Үлгілі ауылындағы орта мектеп Ақдала бастауыш мектебімен кмм бастауыш сынып мұғалімдерінің

Дидактикалық ойындар арнайы мақсатты көздейді және нақты міндетті атқарады. Ойынның мақсаты – бағдарламада анықталған білім, білік және дағдылар жайында түсінік беру, оларды қалыптастыру, тиянақтау және бекіту, қайталау және пысықтау немесе тексеру сипатында болып келеді.

Ойынның міндеті баланың қызығушылығын туғызып, белсенділігін арттыратындай іріктеліп алынған нақты мазмұнымен анықталады.
Дидактикалық ойындарды оқыту мазмұнына сәйкес мынадай түрлеріге бөлінеді:

1. Ойын-саяхаттар. Олар ертегілерге ұқсас фактілер немесе оқиғаларды бейнелейді, қарапайым жұмбақ арқылы беріледі;

2. Ойын-тапсырмалар. Бұл ойындардың негізін заттар мен әрекет,сөздік тапсырмалар құрайды.

3. Ойын-болжамдар. Бұл ойындар «не болар еді...?», «Мен не істер едім, егер....» деген сұрақтарға негізделеді.

Ойынның дидактикалық мазмұны балалардың алдына проблемалық міндет пен ситуацияны қоюымен ерекшеленеді.

1. Балалардың орындаушылық әрекетті талап ететін ойындар.

2. Қайта жаңғырту іс-әрекетін орындауға бағытталған ойындар.

3. Қайта жасау іс-әрекетін жүзеге асыруға бағытталған ойындар.

4. Оқушылардың іс-әрекетін бақылауға бағытталған ойындар.

5. Ізденіс іс-әрекетіне бағытталған ойындар.

1. Сюжеттік-рөлдік ойындар.

2. Жаттығу ойындары.

3. Шығармашылық ойындар.

4. Драмалық ойындар.

5. Әдеби-музыкалық ойындар.

1. Білім беретін ойындар.

2. Тәрбиелейтін ойындар.

3. Дамытатын ойындар.

4. Жеке тұлғаны әлеуметтендіретін ойындар.

5. Диагностикалық ойындар.

Халық ойынының келелі бір мақсаты – баланы жан-жақты тәрбиелеу болғандықтан, бір ойын түрліше ойналуы мүмкін, сондай-ақ, ойлануға берілген сұрақтың түрліше жауабы болуы мүмкін.

Ойын ережелерінде тәрбиенің үлкен маңызы жатыр. Олар ойынның барысын белгілейді, балалардың тәртібі мен әрекеттерін, олардың қарым-қатынасын бақылайды, жігерінің қалыптасуына ықпал етеді.

Ойынға қызығуы үшін ойын өмірмен ұштастырыла алынып, оның қажеттілігін бала сезінуі тиіс. Сондай-ақ, ойын тұжырымы әдеттегіден бөлектеу, түсінуге жеңіл, мақсаты айқын болуымен бірге, есептеуі аз, ойлану арқылы тез табылатын болуы қажет. Әрбір ойын ойналып болғаннан кейін, қорытындыланып отырылса пайдалы болады.

Ұлттық-дидактикалық ойындарды оқыту мен тәрбие құралына айналдыру үшін бір қатар әдістемелік талаптардың қатаң сақталуы тиіс:

1. 
   Тәрбиеші ұлттық дидактикалық ойындардың неғұрлым көп түрін білуі тиіс.
   
2. 
   Ұлттық дидактикалық ойындарын балалардың жас ерекшеліктеріне және қызығушылығына байланысты іріктей білу.
   
3. 
   Ойын ережесін өзі жете біліп, балаларға да түсінікті етіп жеткізе білу.
   
4. 
   Барлық ойындардың тәрбиелік мақсатын анықтап алу.
   
5. 
   Ойын барысында ережені сақтауды қатаң түрде қадағалау.
   
6. 
   Ойынға арналған құрал-саймандарды даярлау. Қажет болған жағдайда өз қолымен даярлау немесе басқа құралдармен алмастыру.
   

Бұл жерде атап айтатын бір нәрсе, дидактикалық ұлттық ойындарды бүгінгі педагогикалық ілім талаптарына сай іріктеп, ретті қолдана білсек, онда ол сабақтың сапасын көтеріп, тиімділігін арттырады, сыныптан тыс тәрбие жұмыстарын жандандыра түседі.

Жоғарыда көрсетілген жіктемелердің барлығының мазмұны өте қызық және өзіндік ерекшеліктерге толы. Олар дидактикалық ойындардың жалпы мақсаты мен мазмұнынына сәйкестендірілген. Бұл ойынның түрлерін бастауыш сыныптың оқу үрдісінде кеңінен пайдалануға болады.

Ойындарды қолдауда мыналарды ескерген жөн.

-балалардың тұлғалық шығармашылық белсенділігін дамыту үрдісі циклды, оны құрастырушы циклдер ахуал мен үрдіс ретінде ситуативті шығармашылық белсенділіктің туындауымен және бар болуымен байланысты. Шығармашылық белсенділікті дамыту циклы ойындық іс-әрекет құрылымына енгізіліп жекелеген ойын немесе ойындар кешені шеңберінде жүргізіле алады.

-құрылымында оқушылардың ситуативті шығармашылық белсенділігі циклы айналымға түсетін жүйе ретіндегі ойынның жетекші функциялары: ситуативті шығармашылық белсенділікті іске қосу, шығармашылық белсенділіктің берілген циклын аяқтауда тиімді нұсқа және келесі циклдарды іске қосудың алғышарты ретіндегі ойындық шығармашылық табыс жағдаятын құру.

Адамзаттың көптеген жылдар бойғы ойнау тәжірибесі ойынның білімдік құндылығын дәлелдеді. Ойынның шығу сырын ғалымдар жүздеген жылдар бойы зерттеп келеді. Оның шығу тарихы жайлы көптеген пікірлер бар.

Ойын балалардың оқуға, еңбекке деген белсенділігін, қызығушылығын арттырудағы басты құрал. Ойын барысында балалардың белсенділігі, шығармашылығы дамиды.

Ал мұғалімнің міндеті - балаларды ойынға өз қызығушылығымен, ынтасымен қатысуын қамтамасыз ету. Ойын мен адам мәдениетінің өзара байланысы ғылыми түрде анықталды. Олардың тұлғаны дамытудағы маңызы анықталды, оның психологиялық және әлеуметтік факторлармен келісімі жөнінде кең қарастырылуда. Ойын технологиялары әлі де білім беру саласында жаңа инновация болып табылады.

Педагогикалық технология ұғымы түрлі педагогикалық ойын түрлерін педагогикалық процесте әдістер мен тәсілдердің кең көлемді топтарын біріктіреді, оның жалпы ойындардан ерекшелігі оқытуда нақты мақсатының қойылуымен және оның оқу-танымдық бағыты сипатталған, негізі салынған педагогикалық нәтижесіне сай анықталады. Сабақ барысындағы ойын әдістері оқушыларды оқу қызметіне ынталандыру құралы ретінде ойын әдістері мен жағдайларының көмегі арқылы құрылады. Сабақ барысында ойын әдістері мен жағдайларын өткізу мынадай негізгі бағыттарда жүргізіледі: Сабақ процесінде пайдаланатын ойындардың бірнеше түрлерін атап көрсетуге болады.

Ойын арқылы оқушы білім алуға, оқуға қызықтыра отырып, тұлғаның дамуын қалыптастыруға болады. Жалпы, математика сабағында қолданылатын ойын түрлері оқушылардың математикалық ұғымдарын кеңейтіп, ойлау қабілеттерін арттырып, есептеу дағдыларын шындай түсетіні белгілі. Математика сабағында қазақтың ұлттық ойындары қолданылады. Мысалы «Сақина салу», «Ақсүйек» ойыны белгісіз санды табуға арналған ойын. Ойынға толық сынып қатысады. Кестедегі белгісіз сандардың орнына «Ақсүйек» тығылып жатыр. Кім дұрыс шығарса, сол табады. Кім ақсүйекті көп тапса, сол ұтады. Өтілген тақырыптардағы сабақ материалына лайықталған ойын есептерін алып, тек қана оқушының орындай алатын іс-әрекетімен шектелу жеткіліксіз. Мұндай ойынды ұйымдастырудың және басқарудың сипаты мен жолдары және оларды қолданудың тиімді бөліктері жан-жақты ойластырылуы керек. Ойын үрдісінде балалардың білімі тереңдей түседі, осыған дейінгі білімдері мен түсініктері баянды болып жаңа білім игеріледі.

Жалпы білім беретін мектептердің бастауыш сыныптары оқушылары ой-өрісін дамытатын «Құлпынай теріп алайық», «Араларға бал жинауға көмектес», «Қалқанқұлаққа көмектес», Сақина тастау ойындары. Мысалы, Сақина тастау ойынының дидактикалық мақсаты: 20 көлеміндегі сандарды қосу және азайтуға берілген мысалды тақтаға шығарып, сақинаны өзі қалаған оқушыға салады. Ойын осылайша жылдам түрде жалғасады. Ойынды басқара жүріп, мұғалім баланың жеке басының ерекшелігіне, оның сапасына, сезіміне, ерік-жігеріне, мінез құлқына ықпал жасайды.

Ойын - адамның өміртанымының алғашқы қадамы деп білеміз.

Оның басты ерекшелігі баланың ойлау қабілетін жетілдіру болып табылады. Атау ұйқастарын санау арқылы оқушылар Сан үйренеді, санға аты ұйқас заттарды танып біледі. Санамақтар сан үйретеді, әрі дүние танытады,әрі баланың қисынды ойлауы мен математикалық ойлау қабілетін дамытады.

Санамақтың түрлері өте көп. Ойында балалар әр нәрсеге жақсы зейін қояды және көбірек есіне сақтайды. Ойын шарттарының өзі баладан заттарға, айналатын көріністер мен сюжетке зейін тоқтатуды талап етеді. Егер бала ойын талабына зейін қойғысы келмесе, ойын шарттарын есте ұстамаса, онда оны құрдастары ойыннан шеттетуі ықтымал.

Ойын – балалардың негізгі іс-әрекетінің бір түрі. Ойын барысында баланың жеке басының қасиеттері қалыптасады. Кіші мектеп жасындағы балалардың көргендерін, байқағандарын, айналасынан естігендерін ойын кезінде қолданылатынын байқау қиын емес. Ойын айналадағы болмысты бейнелейді. Ойын барысында балалар дүниені тани бастайды, өзінің күш-жігерін жұмсап сезініп білдіруге мүмкіндік алады, адамдармен араласуға үйренеді. «Көрші-көрші»ойынының мақсаты 10 көлеміндегі сандардың ретін меңгеру яғни, мұғалім бір санды атайды,«Жеті» дейді, жеті саны тағылған бала ілгері шығып, балалардың алдына тұрады .

Сонан соң, мұғалім бұл санның көршілері қатарына тұрыңдар дейді. 6,7,8 Сандарын құрады. Одан соң 6 және 7 сандары салыстырылады. 6-ның 7-ден біреуі кем, 6-ға 1-ді қоссақ 7 болады. 6 саны 6 бірліктен тұрады. Одан соң 7,8 т.с.с

8

0 8

1 7

3 5

«Сан құрамын» толық меңгергеннен соң тексеру, бекіту мақсатында «Сан үйшіктер» ойынын ұсынамын.Оқушылар бос терезеге тиісті санды жазып толтырады. Бұл тапсырманы әр оқушыға жеке-жеке берген тиімді.

Сан құрамын толық меңгергеннен кейін, «Математикалық жаттықтырғыштар» тапсырмаларын беруге болады. Меңгерген білімдеріне сүйене отырып, өрнектердің мәнін тез табады. Сан құрамын толық меңгерген оқушы әр өрнек мәнін табуға 1-2 секунд қана уақыт жұмсайды. Ал 1 минутта 25-30 өрнектің мәнін таба алатыны сөзсіз. Кейбір үздік оқушылар 1 минутта 40-50 өрнектің мәнін таба алады.

А Б В Г Д

3+6 7-4 20+50 70-30 90-60

5+3 6-3 10+80 90-20 6-2

4+6 8-2 30+60 60-20 100-20

2+7 6-6 20+40 80-30 8-8

0+5 10-8 40+60 100-0 70-70

9+1 6-2 30+40 90-50 9-5
Сондай-ақ Лысенкованың жүргізе отырып жаздыру әдісін қазақ тілі мен математика сабақтарында қолданамын. Бұл әдіс оқушылардың дауыс ырғағын түзеп, анық айтуға үйретеді.


1 1 1 1 1=1 2 2 2=6

1 1 1 1 1=8 2 2 2 2 2=8

1 1 1 1 1=3 2 2 2=2

2 2 2 2 2=6 2 2 2 2 2=2

1 1 1 1 1=1 2 2 2=6

1 1 1 1 1=8 2 2 2 2 2=8

1 1 1 1 1=3 2 2 2=2

2 2 2 2 2=6 2 2 2 2 2=2

Мұндай тапсырмаларды дарынды оқушылармен жұмыстарда жиі қолданамын.

Тапсырмаларды түрлендіріп, күрделендіріп жалғастырып ойнай беруге болады.

	1	6
	5
4

39 саны

	1	16
	13
10

Дидактикалық ойындардың тиімділігі олардың сабақтың әр кезеңдегі орны мен міндетін және мақсатын дәл анықтауға, оны қолданудың теориясы мен практикасын мұғалімнің жетік игеруіне, шеберлік танытуына, ойынға қажетті материалдардың жиынтығын алдын-ала дайындап алуға, ойын процесіне оқушыларды белсенді қатыстыруға байланысты.

Бастауыш сыныптардың математика сабақтарында дидактикалық ойындарды жаңа тақырыпты түсіндіру барысында, қайталау, пысықтау, жаттығу сабақтарында да пайдалануға болады. Бастауыш сынып оқушылары әлі де ойын баласы, сондықтан мұғалім оларды жалықтырмай әртүрлі ойын түрлерімен сабақты қызықты өткізуге тырысуы қажет.

Ойындар оқушылардың ой - өрісін дамытып, ойлау қабілетін арттырумен қатар, үйретілген, өтілген тақырыптарды саналы да берік меңгеруге үлкен әсер етеді. Ойындар оқушылардың шығармашылық ойлау қабілеттерін жетілдірумен қатар, сөздік қорларын молайтып, сауатты жазуға да баулиды. Оқушылар ойын ойнау барысында үйренген сөздерін айтып қана қоймай, оның қандай мағынада қолданылатынын да біледі. Ойын оқу пәндерінің мазмұнымен тығыз байланыста жүргізілгенде ғана дұрыс нәтижелер береді.

Сабақта ойын түрлерін пайдалану сабақ түрлері мен әдістерін жетілдіру жолындағы ізденістердің маңызды бір буыны. Ойын түрлерін оқу процесін пысықтау, жаңа сабақты қорытындылау кезеңдерінде, қайталау сабақтарында пайдалануға болады. Ойын түрлерінің материалдары сабақтың тақырыбы мен мазмұнына неғұрлым сәйкес алынса, оның танымдылық маңызы да арта түседі.
Оны тиімді пайдалану сабақтың әсерлігін, тартымдығын күшейтеді, оқушылардың сабаққа ынтасы мен қызығушылығын арттырады.
Ойынмен ұйымдастырылған сабақ балаларға көңілді, жеңіл келеді.
Ойынды іріктеп алуға нақтылы сабақтың мақсаты, мүмкіндіктері мен жағдайларын ескеруге ерекше назар аударған жөн. «Ойыннан басталады»,- десек, баланың ойын жетілдіріп, сабаққа қызығушылығын, белсенділігін арттыру үшін бастауыш сынып мұғалімінің басты қолданатын тәсілі - ойын.
Педагогикалық ойынның маңызы зор. Ойын біріншіден, білу және үйрену, екіншіден, адамның ойнай отырып, өзіндік білім алуы өмір тәжірбесін жинақтауға көмектеседі. Ойынның кәсіптік, әуестену, оқу-жаттығу ойындары сияқты түрлері бар. Ол дем алу, көңіл көтеру бола тұра оқуға, шығармашылыққа, емдеуге, адам қарым-қатынасының типтерінің модельдеріне, еңбекте көрініс табады.

Ойынды ерте заманнан үлкендердің іс-тәжірибесін жеткіншек ұрпаққа жеткізу үшін пайдаланған. Ойын халық педагогикасында, мектепке дейінгі және мектептен тыс мекемелерде кеңінен пайдаланылады. Қазіргі мектепте ойын әрекеті ойын пәнінің тарауын және тақырыбын түсіну үшін өздік технология ретінде, жалпы технологияның элементі ретінде, сабақ немесе оның бір бөлігі ретінде, сыныптан тыс жұмыстың технологиясы ретінде қолданылады.

Сонымен, ойын технологияларын бастауыш сынып сабақтарында қолдана отырып, төмендегідей нәтижелерге қол жеткізуге болады:
1. Оқушылар нақты қызмет тәжірибесін меңгереді.

2. Оқушылар тек бақылаушы ғана емес, өздері қатыса отырып қиын мәселелерді өз бетінше шеше білуге үйретеді.

3. Оқу процесінде алған білімді нақты істе қолдана білуге мүмкіндік береді.

4. Оқушы әрекетіне негізделген оқу көлемін басқарады.

5. Уақытты үнемдеуге үйретеді.

6. Оқушылар үшін психологиялық жағымды.

7. Ойын барысында шешім қабылдау оқушылардан аса жауапкершілікті талап етеді.
8. Оқушылар үшін қауіпсіз.

9. Кейде қарапайым оқу қызметімен салыстырғанда көп уақыт мөлшерін алады.

10. Ойын материалдары дәстүрлі оқу материалдарымен салыстырғанда күрделірек.

11. Кейбір ойын түрлерінде қатысушылардың саны шектеулі.

12. Ойын нәтижесі, өз жетістіктері, әсерлері, алған білімі, дағдысы жөнінде оқушылар ата-аналарымен, өзге балалармен, мұғалімдермен көбірек әңгімелеседі, кітапханада өз бетімен іздене білуге, қажетті материалдарды іріктей білуге үйренеді.

Қорыта келгенде, ойын – балалардың негізгі іс-әрекеттерінің бір түрі. Бала өмірі ойынға байланысты. Бала ойынсыз өсіп өркендей алмайды. Бұл – өмірдің заңдылығы. Сондықтан да бастауыш сынып сабақтарында ойын элементтерін пайдаланудың оқушылардың ой белсенділігін арттырудағы маңызы зор.

Бастауыш мектептегі математика сабағында ұлттық және дидактикалық мазмұнды ойын есептерін оқушылардың ой-өрісін дамыту мақсатында қолданудың әдістемесін теориялық-әдіснамалық және тәжірибелік-сараптамалық зерттеу нәтижелері төмендегідей қорытынды және ұсыныстар жасауға мүмкіндік туғызды:

1 Психология мен педагогикада ойындарды қолдану теориясы мен парктикасы мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеу жөнінде толықтай баяндалған. Мектеп жасына дейінгі балаларға қарапайым білім беру барысында дидактикалық ойындар ұғымы пайда болған. Бірақта төменгі сыныптарда әртүрлі пәндерді (соның ішінде математиканы) оқытуда олар өздерінің толықтай қолданысын таппаған. Бұл сыныптарда дидактикалық ойындардың ролі мен атқаратын қызметтері анықталмаған және де оларды сабақта қолданудың әдістемесі жасалмаған.

2. Оқушылардың ой-өрісін дамытуда ұлттық және дидактикалық ойын есептерін қолданудың әдіс-тәсілдері анықталып, олар теория тұрғысынан негізделсе.

3. Сонымен қатар, ұлттық және дидактикалық ойындардың оқушылардың ой-өрісін дамытудағы атқаратын қызметінің ерекшеліктері айқындалса.

4. Бастауыш мектептегі математика сабағында ұлттық және дидактикалық мазмұнды ойын есептерін қолданып оқушылардың ой-өрісін дамыту әдістемесі жасалып, оның тиімділігі тәжірибелік-эксперимент жұмыстарын арқылы тексерілсе.

5. Бастауыш мектепте қолданылатын ұлттық және дидактикалық ойын есептерінің математикалық мазмұны ашылып және оларды қолданудың мақсаты анықталса.

6. Ұлттық және дидактикалық ойын есептерін сабақ барысында қолданғанда дайындықтары әртүрлі оқушылардың ой-өрісін дамытудың ерекшеліктері анықталып, сипатталса.

1. А. Мустояпова . Оқушылардың танымдық белсенділігін қалыптастыру // Бастауыш мектеп №12 ,2003, 22-23 б.

2. Ә. Мұхамеджанова . Жеке тұлғаның танымдық белсенділігін қалыптастыру// Бастауш мектеп №1, 2005, 20-22 б.

3. Керімбаева Р. Ойын түрлері және оның ерекшеліктері // Бастауыш мектеп №3, 2008, 11-12 б.

4. Керімбаева Т. Дидактикалық ойындарының түрлері // Бастауыш мектеп №9 2005, 18-19 б.

5. Нагибин Ф. Развивающие игры. М.: Просвещение, 1985.

6. Құлбаева С. Ойын әдісімен // Бастауыш мектеп. №3, 2004, 37-38 б.

7. Математика сабағында дидактикалық ойын есептерді қолдану //«М.О.Әуезов атындағы ОҚМУ. Шымкент, 2007. (Оқу-әдістемелік құрал) 2,5 б.т. (М.Мұсабековпен авторлық бірлестікте).