Лтеме жасалѓан

Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларды организмнің гуморалдық реттелуідің биологиялық процестерімен таныстыру .

2. Оқушылардың организмнің гуморалдық реттелуінің маңызын білу. .

3.Оқушыларды еңбекке, адамгершілікке тәрбиелеу

Сабақтың типі:Жаңа сабақ

Сабақтың түрі:Панарамалық

Сабақтың әдісі: сұбхат, топтастыру, жоба құру.

Сабақтың пән аралық байланысы: Информатика

Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызбалар. Сызба-нұсқалар «адам мүшелерінің құрылысы»

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын сұрау

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу, Сабақ мақсатымен таныстыру.

Мысалы, сергек кезде мүшелердін барлық жүйелері бір мезгілде қызмет етеді: адам қимылдайды; тыныс алады; жүрек, бұлшық еттері жиырылады да, қанның тамырлармен қозғалуы қамтамасыз етіледі; асқазан мен ішек ас қорытуды жүзеге асырады және т.б. Ауа райы суық кезде организм суықпен, ал жылы жайға кіргенде организмнің қатты қызуымен күресуі керек. Түскі ас кезінде ас қорыту мүшелерінің жұмысы едәуір күшейеді. Ал шаңғы тепкен кезде аяқ бұлшық еттері жақсы жұмыс істейді. Қиын есепті шығарған кезде мидың жұмыска қабілеттілігі артады. Енжар (пассив) демалыс кезінде организмнің, барлық мүшелер мен жүйелер белсенділігі төмендейді. Осы физио­логиялык процестердің түрақты реттелуі гуморальдык және жүйкелік механизмдермен жүзеге асырылады.

Гуморальдык реттелу. Физиологиялык процестердін гуморальдык реттелуі биологиялық белсенді химиялық заттар — гормондар көмегімен жүзеге асырылады. Гормондарды арнайы бездер бөліп шығарады, олар қан мен лимфаға түсіп, содан кейін бүкіл организмге таралады Қызметті реттеудің осы әдісінің артыкшылығы — химиялык заттар барлык ұлпалар мен дене мүшелеріне жеткізіледі. бірак өте аз мөлшерде де өте белсенді әрекет етеді. Таралу барысында жартылай ыдырап, организмнен шығарылады. Гормондар мүшелер мен ұлпаларга түсіп, оларға белгілі бір әсерін тигізеді. Мысалы, сүйектердід өсуіне, жүрек жиырылуының ырғағына (ритм) әсер етеді және т.б.

Гормондардың ерекше қасиеті бар, яғни белгілі бір

ұлпаларға немесе мүшелерге әсер етеді. секреция бездері де бар, олардың секреті (сөл) (ауыз, асқазан, ішек) немесе сыртқы ортаға бөлінеді қас, май, сүт бездері ж\е т.б.

Іиікі секрецияның маңызды беэіне гипо­физ (массасы 0,5— 0,7г) жатады.

Ол анатомиялық әрі қызметтік тұрғыда мимен байланысты. Гипофиз баска бездердің қызметін реттеуге әсер ететін гормондар өндіреді. Гипофиздің арткы бөлігінің гормондары организмнен зәрдің бөлінуін азайтады, зат алмасуды өзгертеді, ұсак, артериялардың жиырылуын күшейтеді, артериялық қысымның жоғарылауына септігін тигізеді. Арткы бөлік гормондарының жеткіліксіз бөлінуі бүйрек кызметінің бұзылуына апарып соғады, соның нәтижес-де көп мөлшерде зәр бөлінеді (тәул-е 20 л

1921 жылы америкалык ғалымдар гипофиздің өсу _Ормонын бөлетіні туралы ен алғаш пікір айткдн еді. Өсу _Ормонының жеткіліксіздігі шеміршектід сүйектенуінің баяулауына, кейде ергежейлілікке апарып соғады. Осы гормоннын артық мөлшері алыптыққа (гигантизм) әкеледі. Адамның бойы жасына байланысты Бой 18—23 жаска дейін өседі де, шамамен 50 жасқа сақталады, содан кейін әрбір 10 жыл сайын 1—2 см кемиді.

Өсу керсеткіші өзгеріп тұрады. Әйелдердін орташа бойы, 160 см, ал ерлерде 170 см деп қабылданған. Бойы 140 см-ден төмен адам аласа, ал 195 см-ден жоғары адам бойы биік деп саналады.

Гипофиздің алдыңғы бөлігінің қызметінің төмендеуі өсудін тоқтады. Кейбір адамдардың бойы, мысалы, 60 см-ден 1 м-ге дейін болады, оларды гипофиздік ергежейлілік деп атайды

Гипофиз

ұйқыбез
Жыныс бездері

Жас үлғайган кезде өсу гормонының артық синтезі акромегалия ауруына — дененің кейбір бөліктерінің өсуіне (қол, аяк басы, төменгі жақ сүйек, мұрын және т.б Алыптық Акромегал ауруымен ауатын адам

ІІІ.1. Ішкі секрецияның қандай бездерін білесіңдер?

2. Ішкі секреция бездері қайда орналасқан?

3. Гипофиз гормондары қалай әсер етеді?

4. Ішкі секреция бездері бөпетін гормондар қайда түседі?

ІV. §10.

V. Биологиялық диктант.

Биология. 8-сынып.

Сабақтың тақырыбы: ҚАЛҚАНША БЕЗДІҢ ҚҰРЫЛЫСЫ МЕН ҚЫЗМЕТІ.

Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларды қалқанща без құрылысымен таныстыру .

2. Оқушылардың қалқанща без құрылысымен маңызын білу. .

3.Оқушыларды еңбекке, адамгершілікке тәрбиелеу

Сабақтың типі:Жаңа сабақ

Сабақтың түрі:

Сабақтың әдісі: сұбхат, топтастыру, жоба құру.

Сабақтың пән аралық байланысы: Информатика

Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызбалар. Сызба-нұсқалар «адам мүшелерінің құрылысы»

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын сұрау

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу, Сабақ мақсатымен таныстыру.

ІІ.Мойында көмекейдің алдыңғы жағында пішіні таға тәрізді, өзара байланысқан екі бөліктен тұратьш қалқаниіа без орналаскан. Оның массасы — 15—30 г. Ол біркатар гормондар бөліп шыгарады. Олардың ішінде негізгісі тироксин зат алмасуды реттейді, органикалык заттардың тотығу процестеріне, даму, өсу процестерін реттеуге катысады. Ұлпалардың бөлінуіне, жүйке және жүрек іс-әрекетінің козуын күшейтуге қатысады. Тироксин кұрамына йод кіреді. Йодтын жетіспеушілігі калканша бездін қызметін бұзады.Қалканша бездің кызметі бүзылган кезде адамда өр түрлі аурулар пайда болады. Ересек адамда калканша бездің гормондары жеткіліксіз бөлінсе, микседема ауруы дамиды Бүл кезде зат алмасу, әсіресе нәруыз алмасу баяулайды. Дене температурасы, жүрек іс-әрекеті төмендейді. Тері астында су жиналады. Тері ісінеді және құрғайды. Шаш түседі әрі сирейді. Адам енжар болып, ойлауы мен сөйлеуі баяулайды. Бүл ауруды өмір бойы тироксин гормонын енгізу жолымен емдейді. Ол гормонның синтезі организмдегі йод мөлшеріне байланысты. Егер. тамақта йод жетіспесе, адамда эндемиялық зоб ауруы пайда болады Бүл ауру суы мен топырак күрамында йод жетіспейтін аймакта кездеседі. Сондыктан йодты ауру адам йодты калий жене натрий арқылы алады. Адам төулі-гіне тамақпен бірге 0,15—0,20 мг йод алуы керек. Біздің республикамызда йодтың тәуліктік мөлшерін толтыру үшін йодталған түз, йодталған су, йодталған нан сатылады. Эндемияльщ зоб ауруының белгілері: калканша бездің 1 кг-ға дейін үлгайып өсуі, жүйкенің жоғары козғыштығы байкалады, адам ентігіп калады. Бүл аурумен ауыратын адам балык тағамдарын, теңіз кырықкабатын (ламинария) пайдаланып, тағамға йодталған түз косуы керек. Окушылар мен балабакша балалары йодомарин ішуі керек.

Балаларда калқанша бездің кызметі жеткіліксіз болғанда ойлау процесі баяулайды, дене бітімі мен үлкен ми сыңарлары кыртысының кызметі бұзылады, есу және жыныстық жетілу тоқтайды.

Мұндай ауру кретинизм деп аталады. Егер дер кезінде емдесе, ауру салдары-нан арылуға болады.

Қалқанша бездің кызметі шамадан тыс жоғарыласа және организмде гормондар артык мелшерде болса, зат алмасу' қарқындылығы артады, жүрек кағуы жиілейді, жүйке жүйесінің козуы жоғарылайды. Адам көп тамак ішсе де, катты арыктайды. Сонымен катар өте ашуланшак, катты

р_Легіш болады. Коз карась: бейжай болса да, көзі бады-

Тироксин бөлінуі мен синтезін гипофиздің алдыңғы бөлігінін гормондарының бірі реттейді. Егер тироксин ^еткілікті болса, гипофиз гормонынын мөлшері кемиді де, организмнің калыпты кызметі камтамасыз етіледі. Бұл кезде зат алмасу карқындылыгы, ұлпалар мен мүшелердің оттекті пайдалану денгейі артады.

ІІІ. Бекіту. Тест

1. Инсулин жетіспегенде болатын ауру

А) Базедов ауруы В) Қант ауруы С) Алдисон ауруы Д) Микседема ауруы Е) Кретинизм ауруы

2. Барлық омыртқалы жануарларда болатын ішкі секреция бездерінің ішіндегі ең ірісі

А) Ұйқы безі В) Қалқанша безі С) Жынысбезі Д) Эпифиз Е) Гипофиз

3. Ішкі секреция бездерінің әсерінен болатын ауруларды емдейтін дәрігер

А. Терапевт В) Эндокринология С.Окулист Д.Невропатолог Е. Антроп

4. Ми сыңарлары қыртысының жұмысы бұзылып, ақыл-есі кем болады

А) Базедов В) Микседема С) Кретинизм Д) Аддисон Е) Акромегалия

5. Қалқанша безінен бөлінетін гормондар жетіспегенде болатьш ауру

А) Акромигалия В) Кретанизм С) Микседема Д) Базедов Е) Аддисон

ІV. §12.

V.

г 1, Ңалқанша без қызметінің бузылуы оргаиизмде қандай езгерістер

2. Микседема ауруының бепгіпері қандәй?

3. Зндемияпық зоо оелплерін атаңдар.

4. Кретинизмді емдеуге немесе оның апдын апуға бола ма?

Қандай без гормондары жүрек-қан тамырлары йесінің іс-әрекетіне tvdtki