Лтеме жасалѓан

Өкпенің, тыныс жолдарының, тыныс бұлшық еттерінің механо-рецепторларынан және хеморецепторларынан (СО₂ концентрациясы жоғарылағанда) қозу парасимпатикалық жүйке жүйесінен сопакша мидағы тыныс орталығына түседі. Тыныс — өздігінен реттеле алатын қүбылыс.

Мүрын куысындағы рецепторларға шырыш, шаң-тозаң, химия-лык тітіркендіргіштер, әр түрлі ұнтақтар әсер еткенде, қорғаныш рефлексі — түшкіру пайда болады. Кемей, кеңірдек және ауата-мырлардағы рецепторларға тітіркендіргіштер әсер еткенде, қорғаныш рефлексі — жөтел пайда болады. Түшкіру және жөтелу терең тыныс алудан басталады.

О.Ж.Ж тыныс алу және тыныс шығару кызметтері гуморальды реттеледі. Мысалы, миға ағып келген қанның құ рамында СО₂ көбейгенде, тыныс алу орталықтарында қозу пайда болады. Тыныс жиілейді, СО₂ тыныс сыртқа шығарылады.

ІІІ. Сарамандық жұмыс орындау.№6

ІV. Үйге§37 оқу.

V.1.Сурфактанттың құрылысы қандай? 2. Сурфактант қандай кызмет атқарады? 3. Ауа көпіршігінің маңызы неде?

4. Өкпеде газдар қалай алмаеады? 5. Ұлпадағы газдардың алмасуының ерекшелігі неде? 6. Өкпедегі және ұлпадағы газдардың алмасуының манызы кандай?

1. Оттегі өкпеден ұлпа, мүшелерге не түрінде тасылады?

А) газ түрінде. В) Қанда еріген түрінде. С) Гемоглобинмен байланысып, оксигемоглобин түрінде. D) Ерімеген күйде.

2. Дыбысты сөз шығу үшін не қатысады?

А) Дыбыс сіңірі, көмейүсті, дыбыс саңылауы. В) Дыбыс сіңірі, кеңірірдек дыбыс саңылауы. С) Көмейүсті, көмей, жұтқыншақ, кеңірдек.

D) Дыбыс сіңірі, дыбыс саңылауы, өкпе.

3 Өкпе мен ұппадағы газ алмасу неге байланысты?

А) Диффузия заңына. В) СО₂ мен О₂ концентрациясы бірдей.

С) Қысым айырмасына D) Өздігінен.

4. Тыныс алу қозғалысына қатысатын бұлшық ет? A) Диафрагма.

В) Иык бұлшық еті. С) Үлкен кеуде бұлшық еті.D) Құрсақ бұлшық еті.

5. Тыныс алғандағы ауа кұрамының тыныс шығарғандағы ауа құрамынан айырмашылығы:

А) О₂ -көп, СО₂ - азырақ болуымен.B) О₂ - аз, СО₂ көбірек болуымен. С) Айырмашылығы жоқ. D) Тыныс алғандағы ауаның құрамында азоттың көбірек болуы

6. Ағза үшін тыныс алудың маңызы:

А) Оттегінің жасушаға тасымалдануы.

B) Органикалық қосылыстардың ыдырап, тотығуы үшін.

C) Органикалық қосылыстардың, ыдырап, қайта қалпына келу үшін. D) СО₂ шығуына.

7. Өкпенің газ алмасуына қатысатыны:

А) Өкпе көпіршігі, веналық қылтамырлар. В) Бронхиолдар, өкпе көпіршігі, веналық қылтамырлар. С) Веналық қылтамырлар.

. D) Бронхиолдар, веналық қылтамырлар.

8. Жүректен өкпеге бағытталған қан? А) веналык. В) Артериялық.

C) Аралас. D) Лимфа мен веналық.

9. Тыныс алу жүйесіне кіреді;

А). Ауатамыр, өкпе, тіл, кеңірдек, мұрын қуысы.В) Ауатамыр, аңқа, көмей, көмекей. С) Кеңсірік, асқазан. өкпе, кеңірдек, ауатамыр, өкпе. D) Мұрын қуысы, аңка, кеңірдек, ауатамыр, өкпе.

10. Тыныс алу орталығынық қызметі:

А) Гормон түзеді, тыныс алу процесін қоздырады, тежелу тудырады. В) Тыныс алу процесіне қатыспайды. С) Ауамен тьіныс aлy, тыныс шығаруды реттейді.D) Тыныс алу механизмін бақылайды.

11. Өкпе сыртынан немен қапталған?

А) Өкпе плеврасымен. В) Қабырғааралық плеврасымен. С) эпителий. D)Бірыңғай салалы бұлшык ет ұлпасы.

12. Газ алмасудың өтетін жері:

А) Көмекей. В) Ауатамыр. С) Өкпе көпіршігі. D) Кеңірдек.

13. Ауа кеңірдектен өтеді:

А) Өкпе. В) Көмекейге. С) Ауатамырға. д) Өкпе көпіршігіне.

14. Тыныс шығарғандағы ауаның құрамында 4% СО₂ бар. Окушы 1 минутта 18 рет тыныс алып, 500 см³ ауа өткізсе, 1 сабақта канша СО₂ шығарғаны? А) 16200 см³. В) 1620 см³. С) 810 см³. D) 32400 см³.

15. Егер адамның өкпесінің тіршілік сыйымдылығы қалыптағыдан

400 см³ темен болса, онда өкпедегі газ алмасу:

16. Әрбір тыныс алғанда адам өкпесінен 500 см³ ауа өтеді. Егер минутга 18 peт тыныс алса, 1 тәулікте қанша ауа өткен? А) 12960000 см . В) [29600 см³. С) 12960 см³. D) 25920 см³.

17. Тыныс алу жүйесінін ауруына жатпайтыны:

а) Плеврит.. В) Пневмония. С) Туберкулез. D) Цистит.

18. Водолаз тез көтерілгенде, судағы еріген газ, қанға еріген күйінен газ күйіне көшеді, ол қайсысы?

А) Оттегі. В) Сутегі. С) Азот . D) Көміркышқыл газы.

19. Адам өкпесінің орташа тіршілік сыйымдылығы:

А) 1000 см³. В) 2000 см³. С) 3500 см³. D) 500 см³. Е) 5000 см³.

20. Тыныс алғанда ауаның микробтар мен шаң-тозаңнан тазаруы жылынуы:А) Мұрын қуысында. В) Ауатамырда.

С. Кеңірдекте. D) Өкпе көпіршігінде.

21. Қандағы адреналиннің концентрациясының азаюы, қанның қай мүшеге келуін баяулатады?

А) Өкпеге.. В) Бауырға. С) Миға. D) Жүрекке.

22. Темекі түтініндегі канцерогенді зат болып табылады:

а). Синиль қышқылы, В) Көк түтін. С) Бензопирен. D) Күкіртті сутек.

23 Вирусты ауруға жатқызуға болады;

А) Атеросклероз. В) Рахит. С) грипп. D) Сколиоз.

24. Тыныс алу мүшелерінің ауруына жататыны:

А) Атеросклероз. В) Рахит. С) Туберкулез. D) Сколиоз

1. Оттегі өкпеден ұлпа, мүшелерге не түрінде тасылады?

А) газ түрінде. В) Қанда еріген түрінде. С) Гемоглобинмен байланысып, оксигемоглобин түрінде. D) Ерімеген күйде.

2. Дыбысты сөз шығу үшін не қатысады?

А) Дыбыс сіңірі, көмейүсті, дыбыс саңылауы. В) Дыбыс сіңірі, кеңірірдек дыбыс саңылауы. С) Көмейүсті, көмей, жұтқыншақ, кеңірдек. D) Дыбыс сіңірі, дыбыс саңылауы, өкпе.

3 Өкпе мен ұппадағы газ алмасу неге байланысты?

А) Диффузия заңына. В) СО₂ мен О₂ концентрациясы бірдей.

С) Қысым айырмасына D) Өздігінен.

4. Тыныс алу қозғалысына қатысатын бұлшық ет? A) Диафрагма.

В) Иык бұлшық еті. С) Үлкен кеуде бұлшық еті.D) Құрсақ бұлшық еті.

5. Тыныс алғандағы ауа кұрамының тыныс шығарғандағы ауа құрамынан айырмашылығы:

А) О₂ -көп, СО₂ - азырақ болуымен.B) О₂ - аз, СО₂ көбірек болуымен. С) Айырмашылығы жоқ. D) Тыныс алғандағы ауаның құрамында азоттың көбірек болуы

6. Ағза үшін тыныс алудың маңызы:

А) Оттегінің жасушаға тасымалдануы.

B) Органикалық қосылыстардың ыдырап, тотығуы үшін.

C) Органикалық қосылыстардың, ыдырап, қайта қалпына келу үшін. D) СО₂ шығуына.

7. Өкпенің газ алмасуына қатысатыны:

А) Өкпе көпіршігі, веналық қылтамырлар. В) Бронхиолдар, өкпе көпіршігі, веналық қылтамырлар. С) Веналық қылтамырлар.

. D) Бронхиолдар, веналық қылтамырлар.

8. Жүректен өкпеге бағытталған қан? А) веналык. В) Артериялық.

C) Аралас. D) Лимфа мен веналық.

9. Тыныс алу жүйесіне кіреді;

А). Ауатамыр, өкпе, тіл, кеңірдек, мұрын қуысы.В) Ауатамыр, аңқа, көмей, көмекей. С) Кеңсірік, асқазан. өкпе, кеңірдек, ауатамыр, өкпе. D) Мұрын қуысы, аңка, кеңірдек, ауатамыр, өкпе.

10. Тыныс алу орталығынық қызметі: А) Гормон түзеді, тыныс алу процесін коздырады, тежелу тудырады. В) Тыныс алу процесіне қатыспайды. С) Ауамен тьіныс aлy, тыныс шығаруды реттейді.D) Тыныс алу механизмін бақылайды.

А) іш сүзегін. В) Грипті. С) Рахитті. D) Холераны.

11. Өкпе сыртынан немен қапталған?

А) Өкпе плеврасымен. В) Қабырғааралық плеврасымен. С) эпителий. D)Бірыңғай салалы бұлшык ет ұлпасы.

12. Газ алмасудың өтетін жері:

А) Көмекей. В) Ауатамыр. С) Өкпе көпіршігі. D) Кеңірдек.

13. Ауа кеңірдектен өтеді:

А) Өкпе. В) Көмекейге. С) Ауатамырға. д) Өкпе копіршігіне.

14. Тыныс шығарғандағы ауаның құрамында 4% СО₂ бар. Окушы 1 минутта 18 рет тыныс алып, 500 см³ ауа өткізсе, 1 сабақта канша СО₂ шығарғаны? А) 16200 см³. В) 1620 см³. С) 810 см³. D) 32400 см³.

15. Егер адамның өкпесінің тіршілік сыйымдылығы қалыптағыдан

400 см³ темен болса, онда өкпедегі газ алмасу:

16. Әрбір тыныс алғанда адам өкпесінен 500 см³ ауа өтеді. Егер минутга 18 peт тыныс алса, 1 тәулікте қанша ауа өткен? А) 12960000 см . В) [29600 см³. С) 12960 см³. D) 25920 см³..

17. Тыныс алу жүйесінін ауруына жатпайтыны:

а) Плеврит.. В) Пневмония. С) Туберкулез. D) Цистит.

18. Водолаз тез көтерілгенде, судағы еріген газ, қанға еріген күйінен газ күйіне көшеді, ол қайсысы?

А) Оттегі. В) Сутегі. С) Азот. D) Көміркышқыл газы.

19. Адам өкпесінің орташа тіршілік сыйымдылығы:

А) 1000 см³. В) 2000 см³. С) 3500 см³. D) 500 см³. Е) 5000 см³.

20. Тыныс алғанда ауаның микробтар мен шаң-тозаңнан тазаруы жылынуы:А) Мұрын қуысында. В) Ауатамырда.

С. Кеңірдекте. D) Өкпе көпіршігінде.

21. Қандағы адреналиннің концентрациясының азаюы, қанның қай мүшеге келуін баяулатады?

А) Өкпеге.. В) Бауырға. С) Миға. D) Жүрекке.

22. Темекі түтініндегі канцерогенді зат болып табылады:

а). Синиль қышқылы, В) Көк түтін. С) Бензопирен. D) Күкіртті сутек.

23 Вирусты ауруға жатқызуға болады;

А) іш сүзегін. В) Грипті. С) Рахитті. D) Холераны.

А) Атеросклероз. В) Рахит. С) Туберкулез. D) Сколиоз

Сабақтың мақсаты:1.Оқушыларды тыныс алу мұшелерінің аурулары және аурудың алдын алу туралы түсініктер беру.

2. Ойлау,материалдарды меңгеру,есте сақтау қабілетін дамыту.

3. Оқушыларды адамгершілікке, тыныс алу гигиенасын сақтауға баулу.

Сабақтың түрі: жаңа сабақ.

Сабақтың әдісі: эврикалық сұбхат,трек-сызбамен талдау.

Сабақтың пән аралық байланысы: Валеология

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,трек-сызба.

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақ өту.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ. Бағалау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу.

Тыныс алу мүшелерінің ауруларына тұмаудан баска — ауатамыр мен өкпенін қабынуы, тыныс демікпесі, туберкулез және т.б. жатады.

Өкпенің қабынуы — аурудың кең тарағаң түрі. Организмге ауру, тудыратын микробтар түскенде және суық тигенде, өкпе кабынады. Өкпе кабынғанда дене қызуы 39,4-40 градуска дейін көтеріледі, жөтел пайда болады, бүйірі шаншиды. Адам жөтел-генде, түшкіргенде шаншу күшейеді, жиі-жиі тыныс алып, ентігеді. Мүндайда адамның екі беті қызарып, несептің түсі сарғыштанып, аз бөлінеді.

Ауатамырдың қабынуы баяу басталады, оның белгілері бірден сезіле қоймайды. Наукас сирек жөтеледі, қақырық көкшіл тартады, аздап дененің қызуы кетеріледі. Ауру өршіп, ұзақда созылуы да мүмкін.

Тыныс демкпесімен ауырған адамның тыныс алуы қиындайды. Бұл — булықтыратын ұстамалы ауру. Аурудың пайда болуына шаң-тозаң, малдың жүні, шөп, гүл және т.б. иісі және көңіл-күйдің езгеруі де әсер етеді. Негізінен, тыныс демікпесі тұқым қуалайды. Бұл ауруға шалдыққан балалар ашуланшақ келеді, денесіне есекжем, теміреткі, бертпе шығады. Ауру ұстағанда — өкпенін шырышты қабықшасы ісініп, ауатамырлардың түтікшелерін бітейді, тамырлары білеуленеді.. Демікпеден сақтану үшін организмді шынықтырып, ты­ныс тынысы тарылады, наукас булығып, сырылдап дем алады, беті көгеріп, күре алу жаттығуларымен шұғылданып, еңбек пен демалысты дұрыс ұйымдастыру құжет. 1—2 метрге дейін сілекейімен шашырап, микробы ауаны ластайды. Cay адам тыныс алганда, бұл микроб мұрын қуысына енеді де, сол арқылы өкпеге түсіп, оны зақымдайды. Науқас адам әуелі аздап жөтеледі де, одан соң қаны азайып, жүдейді, тамаққа тәбеті шаппай, ұйықтағанда терлей береді. Дене кызуы кешке карай 37—37,5 градусқа дейін көтеріледі. Туберкулез таяқшасы наукастың ас ішетін ыдысынан, сүлгісінен, тесек орнынан да жүғады. Таяқшаның ауру туғызуы сау адамның организміне байланысты. Егер микробқа қарсы күресетін күш, яғни имму­нитет пайда болса, онда оның әрекетінен денсаулық бүзылмайды. Науқас адам жөтелгенде, түшкіргенде аузын және мұрнын қол орамалмен жауып, микробтын ауаға таралуына жол бермеуі кажет. Ауруды дәрігер ғана емдей алады.

Мұрын арқылы демалудың маңызы ерекше. Мұрын қуыс-ында толып жатқан қалташықтар бар. Олар ауаны жылытады. Суық күндері салқын тиіп ауырудан сақтайды. Мұрынмен ты­ныс алу —- тісті бүзылудан сақтайды. Өндірістерде лас ауаны тазарту үшін желдеткіштер, шаң-тозаң ұстағыштар орнатылса, ал үйдегі шаң-тозанды сулы шүберекпен сүртіп отыру керек.Темекі тартудың тыныс алу мүшелеріне әсері. Темекінін түтінінде ете улы зат — никотин бар. Темекі түтшнің ішінде улы газ, шаң және күйе болады. Күніне 20 тал темекі тартатын адам 90 миллиграмм шамасында никотин жұтады. Алғашқы рет темекі тартканда — адам уланады: басы айналады, жүрегі кағады, құсады, қол-аяғы дірілдейді. Темекі тыныс алу мүшелерінін бәріне зиянды өсер етеді. Никотин тыныс алу жолдарының шырышты қабығын тітіркенді, қабындырады , қорғаныш қабілеті нашарлаған шырышты қабық аркылы ауру туғызатын микробтар еркін өтеді. Сондықтан темекі тартатын адамдар суық тию және т.б. аурулармен жиі ауырады. Никотин қан тамырларын тарылтады. Өкпе обырымен ауырғандардың 97%-ы темекі тартушылар. Себебі, темекіні ұзақ уакыт тарткандыктан, жара пайда болады.

ІІІ. Тест жұмысы.

ІV. Үйге §39 оқу.

5. 
   Сұрақтарға жауап беру.
   

2. Спирометр деген не ?

3. Тыныс алу қызметі мидыдың қай бөлігінде реттеледі ?

4. Тыныс алу орталығына қозу қандай репцепторлырдың әсерінен түседі?

5.Түшкіру қай уақытта пайда болады?

6.О.Ж.Ж. тыныс алу қалай, қай заттың әсерінен жүзеге асады ?

7. Суға кеткен адамның белгісі қандай,ол адамға қандай көмек көрсетуге

болады?

Cабақтытың тақырыбы: Ас қорытудың маңызы. Тістің

заттардың құрамы жайлы түсік қалыптастыру;

тістің құрылысы және олардың ас қөорыту

маңыздылығымен танысу.

тереңдетуге баулу,ізденіске жетелеу.

күтіміне көңіл бөлуге тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: ізденіс.

Сабақтың көрнекілігі: қанатты сөздер, тірек-сызба, стерженді моделі. Сызба, «Ас қорыту мүшелері»,

Үлестірме матер. «Тістің құрылысы» сурет сызбасы.

ІІ. Үй тапсырмасын тексеру

ІІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІV. .Бекіту.

5. 
   Үйге тапсырма беру
   
6. 
   Қорытынды. Бағалау.
   

1. 
   Атаңыз(мақал-мәтел ) 2.Шешіңіз(жұмбақ) 3. Ой-толғау(темекі зияны)
   

ІІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.Хпалқымыздың «Тән ләззаты-саулығында, жанның ләзаты білімінде»деген нақыл сөз бар.Денсаулық-адам өмірінің негізі, ал білім ақыл-ойдың дамуы. Адам денесі сау болып қалыптасу үшін салауатты өмір сүруі қажет.

Мағананы ажырату: Адам организмнің қалыпты өсіп, дамуы мен тіршілік әрекеті үшін ең негізгі жағдай-дұрыс тамақтану.Қоректік заттар- клетканың өсіп дамуы үшін, тіршілікке қажетті энегияның көзі.

Мұғалім: Қоректік заттардың құрамына ақуыз, май. Көмірсулар,минералды заттар және витаминдер кіреді.

Тапсырма: Әр топ заттар бойынша тапсырма алады да, оқулықтан 2 мин. Ішінде өздеріне берілген бөліктерден

өз түсінгенін айтады. Дәнтермен жұмыс: Қоректік аттардың сызбасын сызады.

2.ас қорыту жүйесіне қандай мүшелер жатады?(тақтадағы сызбадан) . Ас қорыту деп қорктік заттардың күрделі түрінен жай түрге, суда еритін, қанның құрамына жеңіл өте алатын күйіне айналуы. Ас қорыту- өте күрделі процесс,ас қорыту жүйесі ас қорыту жолынан және бездерден тұрады.Тағам тіспен тіл арқылы ұнтақталады.

3.Тістің құрылысы. Сызба нұсқа арқылы танысу(дәп. сызу). 4. Адамның денсаулығы оның барлық мүшщелерінің бір қалыпты жұмыс істеуіне байналысты.Оқушылар жұмысы тыңдалады.

1. Саутіс- денсаулық кепілі. 3. Тіс ауруларын еидеу. 4. Тіс күтімі.

2. Кариес- тіс жегісі. 5. Қазақ ырымдары.

ІV. .Бекіту.

Топпен жұмыс «Сөздерді орналастыр» Әр топқөа тістің мүсініне жазылған үлестірме беріледі.

1. Тісті қатты заттардан қорғайды-----------------------------(креуке)

2. Тіс түбінде қантамырлар және және-----------------бар.( жүйке)

3.Тістің ақ бөлігі------------------ деп аталады. (креуке)

4. Креуке неден бұзылады? а.көп тәті жесе; б. сүйек кеміргенде; в. Ыссыдан салқын ішсе немесе керісінше.

5. Тістің құрылысы ? ( 1-кіреуке, 2-дентин, 3-мойын, 4-ұлпа, 5-жүйке тамырлар жолы).

б) Сен тісінді калай күтесің? Тісті күту ережелерін окып, өзің орындайтын ереженің тұсына косу белгісін, орындамайтын ереженің жанына алу белгісін қойып шық. Қосу мен алудың санын салыстыр. Нэтижесінде тісіңці күтуге өзіңе не істеу керегін шеш.

Топ басшысы тапсырманын орындалуына баға береді.

в) Жұмбақтарды шешу.

1. Бір таудын алпыс екі саласы бар, Он екі жанында қаласы бар.

Бау - бақша, түрлі өсімдіктер, Барлығыныңбилеп тұрған анасы бар. (адамның 62 тамыры, 12 мүшесі)

2. Жиырма баласы бар төртеуі ана, Біреуі ұзын, бірі - қыска, дара - дара Қандайық іске қоссаң ерінбейді,

Білімпаз мамандығы болған сара.(2 аяк, 2 кол, саусактар)

3. Қызыл түлкі ықпайды, Өз інінен шыкпайды.(тіл)

4. Көсеуім басы ақ күміс Тапшы кәне көрелік.(саусақ пен тырнак)

5. Сәуле артында жүз ине Десек сөзді жасырдым

Тапкыр болсаң тауып көр, Қылығымды асырдым(кірпік)

6. Күмбір - күмбір қарағым, Қартайғанша жарадың.

Осы айтқан жұмбакты, Дұрыс тапсаң жарадың.(құлак)

ІV. Үйге §40 оқу.

Cабақтытың тақырыбы: Мүшелерде астың қорытылуы

затардың қорытылу туралы түсініктер беру.

тереңдетуге баулу,ізденіске жетелеу.

күтіміне көңіл бөлуге тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: проблемалық.

Сабақтың көрнекілігі: қанатты сөздер, тірек-сызба, стерженді моделі. Сызба, «Ас қорыту мүшелері»,

Үлестірме матер. «Тістің құрылысы» сурет сызбасы.

ІІ. Үй тапсырмасын тексеру

ІІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІV. .Бекіту.

5. 
   Үйге тапсырма беру
   
6. 
   Қорытынды. Бағалау.
   

жолақты бұлшық еттен тұрады. қабықшаның үстінде дәм сезу клеткалары бар.

Ауыз қуысында үпі жүп сілекей бездері сілекей сөлін бөледі Адам тәулігіне 1 литрге Сілекей бездері орналаскан орын-

сілекей безі; 3 - алкымдағы сілекей безі;

Қарып жылашгалі

Оқшауланған кішкене карынБауыр Ұйкы безі

Ұлтабар ұшы Бауыр, қарын жөне ұйкы безінін орналасуы

Нәруызды ыдырататын пеп­син ферменті үшін қышқылдан басқа карындағы қызу 38—39°С-ка тең болуы . Сондыктан тамактану гигиенасын сактамаса, астың қорытылуы өзгеріп, қарыннан қыжылдау сезіледі, Қарында ас қорытудың өзгеруі үнемі ыстық немесе өте салкын және құрғак тағам-дарды жиі ішуден болады. Қарындағы астың корытылу-ын зерттеу үшін И.П. Павлов иттің қарнының түбін кесіп, одан кішкентай қарынша жасады Ішкі шырышты қабыкшасы бүтін калпында сақталғандықтан, ас үлкен карында корытылған кезде кіші карьшшада ("Павлов карыншасы") сөл (астын сапасына байланысты) мөлдір таза қалпында иттің дене-іне жабыстырылған шыны түтікке тамшылап ағады.

Шала қорытылған қоймалжын ас боткасы ас қорыту жүйесінің ке-лесі белімі — аш ішекке біртіндеп, өткізеді. Аш ішектің үзындығы — 5—6 м. Оның басты бөлімі — ұтабар үшы немесе он екі елі ішек деп ата-лады.

ұтабар ұшының ұындығы 12 еліге тең.

Бауырдан бөлінетін өт — сарғыш жасыл түсті. Өттің әсерімен май ұсак тамшыларға ыдырап, тез корытылады. Бауыр — ас қорыту бездерінің ішіндегі ең үлкен без. Бауырда өттен басқа организмнің тіршілігі үшін қажетті көл зат түзіледі. Бауыр мүшелердің тіршілігінен пайда болған организмдегі улы заттарды залалсыздандырып отырады. Сондықтан бауырды "организм лабораториясы" деп те атайды. Зат алмасудын бұзылуынан өт қабында түрлі тастар, кұм пайда болып, өттін, түтікшеден ағуына кедергі жасайды .

Ұйкы безі мөлдір түсті сөл бөледі. Ұйқы безінің сөлі сілтілі орта болғандықтан, онын құрамындағы майды, нәруызды, көмірсуларды қорытатын ферменттердін әсер етуіне қолайлы жағдай туады.Ұлтабар ұшында астың негізгі қорытылуы аякталады. Қоймалжың ас ботқасы аш ішектің келесі бөліміне өтеді де, ең соңғы қорытылуға түседі. Бұл қорытылу аш ішектің бойында толып жатқан түтікше бездерден бөлінетін сөлдің әсерінен болады.Ішек сөлі қоректік заттарды — нәруызды, майларды, көмір-суларды ерігіш күйге айнал-дырады.Астыц сіңуі. Аш ішектің астары кедір-бұдырлы бүр-тіктермен қапталған. Бүртіктердің астында қылтамырлар мен лимфа тамырлары орналасады. Бүртіктердің аш ішектегі асты сіңіріп (сорып) алатын көлемі 4—5 м^а-ден 400—500 м²-ге дейін болады. Аш ішектегі қорытылған коректік заттардың ерітіндісі қылтамырлар арқылы қанға өтіп, майдьң ерітінділері негізінен лимфаға сіңеді. Астың тоқ ішекте қоры­тылуы. Аш ішекте қорытыл-маған заттар ток ішекке өтіп, жиналады. Ол заттардағы су ішек қабырғасындағы қан та­мырлары арқылы қанға өтеді. Сөйтіп, қорытылмаған қалдық заттар тығыздалып, тік ішекке түседі. Одан соң нәжіс болып организмнен сыртка шығарылады. Тоқ ішектегі су

ІV. Үйге §41 оқу.

V. 1. Қоректік заттардың маңызы қандай ?

2. Тістің құрылысы қандай

3. Тіс ауруы қалай пайда болады ?

4.Қоректік заттардың түрлеріне тоқталу?