Лекция. Гендер ұҒымы жайлы түсінік. Тілдің гендерлік жіктелімі: МӘдени-әлеуметтік, тілдік-әлеуметтік мәНІ

Әйел тілінің белгілері түркі халықтарының біразына әэн ат тергеу салтымен байланысты қалыптасқан табу сөздер мен эвфемизмдерден байқалады. Тілімізде ат тергеу салтымен байланысты гендерлектілер мол. Келешекте оларды топтастырып, жүйелеп берудің реті бар.

Қай халықта болса да, әйелдер тіліне тән гендерлік ерекшелік көбінесе әйелдердің тұрмысына, әдет-ғұрыпқа байланысты болып келеді. «Белгілі этнограф А. Н. Самойлович ат тергеу салты тек қазақ пен қырғыз әйелдеріне ғана емес, сонымен қатар сарт,теке (түркімен), қырым татарлары, осман түріктері, қарағас (тофалар) және алтай түріктерінің, атан айтқанда, телеут, сағай, қойбал, шор, теленгіт, сойот әйелдеріне де ортақ екенін ғылыми тұрғыдан дәлелдеген. Ғалым ат тергеу салтымен байланысты әйел адамдар қалыптастыратын ерекше лексиканы алтайлықтардың паj немесе паjlа деген терминдермен атайтындығын, сондықтан да ат тергеп отырған әйелді: «пajlan-jat» (байлап жатыр) деген сөз тіркесі аркылы білдіретінін айтқан болса, белгілі тюрколог Н. А. Баскаков қазіргі алтай халықтарының тілдеріндегі табу сөздердің аңшылықпен байланысты қалыптасқан кәсіби лексиканы да, әйелдердің ат тергеу салтымен байланысты эвфемизмдерді де қоса қамтитынын және олардың екеуінің де бай сөс (бай сөз) немесе байлаган сөстер (байлаған сөздер) болып аталатынын көрсеткен [Ахметов 1995, 40-42 бб.].

Адыгей отбасында ескі дәстүр бойынша келінге куйеуінің есімін, ата-енесінің, қайын ағасы мен қайын апасының және күйеуінің басқа да туыстарының есімдерін атауға тыйым салынған. Сондықтан адыгей әйелдері көбінесе отбасылық-тұрмыстық қатынаста кең тараған жанама есімдердің бірін таңдап қолданатын болған. Мысалға келтірсек, енесін - Гуашьэ (Гуаще) «княгиня»; атасын-Пшьы (Пши) «князь», «жол басшы»; қайынағасын - Дэхэкъашь (Дахакаш) = дахэ «Әдемі» + къашьэ «үйлену» сөзбе-сөз аударғанда әдемі (қызға) үйленген (үйленетін), Шыудах (Шиудах) «салт атты», Сидышъ (Сидыш) «алтыным»; қайын апасын Дэхэзакі (Дехезаач) «сҰлу», т.с.с. атайтын. Қайын ағасы мен қайын апасы да келінді өз атымен ата- май Нысэдах (Ниседах) «әдемі келін», Нысэлъапі (Ниселяп) «қадірлі келін» тәрізді есімдер қоятын. Бұл дәстүр Адыгей халқында, әсіресе ауыл түрғындарының арасында әлі күнге дейін жалғасып келеді.

Қалмақ келіндеріне тән ат тергеу салты хадм деп аталады. Олар өздері тергейтін есімдердің, яғни күйеуінің туыстарының есімдерінің бір дыбысын өзгертіп, бұзып айтады. Мысалы: Бадм орнына Ядм немесе Дорж - Ерж, т.б. Ал грек отбасында ері мен әйелі өзара қарым-қатынаста болсын, көпшілік арасында болсын бір-бірінің есімін атай береді. Ерекшелігі, әйел күйеуінің әке-шешесінің атын атамай, әкесін патера, анасын мана дейді, күйеуінің жасы үлкен ер туыстарына қарата афенди сөзін қолданады. Көне грек тілінде афендия «беделді», «билік», «үстемдік» деген мағынаны білдіреді. Ата- енесі де келіннің атын атай бермейді, нифи «келін», «келінім» деп отырады [Системы личных имен у народов мира 1986].

Моңғолдарда әйел адам күйеуінің, қайын атасының, сол сияқты күйеуінің аға-інілерінің, жалпы ер жынысты туыстарының атын атамайтыны өз алдына, тіпті сол атауға болмайтын есімдермен сәйкес келетін сөздерді, үндес буындарды басқасымен алмастырып отырған. Мысалы, тыйым салынған есім Shar моңғол тіліндегі (сары) сөзімен сәйкес келуі себепті әйелдер оның орнына апgir (сары қауырсынды құс) сөзін пайдаланады. Осы тәріздес Хаrzuи есімін (хагах (қарау) сөзінен туындаған) және сонымен үндес хаг (қара) сөзін атамас үшін, моңғол әйелдері Bаrgaan (қара қоңыр, қараңгы) сөзімен алмастыруға мәжбүр болады [Коатс 2005, 77 б.].

Мұндай гендерлік табу сөздердің ұқсас нұсқаларын үнді халқының және африканың кафр, зулус деп аталатын халықтарының әйелдері тілінен де кездестіруге болады. Мәселен, «үнді әйеліне күйеуінің атын айтуға тыйым салынған. Сондықтан ол күйеуін тақсыр немесе үйдегі еркек деп басқаша атаған. Африкалық зу- лус әйелдері де күйеуінің есімдерін атамаған. Күйеуіне қарап сөйлегенде не болмаса күйеуі туралы басқа біреумен сөйлескенде, балаларының біреуінің есімін қосып, «бәленнің әкесі» немесе «түгеннің әкесі» секілді тіркестер қолданатын болған. Тіпті күйеуінің есімімен үндес жалпы есімдерді де алмастырып отыруға мәжбүр болған» [Ахметов 1995, 35-36 бб.].

Ал «Африканың кафр» деп аталатын халқының мәдениетінде әйел адам күйеуінің, қайын атасының, сол сияқты күйеуінің жасы үлкен туыстарының бірде-бірінің атын дауыстап айтпақ түгіл, ойша, яғни ішінен де айта алмаған. Бұл тыйымның күштілігі сонша, атауға болмайтын есімдердің кез келген екпін түсетін буыны тілдегі басқа сөздермен сәйкес келетін болса, әйел адам соңғы сөзді де түтас алмастырып айтуға мәжбүр болған. Егер олай етуге мүмкіндік таппаса, ең болмаса әлгі сөздің табумен үндес буынын өзгертіп айтуға тырысқан. Сөйтіп, осындай тыйымдардың салдарынан тек кафр әйелдеріне тән «әйел тілі» деп аталатын ерекше тіл пайда болған.

Сонымен, табу сөздер ықпалымен тек әйелдерге тән лексиканың пайда болуы, «әйел тілінің» ерекшеленуі гендерлік ғылымда алғашқы зерттеулерге негіз болады. Бұл сияқты табу сөздердің тілге тигізетін әсерін көрсететін деректер аз емес. Әрине, арнайы әйелге немесе ерге деп белгіленген тілдік бірліктер болмаса да, жыныс өкілдерінің сөз саптау стилінде гендерлік айырмашылықтар анық байқалады

Гендерлік табудың келесі бір тобы еркек пен әйелге қатысты кейбір ұғымдардың атауларымен байланысты. Олардың көпшілігі қоғамда қалыптасқан этикалық нормалардың әсерімен астарланып келіп, эвфемистік мән алган. Мәселен, әйелге (қызға) байланысты «байға тиді», «байға берді» сияқты тіркестер орнына: ерге шықты, тұрмысқа шықты, ұзатылды сияқты тігісі жатық эвфемизмдер жиірек ауызға ілінеді. Ал ер адамға қатысты «қатын алды» гендерлектісі үйленді, аяқтанды, отбасын құрды сияқты эвфемизмдермен ауыстырылып отырады.

Демек, тілдегі гендерлік ерекшеліктердің пайда болуының тағы бір себебі адамдардың жыныс айырмашылығы мен олардың қоғамдағы әлеуметтік сатылардан алатын орнына байланысты қалыптасатын әр түрлі әлеуметтік тыйымдар да жатыр.

б) Тұрмыстық лексика. Тіліміздегі гендерлектілердің үлкен бір тобын тұрмыстық атаулар (ұлттық тағам, ұлттық киім- кешек атаулары) мен зергерлік лексика құрайды.

Қазақтың ұлттық киімдерінде халықтың ұлттық эстетикалық талғамдары, өмір сүру салты, элеуметтік қатынастары өзіндік ерекшеліктерімен айқын көрініс табады. Киім белгілі бір дәрежеде адамдардың жас-жыныс айырмашылығын, әлеуметтік ерекшеліктері мен этникалық ортасын танытады. Осыған сай ерлер және әйелдер киімі, бойжеткен қыздың және күйеуге шыққан әйелдің киімі, күнделікті және мерекелік, иә тойда киетін киім, т.б. деп жіктеледі. Киім сонымен бірге этникалық (рулық, жүздік, аймақтық, т.б.) жэне жалпыұлттық ерекшеліктерді де бейнелеген.

Ерлер киім-кешегін ерекшелейтін жейде, бешпет, шапан (қаптал шапан), шекпен (түйе жүн шекпен), шалбар, бас киім атаулары ғасырлар бойы өзгеріссіз келген. Әлеуметтік айырмашылықтар киімнің молдығынан, тігісінен, пішімінен, әшекейлерінен көрінген. Ауқаттылар арасында аса құнды аң терілерінің пұшпағынан тігіліп, шұғамен, барқытпен қапталатың пұшпақ ішік жоғары бағаланған. Ішіктің ең сәнділеріне кәмшат, сусар терілері жаратылған. Сол секілді ер адам киім-кешегінде кездесетін аса сыпайы киім үлгілерінің атаулары ақбөкен, құлын терілерінен түсіне қарай іріктеп құрастырылатын бешпет, көкірекше, кеудеше, жаргақ шалбар болып есептелген.

Еркек киімі көпшілік жағдайда түймеленбейтіндіктен белбеу оның негізгі құрамдасы болған. Былғары белбеудің өте ертеден келе жатқан атауы - кісе. Кісе - алтын, күміспен, жез үзбелермен безеп жасалған қалталы белбеу. Этнографиялық жағынан алғанда, қымбат саналатын кісені ер адамдар қиыншылық көргенде, тәңірге жалбарынғанда белден шешіп, мойнына салады екен. Ол тілімізде «мойнына кісе салды», «кісесі мойнында» секілді фразалық сөз орамы ретінде сақталып қалған. Түркі тілдерінің біразында кісе «белбеудің қалтасы», «киімнің қалтасы» мағынасында жұмсалады.

Еркектің бас киім атаулары да әр түрлі: қалпақ, бөрік, тымақ, жалбагай, тақия, т.б. Әлділер төбесі сүйірлеу келген құндыз немесе сусар бөріктің үстіне барқытпен (көбіне күрең түсті) қапталған, алтын зерлермен кестеленген аса биік қалпақ киген. Тымақ - ерлердің қысқы бас киімі. Оны аңның, малдың терісінен тігеді. Осыған орай ол түлкі тымақ, елтірі тымақ, сеңсең тымақ, пұшпақ тымақ деп те атала береді. Бұрын қазақ елі қай жүздің, қай рудың адамы екенін осы тымағына қарап та танитын.

Қазақ әйелінің киім-кешегі жас өзгерістеріне қарай ажыратылған. Жас деңгейіне қарай бөліну ер адам киімінен гөрі әйел адам киіміне тән. Себебі қыз, әйел киімі қашанда өзіндік салт- жоралық ерекшелігін ғасырлар бойы қатаң сақтап отырды.

Қазақ қыздары киімдерінің кеуделері қынамалы, омырауы мен жаға жеңдері кестелі, зерлі етіп тігілген. Көйлектері қос етекті, оюлы, баскиімдері үкілі, моншақты, аяқ киімдері биік өкшелі, жеңіл және қай кимі болса да алтын, күміс, меруерт моншақтармен әшекейленеді. Қыздар көбінесе құндыз бөрік, тақия киіп, шолпы тағып жүреді. Қыз киім-кешегін ерекшелейтін гендерлектілер: қос етек көйлек, қамзол, қыздың киім-кешегінде әсіресе белдік, тақия ерекше әшекейленетін болған. Ерлер тақияны бала жастан қартайғанға дейін кисе, әйелдер тек қыз күнінде ғана киеді. Қалыңдық болғанда сәукеле киіп, келіншек кезінде орамал тартып, егде жаста кимешек киіп, жаулық салған.

Қыздардың киіміндегі бұл гендерлік ерекшелік жалпыға бірдей әйел киім-кешегінде қайталанбаған. Әйелдің көйлегі қос етексіз болған, барқыттан, шұғадан тігілетін, қаусырмасына кесте жүргізілетін, кейде бағалы аң терілерімен көмкерілетін, үстіңгі жағына нымша киілетін белдемшені киген. Ал басына кимешек киген, жаулық салған, көпшілік жағдайда орамал тартқан. Шапанының сыртына кездеме белбеу буынған. Кейуаналар жөн көйлектің үстіне ұзын қамзол, басына сәлде ораған кимешек киген.

Қыз-келіншектер әшекейлеріне байланысты гендерлектілердің өзі бір төбе. Атап айтсақ:

Киім-кешек үлгілері әр уақытта да адамның әлеуметтік жыныстық белгісінің, қоғамдағы дәрежесінің куәсі болып келеді. Әрбір халықтың тарихи кезеңдегі киім үлгілерінің пішімі, матасы және оның түсі, мата бетіне салынған ою-өрнектері, киімінің пішімі, әшекейлеу түрлері салт-дәстүрлік ерекшеліктерімен сабақтасып келіп, әлеуметтік-мәдени өмірінен терең мәліметтер береді. Айталық, жапон әйелдері мен ерлерінің киімі эстетикалық сипаты жағынан қарама-қарсылық көрініс береді. Жапондардың киімінде жыныс өкілдерінің жасы, беделі, байлығы, талғамы байқалып тұрады. Ежелгі Жапонияда ерлер - «хакама», әйелдер - «мо» киімін пайдаланған. Кимоно - жапондардың ұлттық киімінің атауы. Әйелдер кимоносы ерлердікіне қарағанда қолтығы мен жеңі әрқашанда өрнектеліп тігіледі. Ерлердің кимоносы енсіздеу әрі майда өрнекті матадан тігіледі. Мата бетіндегі әр түрлі үлгідегі нақыштардан адамның атағын, көңіл-күйін, т.б. аңғаруға болады [Жолдасбекова 2006, 40-43 бб.].

Жалпы мата суреті, мата бетіндегі ою-өрнектер халықтардың омірге, табиғатқа деген көзқарасы мен салт-дәстүріне байланысты туындаған. Бүл әсіресе қытай, үнді халықтарының дәстүрінде ерекше орын алады. Мәселен, «сари» гендерлектісі үнді әйелінің киім үлгісін айрықшалайды. Сариді әзірлеу барысында оған түс беруге айрықша көңіл бөлінген. Екі бірдей бір-біріне ұқсас сари киген үнді әйелін кездестіру қиын. Сол сияқты қалыңдық киіміндегі, тұрмысқа шыққан әйел киіміндегі түрлі суреттер мен символдық ою-өрнектер, әшекейлер әртүрлілігін үнді халқының санғасырлық наным-сенімімен, салт-дәстүрімен астасып жатқан ерекшеліктер ретінде танып, гендерлік тілдік мәнін зерделеудің қажеті бар.

Ұлттық мәдениетіміздің тарихында зергерлік өнер ерекше орын алады. Мәдени мұрамыздың ең негізгілерінен саналатын зергерлік өнер халқымыздың өткендегі материалдық мәдениет дәрежесін, рухани мәдениетін бейнелейді. Қыз-келіншектер әшекейлеріне байланысты гендерлектілердің өзі - бір төбе. Атап айтсақ: бет моншақ - сәукеленің екі жағына, мандайына салбырата қадап қоятын бірнеше қатар төгілмелі моншақ. Қазақта жас келіннің бет моншағының үзіліп түсуі үят саналған. Құнтсыздықтан бет моншағының үзіліп, ыңғайсыз жағдайда қалған келіншектерге байланысты «ұялды» деудің орнына «бет моншағы түсті», «бет моншағы үзілді» деп айту, «жас» деп айтудың орпына «бет моншағы үзілмеген» сияқты сөз орамдары пайда болған. Сол сияқты қызға құда түскенде, оны біздің болашақ келініміз деп оның құлағына сырға, яки үкі, моншақ тағу рәсімін өткізген. Қыз жеңгелерінің бойжеткен қыздарды «сырғалым», «үкілім» деп еркелетіп атауының бір жағы осыған байланысты. Қырғыз, алтай тілдерінде атастырылған қызды сырғалы, сырғалы қыз деп атаған. Ендеше, тіліміздегі зергерлік лексиканы гендерлік қырынан зерттеп, топтастыру қажет. [Шойбеков 1993, 9-35 б.].

Халқымыздың тағам түрлерін дайындау тәсілдері шаруашылық- мәдени сүлесімен (типімен) тікелей астасып жатады, Ал әрбір дәм- тағамды өзінің қасиетіне байланысты қадірлеу немесе кие тұту, әрбір адамның туыстық қатынасына орай немесе қоғамдағы орнына байланысты сыбағалы тағам дайындау, әрбір дәм-тағамды тұтынуға қатысты жасалатын ырым-жоралар мен салт-дәстүрлер, т.б. міне, мұның бәрі де өзінің нысаналы (символды) «тілімен», емеурін-белгісімен дәстүрі мәдениеттің ең бір жарқын айғағы болып табылады. Айталық, кәрі жілікті «қартайғанша отырып қаласың» деп қызға бермейтін, миды «мидай былжырап кетесің» деп балаға бермейтін, толарсақты «толгагың қатты болады» деп жас келіншекке бермейтін ырым-дәстүрлер бар. Демек, әрбір адамның әлеуметтік-туыстық орнына, жыныс-жасына қарай тиісті кәделі мүшелерді ұсынуда жөн-жоралғылық, әдептік нышан басым.

Сондықтан ұлттық тағам атауларын да гендерлік сипатына қарай жіктеп көрсетуге болады. Мысалы: күйеу табақ (бір сан жілік пен төс салынады), келін табақ (ұлтабар мен жүрек салына-ды), жеңге табақ (асықты жілік, ұлтабар), қыз табағы (құйымшақ, бел омыртқа, қабырға), құда табақ (құйрық-бауыр), құдағи табақ (жақ, қарын, тоқ ішек), жерік асының табагы, қалжа табақ, қыз алары (жеке, арнаулы сыбаға, әдетте үйленбеген жігітке той- томалақта тартар сый-аяқ), т.с.с. [Сейдімбек 1997, 182-184 бб.].

Гендерлік лексиканың үлкен бір қабаты - антропонимдер. Кез келген халықтың антропонимиясында әйел, еркек есімдері болады, олар дүние туралы білімді толықтырады, өзінің аялық семантикасында ерге, әйелге тән тұжырымдық ұлттық дүниетанымды, мәдени-әлеуметтік құбылыстарды бейнелейді. Сондықтан жалқы есімдер жүйесін зерттеуге арналған гендерлік бағыт антропонимияны жаңа қырынан қарауға мүмкіндік береді.

Қазақ антропонимиясына тән есімдердің бір бөлігі әйел тілінің гендерлік үлгісінде жасалған. Ол-туыстық қатынасты анықтайтын халқымыздың тұрмысымен байланысып жатқан ғұрыптардың бірі «ат тергеу» салты. Келіндердің ат тергеуіне қазақ жұртшылығы көп мән бергендіктен, қойылатын, өзгертілетін аттардың түрі, үлгісі өте көп. Айталық, халық дәстүрі бойынша қарт кісілер мен қайнағаларының аттарын атамау үшін оларға мазмұны бір басқа баламалар табатын. Мәселен, Қасқырбайды -Бөрі ата, Қазыбайды-Топ ата, Айтуғанды - Түнгі жарық, Алтыбайды - Бестен артық деп атайтын.

Көптеген халықтардың антропонимикалық жүйесінде еркек, әйел есімдері семантикасына қарай ажыратылады [Системы личных имен у народов мира 1986]. Әдетте, әйел есімдерінің этимологиясы сұлулық, мейірімділік, нәзіктік үғымдарымен байланыстырылса, ер есімдері батырлық, ержүректілік, қайраттылықты аңғартады. Мұндай гендерлік ерекшеліктерді түркі тілдес халықтардың барлығынан да кездестіруге болады. Айталық, әзірбайжан тілінде әйел есімдерінің басым бөлігі гүл атауларын білдірсе (Нэргиз, Лалэ, Рейхан, Гызылгюлъ, Ясэмен, т.б.), ер есімдері өжеттілік, қайсарлық, еркіндік мағыналарын үстейді (Полад, Рашид, Гейдар, Бахадыр, т.б.). Басқа да халықтар тілінде, мәселен, моңғолдарда цэцэг «гүл», туяа «таң», одон «жұлдыз» сөздерімен келген есімдер әйелдерге тән болса (Бадамцэцэг, Энхтуяа, Алтанцэцэг, Жаргалцэцэг, т.б.), баатар «батыр», бат «қайрат», болд «болат» сөздерінен құралған есімдерді ер адамдар иеленген (.Хатанбаатар, Мугіхбаатар, Бат- жаргал, Чинбат, т.б.).

Әлем халықтарының мәдениетінде бір адамға бірнеше есім беру дәстүрі де бар. Мұндай есімдер адамның жасына, мінез-құлқына, дене тұрпатына және кәсібіне, қызметіне, әлеуметтік, діни жағдайына сол сияқты туған жеріне, тұрғылықты мекеніне сәйкес таңдалады. Бірнеше есім иеленудің гендерлік ерекшелігін араб тілінің антропонимиялық жүйесінен де аңғаруға болады. Арабтарда бірнеше есім алу ер адамдарға тән, ал әйелдер арасында ол сирек кездеседі. Халыққа танымал, белгілі әйелдер ғана бірнеше есім иеленген. Бірқатар халықтардың (неміс, венгр, волоф, сель- куп, ненец, чукот) антропонимиялық жүйесі еркек, әйел есімдеріне жіктеліп, қатаң шектелген болса, енді бір тілдерде (әзірбайжан, қытай, кхмер, эскимос) еркекке де, әйелге ортақ есімдер кездеседі [Системы личных имен у народов мира 1986].

Антропонимдердің ішінде халық тарихынан ерекше орын алған лақап аттардың, фамилия мен «ке атының шығу тарихын, даму жолдарын гендерлік лингвистикалық тұрғыдан қарастырудың да өзіндік мәні бар. Әкенің балаға қатысын, баланың әкеге тәндігін білдірей ұлы, қызы, баласы деген сөздер қазақ өмірінде ертеден- ақ өз атымен қосылып айтылып отырған. Бұл үлгі сонау көне түркі дәуірінен жалғасып келеді. Фольклорлық мәтіндерден (ба- тырлар жыры, тұрмыс-салт жырлары) әке атымен аталуды жиі кездестіруге болады (Т. Жанұзақов). Тағы бір гендерлік ерекшелік, бұрын әке атын бір ғана ұлы иемденбеген. Сол адамның келіні, қызы, басқа да отбасы мүшелері иемденген. Мысалы: Ақжанның ұлы Баян, Ақжанның қызы Күлжан, Ақжанның келіні Мағыш. Ол кезде фамилия болмағандықтан, әйел адамдарды күйеуінің аты- мен - Асқарбайдың әйелі деп те атайтын. Әйелге қатысты мұндай гендерлік қолданыс қазірде де жоқ емес. Қазіргі қазақ антропонимиясында фамилия атасының атынан немесе әкесінің атынан жасалады. Фамилия ата қуалай беріліп, баладан балаға, ұрпақтан ұрпаққа тарап отырады.

Әр халықтың фамилиясы әр түрлі жолмен дамыған. Олардың қалыптасу, даму жолдары, гендерлік антропонимиялық таралу деңгейі де алуан түрлі. Әзірбайжан тілінде –ов, -ев, -ова,-ева жұрнақтарымен қатар оғлы сөзі қосылып фамилия жасалады. Осы оғлы сөз арқылы жасалған фамилиялар оларда екі жынысқа (ер, әйел) бірдей тә. Тува тілінде де фамилия атадан балаға беріліп отыратындықтан, әйел фамилиялары құрамынан есім тудырушы оол «ұл» компонентін жиі кездестіруге болады. Мысалы:Светлана Биче-оол (биче-оол- «кішкентай ұл»). Енді бір халықтар дәстүрінде мәселен, бирмандарда әке немесе шеше атымен аталу, фамилия иелену мүлдем жоқ. Ал Заирдың банту тілдес халықтары арасында, сол сияқты Вьетнам елінің оңтүстігінде орналасқан эдэ халқында туыстық есеп шеше жағынан жүргізіледі. Балалары анасының фамилиясын иемденіп, сол туыстық топқа енеді [Системы личных имен у народов мира 1986]

Жалпы алғанда, еркек пен әйел есмідері гендерліктер (гендерлік тілдік бірліктер) ретінде өздерінің тұжырымдық сипатына байланысты ғаламның гендерлік бейнесін әбден сомдай алады.