден  өткендігін  растайтын,  өкілетті 
органдар  берген  белгіленген  үлгідегі  құжаттың  көшірмесі  немесе  оған  теңестіріоген  құжаттың  көшірмесі; 
Қазақстан  Республикасы  заң  тəртібімен  бекітіліп,  куəландырылған  құрылтайшылық  құжаттың  көшірмесі 
тапсырылады. 
Банкте  жинақ  шоттарын  ашқан  кезде,  банктер  салымдарды  салушылардан  қабылдаған  келісім-
шартта  көрсетілген  тəртіпте,  оларға  марапаттау  төлеуге  жəне  əрекет  етіп  тұрған  заң  актілері  мен  келісім-
шартта қарастырылған тəртіпте жəне келісілген жағдаында салымдарды қайтаруға өз міндетіне алады. 
Егер  де  банкте  шот  пайдасына  жаңылыс  аударылып  кеткен  ақша  қаражаттың  фактісі  анықталса 
онда  ол  сол  құжаттарды  шот  иесіне  хабарламай-ақ  қатесін  жөндеуге  құқылы.  Бірақ  бұл  жағдай  келісім-
шартта қарастырылғаны жөн. 
Банктегі  шоттардың  көшірмесін  беру  келісім-шартқа  сəйкес  банктер  арқылы  жүзеге  асырылады. 
Банк  шот  иесіне  олардың  есеп  шоттарының  көшірмелерін  беру  қызметін  электрондық  тəсілмен,  егер  бұл 
келісімде  қарастырылған  болса,  арнайы  адам  жұмсау  арқылы  атқаруға  құқылы.  Банктердегі  есеп  шоттары 
бойынша  операцияларды  тоқтату  Қазақстан  Республикасының  заңына  сəйкес,шот  иесінің  ақша 
қаражаттарының  жұмсалынбауына  немесе  алуға  тыйым  салу  құқығы  бар  өкілетті  органдардың  тиісті 
шешімдерінің  негізінде  жүзеге  асады.  Банктегі  есепшоттары  бойынша  операциялардың  жаңартылуы  осы