Рельефтің генезисі. Қазіргі геоморфологиянын, негізгі аныктамасынын. бірі -рельеф эндогендік және экзогендік процестердің өзара әрекетінің нәтижесінде калыптаскан. Бүл түсінік рельеф генезисінің жалпы үстанымы, дегенмен жеке рельеф пішіндерін зерттетенде, оларды пакты талқылап, мұқият талдау керек болады.. Жоғарыда айтылғандай, рельефтін ең ірі пішіндері -планетарлық мега- және макропішіндер, ал кейбір жағдайда рельефтін. мезолішіндері де эндогендік пішіндерге жатады. Ауқымы жағынан майда келген микропішіндер - көбінесе экзогендік рельефке жатады. Эндогендік және экзогендік процестер рельефтің калыптасуында өзара тығъіз байланысты. Әдетте эндогендік процестерден калыптаскан ірі рельеф пішіндерінен экзогендік процестер аркылы одан әрі күрделеніп жаңадан мезопішіндер және микропішіндер күрылады немесе, керісінше, жер бетіндегі кедір-бүдырларды тегістеп жазыктандътрады.
Қазіргі ғалымдар арасындағы көзкарас бойыніпа эндогендік рельеф қүрушы процестердің қайнар көзі жердіц жылулық энергиясы. Осы табиғат күшінің әрекеті жер койнауындағы заттардың гравитациялық дифференциясы және радиоактивтік ыдырауьг нәтижесінде туындайды, Ол жер койнауындағы гравитациялык және радиоактивтік процестерден, магманьщ кызуы және одан кейінгі салкындауынан, жер кыртысын құрастырған заттар көлемінін. өзгеруінен болады. Соның салдарынан жер кыртысы кабаттарынын. түтастығы айырылып-ажьграуына және калыптаскан тектоникалық жарылымдар бойымен блоктардын. ауысуына яғни дизъюнктивтік немесе пликативтік дислокация қүрылуьтна әкеп соғадьғ Кейбір тектоникалык, жарылымдар жер кыртысынын. төменгі кабаггарын жарып өтіп, тау жыныстарының балкыған ошақтарына дейін жеіуі мүмкін. Мүндай жарықтар жер беті мен оның қойнауларын жалғайтын түтіктер іспетті және осы каналдар бойымен жер койнауъгндағы балқыған заттар жоғары қарай үмтылады. Егер магма жердің бетіне шьгқпай жер қыртысыныц ішкі қабаггтарында катып калса онда интрузивті шоғырлар қалыптасады. Ірі интрузиялардың (батолиттер, штоктар) пайда болуы, олардың үстінде жаткан тау жыныстарының астасу түрлерініц өзгеруіне және механикалык, ауысуына, яғни пликативтік немесе дизъюнктивтік бүзылуына мүмкіндік туғызады. Енген магмалык шоғырлар кіріктіруші жыныстарына динамикалық кысым, жылу және химиялык, әсер ету нәтижесінде, оларды метаморфты жыныстарына ауыстырады.
Жанартау каналымен жер кыртысындағы жарыктарды бойлап жер бетіне газ, су буымен коса шығып төгілген магманыңкатаю процесі эффузивті магматизм, немесе вулканизм деп аталады.
Жер сілкінудіп, көпшілігі жер кыртысынын, терең койнауларындағы тектоникалық козғалыстардың, накты айтканда айырылып-ажырау дислокацияларының нәтижесі. Жер қойнауынан босаған энергия серпінді толкындар түрінде тектоникалык жарылымдар бойымен жан-жакка таран, жер бетінің тербелуі түрінде сезіледі. Жер сілкіну планета койнауындағы болып жаткан казіргі тектоникалык процестердін. айқын көрінісі.
Сайып келгенде, жер кыртысындағы тектоникалык қозғалыстар және олармсн коса тектоникалык жарылымдардъщ пайда болуы, блоктардың алмасуы, катпарлы козғалыстар, тереңгі магматизм, вулканизм әрекеті және жер сілкіну - міне осылар, жердін. ішкі энергиясыпын. көзі болып табылатын рельеф күрушы процестер. Дегенмен, осы процестер әсерінен күралған рельеф пішіндері жер бетінде өзгеріссіз түрде сирек кездеседі, олар өздерінің пайда болу кезеңінен бастап экзогендік процестердің әсеріне үшырайды , жәие соған байланысты өзгереді.
Экзогендік пропестердің негізгі кайнар көзі - жер бетіндегі су, ауа, литосфера материалының козғалу энергиясына ауыскан күн сәулесінің энергиясы. Экзогендік процестердің катарына жер бетінің ағын суларыныц, мұхиттың, теңіздің және көлдің рельеф әрекеттері, жерасты суларының, жел мен мүздың әрекеттері жатады. Аталған проііестерге гравитаниялык энергия (ауырлык күші) қатысады, сондыктан осы процестер таза экзогсндік болып саналмайды. Мысалы, рельеф пішіндерінің беткейлеріпде жүріп жаткан бір топ беткейлік процестерді айтуға болады. Ақырында, ғылым мен техниканыц карыштай дамуына орай, адамдардың шаруашылық әрекеттерінің рельеф құрушы фактор ретіндегі ролі жылдан-жылға өсіп келеді.
Жоғарыда айтылған рельеф қүрушы процесгер сирек жагдайда ғана жеке өтуі мүмкін. Рельеф гснезисін зерттеу кезінле геоморфолог әр уакытта рельеф пішіндерінің калыптасуында геоморфологиялык пропестердін, кайсысы басымдау және олардың калыптасу тегін калай дүрыс аныктауға болады деген сүрактарға тап келеді. Сондыктан мүндай проблеманы таңдаған кезде төмендегідей мәселелергс көңіл аудару керск:
Ежелгі заманда бастаушы процесс ретінде болатүрып, казіргі кезде оның әсері тоқталса да түбінде сол процестін. әсері казіргі жер бетінің пішіндерінде сакталып, айкын бейнеленуі мүмкін. Мысалы, ежелгі (кеш плейстоцен) мүз басу аймақтарының мүзды-аккумулятивтік пішіндерін келтіруге болады. Қазіргі кезде бүлар баска процестерге үшыраған, бірак олар бүрыңғы әсер еткен процестерден калыптаскан сол морфологиялык бейнесін айтарлықтаи сактаған.
Егер рельеф пішіндерінің калыптасуында бір, екі немесе бірнеше факторлар катыпасса, оида рельефтің комплексті жолмен калыптасқандығыи айтуға болады.
Рельеф генезисі көбінесе далалық зерттеу мәліметтері көмегімен аныкталады. Рельефтің аккумулятивтік пішіндерінің геиезисін белі ілеу үшін оларды күраптын шегінділерді жан-жакты зерттеудің маңызы зор. Аллювиалдык, пролювиалдық, теціз жэне тағы баска шөгіндіпер көп жағдайларда ерекше литологиялық және морфологиялық қасиеттерініц комплексіне ие және олар күраған аккумулятивтік пішіндердің калыптасу тегітуралы белгілі дәрежеде мәлімет алуға мүмкіндік береді.
Достарыңызбен бөлісу: |
