М мәслихат мінбері тұЛҒатану өнер-өмір бай ыпта ма «алматы —2050»

№142 (5805) 26 ЋАРАША 2019 ЖЫЛ

9

almaty-akshamу.kz

 almaty-aksham@mail.ru

БАЙЫПТАМА

ПРЕЗИДЕНТ ДОДОННЫЃ

ДЕГЕНI БОЛДЫ...

• Ол ћџрѕызѕан љкiмет елдi даѕдырыстан шыѕарса игi

• Молдованыѓ Мќскеумен ћатынасы ћалай болмаћ?

Ќшiрбек АМАНГЕЛДI,

«Алматы аћшамыныѓ»

саяси шолушысы

Бџрыѓѕы Кеѓес Одаѕы ћџрамында

болѕандардыѓ iшiнен соѓѕы бес-алты

жылдыѓ клемiнде саяси даѕдарыстан,

билiктегi текетiрестен ћџтыла алмай

келе жатћан елдiѓ бiрi – Молдова

Республикасы. Бџл жайында  љнемi

жазылып келедi. («Алматы аћшамы»:

«Молдова мазасыз кљйде»  14.10.2015,

«Молдова Мќскеуге бет бџра ма?», –

8.12.2016, Молдова билiгiндегi «теке-

тiрес» 9.11.2017, «Молдова билiгiндегi

талас-тартыс», –  18.06.2019).

Мџныѓ себептерiн саяси сарапшы-

лар ќр саладан iздеп, ќрћилы пiкiрлер

мен пайымдаулар айтады. Бiрi – демо-

кратиялыћ мќдениет ћалыптасып

љлгермеген елдегi  парламенттiк басћа-

рудыѓ кемшiгiнен десе, екiншiсi – мол-

довалыћтардыѓ  «батысшыл» жќне

«шыѕысшыл» болып блiнуiнен дейдi,

љшiншi бiреулер – сыртћы кљштердiѓ

араласуынан кредi.

Айтћандай-аћ, Молдова парла-

менттiк республика болѕандыћтан,

президент мемлекет басшысы санал-

ѕанымен оныѓ кiлеттiлiгi  мен билiк-

ћџзыретi шектеулi. Елдiѓ iшкi жќне

сыртћы саясатыныѓ баѕыт-баѕдарын

парламент  айћындап, оны љкiмет жљзеге

асырады. Президент премьер-министрдi

парламенттiк фракциялардыѓ маћџл-

дауымен ѕана бекiте алады. Еѓ аяѕы

министрлердi де љкiмет басшысыныѓ

џсынысымен  таѕайындайды. Ћарулы

кљштердiѓ Бас ћолбасшысы делiнгенi-

мен, ќскердiѓ билiгi Ћорѕаныс минис-

трiнiѓ ћолында. Тiптi, кљнi кешеге дейiн

президенттi парламент таѓдап, депутат-

тар жасырын дауыспен сайлап келгенi

белгiлi. Кпшiлiктiѓ табанды ћар-

сылыѕы жќне талап етумен 2016 жылѕы

5 наурызда президенттi бљкiлхалыћтыѓ

сайлауы туралы заѓ ћабылданды.

Соѕан сќйкес  2016  жылдыѓ 13 ћара-

шасында  жалпыѕа бiрдей президенттiк

сайлау ткiзiлiп, онда 55 пайыз дауыс

жинаѕан, 1975 жылы туѕан, ресейлiк

баѕытты ћолдайтын, социалистердiѓ

сенiм артып додаѕа ћосћан  Игорь

Додонныѓ баѕы жанды.

Сiрќ, оныѓ жеѓiске жетуiне сай-

лауалды баѕдарламасында: «Ресеймен

ћарым-ћатынасты жолѕа ћоямын,

Еуропамен де байланысты љзбеймен,

Днестр жаѕалауы республикасы мен

Гагауз автономиясыныѓ мќселесiн

шешемiн», – деп айтћаны сеп болѕан

сияћты. Себебi,  жџрттыѓ билiктегi

талас-тартыстан  шаршап, жалыћћаны

хаћ. Ќлдебiреулер: «ресейшiл И.Додон-

ныѓ президент болып сайлануына

Мќскеудiѓ ќсерi болды» дестi.

Алайда,  президент И.Додон арада

ткен љш жылдыѓ iшiнде Ресейдiѓ

љмiтiн аћтайтындай  мардымды ештеѓе

тындыра алмады. Дќлiрегi, ондай

ћадамдар жасауына парламенттегi басым

«батысшылдар» ћол-аяѕын тџсап, мљм-

кiндiк бермедi. Ал жаћтастары жаѕынан

дќрменсiздiгi мен батылсыздыѕы љшiн

бiрталай сынѕа џшырады.

Осы 2019 жылдыѓ 24 аћпанында

Молдова Республикасында кезектi

парламенттiк сайлау  ткiзiлiп, онда

МРСП (Молдова Республикасыныѓ

социалистер партиясы)  – 35, «Абырой

жќне аћићат», «Ќрекет жќне ынтымаћ»

партияларыныѓ  – ACUM блогы  – 26,

МДП (Молдова демократиялыћ партия-

сы) – 30  жќне  «Шор» партиясы – 7

мандатћа ие болды. Ќйтсе де, билiкке

бауыр басып ћалѕан демократиялыћ

партияныѓ ћарсылыѕынан берекесiздiк

белеѓ алды. Љш айдан астам уаћытћа

созылѕан айтыс-тартыс АЋШ, Еуро-

палыћ одаћ  жќне Ресейдiѓ араласуымен

ќреѓ басылды.  Ќйтеуiр  социалистер

ACUM блогымен  бiрiгiп, љкiметтi

жасаћтауѕа ћол жеткiздi. Екi жаћтыѓ

келiсiмi бойынша парламент басћару

социалистер кшбасшысы Зинаида

Гречаныйѕа, љкiмет тiзгiнi – ACUM

блогыныѓ кiлi  Майя Сандуѕа тидi.

>кiнiшке ћарай,  МРСП мен ACUM

блогыныѓ ынтымаћтастыѕы џзаћћа

созылмады. Ћараша айыныѓ басында

Бас прокурорды таѕайындау барысында

келiспеушiлiк туып, парламент љкiмет

басшысы Майя Сандуды  ћызметiнен

кетiрдi. Президент И.Додонныѓ ыћпа-

лындаѕы социалистер партиясы демо-

краттармен тiл табысып, љкiметтi жаѓа-

дан ћџруѕа мљмкiндiк алды. Премьерлiк

лауазымѕа Додон џсынѕан Ион Кику

бекiтiлдi. Љкiметтегi басћа ћызметтер де

Сыртћы iстер министрлiгi – Аурелиу

Чокой, Ћорѕаныс жќне џлттыћ ћауiп-

сiздiк министрлiгi – Виктор Гайчук,

Iшкi iстер министрлiгi – Павел Войку,

ауыл шаруашылыѕы  министрлiгi – Ион

Пержу, Бiлiм беру министрлiгi –

Корнелиу Попович, Денсаулыћ саћтау

министрлiгi – Виорика Думбрэвяну

жќне Ќдiлет министрлiгi – Фадей Нага-

чевский сияћты  президенттiѓ аталѕан

салалар бойынша кеѓесшiлерi болѕан

адамдарѕа бџйырды. Осылайша  прези-

дент Игорь Додонныѓ арман-маћсаты

орындалып, парламент пен љкiметтi

басћару тiзгiнiн социалистердiѓ ћолына

тидi.

Ендiгi жерде  президент И.Додон

бастаѕан, премьер-министр  Ион Кику

ћостаѕан Молдова билiгi елдегi саяси-

экономикалыћ даѕдарысты жеѓiп,

сыртћы саясатта Ресеймен ћарым-

ћатынасты жаћсарта ала ма?  ТМД

џйымына жќне Еуразиялыћ экономика-

лыћ одаћћа ћатысуы ћалай болады?

Бџрынѕысынша  баћылаушы мќртебе-

сiнде ћала бере ме, ќлде толыћћанды

мљшесi болуѕа џмтылыс жасай ма?

Мiне, осы сџраћтардыѓ талайларды

ћызыћтырып,  толѕандырары даусыз.

Бiр аныѕы, кешегi Майя Санду

басћарѕан љкiмет ЕурЭО-ћа ћосылуѕа

аса ћџлыћ танытпады. Тiптi, ондаѕы

бiреулер: «Еуразиялыћ одаћта баћы-

лаушы Молдова емес, Додонныѓ зi

ѕана», – деп кекеткендей  пiкiр бiлдiрдi.

Кѓiлге кљдiк џялататын бiр

тљйткiл, социалистер парламентте

кпшiлiк мандатћа ие емес. Сондыћтан

здерiнiѓ ћалауына сай заѓдарды

бекiттiруi оѓайѕа тљспейдi. Ћазiр ћолдау

крсеткенiмен демократиялыћ партия

ертеѓ жеме-жемге келгенде тайћып

шыѕуы кќдiк.

Рас МРСП еуропалыћ баѕыттан грi

еуразиялыћ интеграцияны жн кредi.

Оныѓ баѕдарламасында: «Бiздiѓ таѓда-

уымыз – Кедендiк Одаћ, Еуразиялыћ

џйыммен ћоян-ћолтыћ жџмыс iстеуiмiз

Молдованы  жаѓѕыртуѕа мљмкiндiк

бередi» деп жазылѕан. Сондай-аћ,

«социалистер партиясы бџдан бес жыл

бџрын ЕО-пен  ассоциация жнiнде ћол

ћойылѕан келiсiмнiѓ кљшiн жоюѕа

ќрекеттенедi» делiнген.

Дегенмен, жаѓа премьер-министр

Ион Кику  алѕашћы кљннен:  «бiз ЕО-

пен де, Ресеймен де ынтымаћтастыћты

дамытамыз, ќдiлет саласындаѕы рефор-

маларды аяћтап, инвестициялар тарта-

мыз, зейнетаћыны ретке келтiремiз,

жолдарды жндеймiз, туризмдi  жќне

IT-секторын ркендетемiз», – деп

кпшiлiктiѓ кѓiлiн аулаѕандай болды.

Бџдан былай кеше ѕана бiрлесiп

љкiмет ћџрѕан Майя Санду мен  ACUM

блогыныѓ  басты оппозициялыћ ћарсы-

лас  болатыны басы ашыћ аћићат.

Ћазiрдiѓ зiнде Майя Сандудыѓ тара-

пынан: «президент И.Додонныѓ

ыћпалындаѕы социалистiк партияныѓ

елдi жайлаѕан жемћорлыћпен кљресемiз

дегендерi бос сз. Олар оѕан аса

ћџлыћты емес. Сол себептi де, бiздiѓ

Бас прокурорлыћћа џсынѕан, нќтижелi

жџмыс жљргiзе алатын кандидату-

рамызѕа ћарсы шыћты», – деген  ащы

сын айтылды. Оныѓ осындай џстанымы

жќне з мљддесiнен ћџћыћтыћ саладаѕы

реформаны жоѕары ћоюы халыћ

арасында абырой-беделiн сiрiп, алдаѕы

2020 жылы президенттiк сайлауѕа

тљсетiн болса, жеѓiске жетуiн ћамта-

масыз етуi ќбден мљмкiн. Олай дейтiнi-

мiз, Майя Санду кќдiмгiдей елге таны-

мал  саясаткер. 2016 жылѕы сайлауда

Додонѕа негiзгi ћарсылас болып,

сайлануына небќрi 67 мыѓ ѕана дауыс

жетпей ћалѕан.

Социалистер ћџрѕан љкiметтiѓ емiн-

еркiн жќне табысты жџмыс iстеуiне

тџсау болатын таѕы бiр кедергi – халыћ-

тыѓ жарты блiгi  шыѕыстан грi

батыспен жаћындасћанды, яѕни еуро-

палыћ баѕытты  жаћтайды. Жќне де олар

ћарсыластарына ћараѕанда те пассио-

нарлы да белсендi.  >з жаћтастарын

џйымдасћан тљрде шџѕыл наразылыћ

шеруiне алып шыѕуѕа ћабiлеттi.

Десек те, президенттiѓ командасы да

аѓдап сйлеп, саћтыћпен ќрекет етуге

кшкен. Олар бџрынѕыдай  ЕО-пен

ассоциациялыћ  байланысты љзу

жайында ашыћ айтпайтын болды.

Мќселен, Молдова президентi Игорь

Додон жаћында «Коммерсант» басылы-

мына берген сџхбатында: «Ќрине, бiз

ЕурАЭО-ћа мљшелiкке ћатысты iлгерi

жылжыѕымыз келген. Алайда,  оѕан ЕО-

пен байланысымыз онша мљмкiндiк

бермей отыр. Сол љшiн екi жаћпен де

сындарлы келiссздер жљргiзуге тура

келедi. Оныѓ алдаѕы уаћытта сќтi

тљседi,  арадаѕы кедергiлер жойылады

деген ойдамыз», – деген сыѓайда

абайлап сйледi.

Дейтџрѕанмен, ћазiргiдей кљрделi

кезеѓде Додон сенiм артып отырѕан Ион

Кикудiѓ љкiметiне здерiнiѓ iскерлiк

ћарым-ћабiлеттерiн крсетуге зор мљм-

кiндiк берiлдi. Олардыѓ  елдiѓ љмiтiн

аћтайтындай  нќтижелi жџмыс iстеуi

љлкен сынаћ болѕалы тџр.

Осындай маћсатта 18 ћарашада жаѓа

љкiметтiѓ  президент И.Додон, парла-

мент спикерi З.Гречаный жќне премьер-

министр И.Кику ћатынасћан брифингте

кеѓ клемдi ќлеуметтiк баѕдарламасы

таныстырылды. Ол баѕдарламада: соѕыс

ардагерлерiне ай сайын 100-300 лей

ћосымша жќрдемаћы тлеу,  зейнет-

аћыны жылына екi рет индексациялау,

зейнеткерлерге ћыс мейрамы ћарса-

ѓында 700 лей сыйаћы беру, кљн суыт-

ћанда 350-500 лей клемiнде кмек

крсету, ћайтыс болѕан кiсiнiѓ зейнет-

аћысын бес жылѕа дейiн кљйеуiне не

ќйелiне тлеп тџру,  бюджеттiк сала

ћызметкерлерiнiѓ жалаћысын он

пайызѕа, педагогтар мен тќрбиешiлердiѓ

айлыћтарын 18 пайызѕа  ктеру, село-

лыћ жерлерге барып жџмыс iстеп

жљрген жас мамандардыѓ, дќрiгерлер

мен фармацевттердiѓ айлыѕын 45

мыѓнан – 120 мыѓ лейге сiру сияћты

мќселелер  ћарастырылѕан. Молдова-

лыћ экономист талдаушыныѓ Вячеслав

Ионицэнiѓ есебiнше бџл шараларды

iске асыруѕа 2,4 млрд. лей ћаржы ћажет

екен. (1 доллар = 17,43 лей).

ТМД  џйымына бет бџрѕандарыныѓ

белгiсi шыѕар. >ткен 20–22 ћарашада

Молдова парламентiнiѓ траѕасы

З.Гречаный бастаѕан делегация  Санкт-

Петербургте ткiзiлген ТМД-ныѓ

Парламентаралыћ Ассаблеясыныѓ

елуiншi мерекелiк жиынына ћатысып

ћайтты.

Ресейлiк ТАСС агенттiгiнiѓ жазуын-

ша, 20 ћарашада премьер Ион Кику

Мќскеуге сапарлап барып, бiрћатар

ккейтестi мќселелер бойынша атап

айтћанда: Молдовадаѕы жол мен

инфраћџрылымдар љшiн несие алу,

алдаѕы жылдан бастап, сатып алынатын

«кгiрдiр отынныѓ» баѕасын арзандату,

Ресейге экспортћа шыѕарылатын бiрћа-

тар тауарларѕа алым-салыћты жою,

молдовалыћ жљк тасымалдаушыларѕа

рџћсат алып беру  жнiнен  келiсiм

жасасып ћайтћан. Бџл орайда президент

И.Додон «Кикудiѓ љкiметiнiѓ жџмысты

бастаѕанына бiр жетi ѕана болды. Жедел

Мќскеуге барып, трт маѓызды мќсе-

ленi шешiп келдi», – деп ћанаѕаттан-

ѕандыћ бiлдiрдi.

>йткенi, бџѕан дейiн премьер-

министрлер ондай ниет-ќрекет танытпа-

ѕан. Керек десеѓiз, 2017 жылдыѓ сќуi-

рiнде Павел Филипп басћарѕан љкiмет

мемлекеттiк ћызметкерлердiѓ  Ресейге

баруына тыйым салѕан ћаулы шыѕарѕан.

Мџндай шектеудi оныѓ орнына келген

Майя Санду орынсыз деп сынап,

Мќскеуге барып ћайтуды жоспарлаѕан-

тын. Ќне-мiне деп созбалаћтап жљргенде

зi отставкаѕа кетiп ћалды.

Жасыратыны жоћ, Ресей билiгi

мљмкiндiгiнше посткеѓестiк республи-

каларды з ыћпал аймаѕында џстауѕа

тырысады. Осындай пиѕыл-ќрекеттiѓ

Грузиямен болѕан ћарулы ћаћтыѕысћа

жќне Украинамен арадаѕы ћайшылыћ-

тыѓ тууына ќсер болмады деп айта

алмаймыз. Мџндай џстаным саясат

Молдоваѕа, Ћазаћстанѕа, Орта Азия

республикаларына да ћатысты. Ал

Балтыћ жаѕалауындаѕы  Латвия, Литва

жќне Эстонияныѓ  жнi басћа. Олар

ќуелден Ресейдi жатсынып, гейсiп

келдi. Жќне де Еуроодаћ пен НАТО-ныѓ

ћарауына ћосылып љлгердi. Кремльдiѓ

оларды  зiне ћаратуы екiталай.

Демек, посткеѓестiк елдерге  Ресей-

мен саяси-экономикалыћ, ќлеуметтiк,

мќдени-гуманитарлыћ ћарым-ћатынаста

есе жiбермейтiндей  џстаным мен

дипломатиялыћ  шеберлiк керек.

Бiз Молдовадаѕы жаѕдайды нелiктен

жiлiктей жазып, оныѓ Ресеймен

ћатынасына ерекше ден ћойдыћ? Мџныѓ

да зiндiк себеп-сыры бар. Себебi, сол

Кишинев пен Мќскеудiѓ ынтымаћтас-

тыѕы  посткеѓестiѓ аумаћтаѕы ахуалѕа,

ТМД елдерiнiѓ ћарым-ћатынасына

кќдуiлгiдей ыћпал етедi.

Мынадай  кљрделi де ћайшылыћты

кезеѓде бќрiмiзге ерегес пен текетi-

рестен грi тыныштыћ, тџраћтылыћ,

тљсiнiстiк, прогрессивтi даму  ћажет-аћ.