Лекция 0cағат Практикалық сабақ 15 сағат ожсөж- 45сағат CӨЖ 45 сағат Емтихан семестрде

Қазақстанның таулы аймақтарында өсетін қарақат және таңқурай жемістері өте тәтті,өйткені олардың құрамында адам тіршілігіне қажетті А(каротин),В,В₁,В₂,В₆,В₉,С(аскорбин қышқылы) Д,Е,К витаминдері бар.Қарақат витаминдері тек жемістеріне ғана емес,олардың бүршіктерінде,жапырақтарында,гүл текшелерінде,гүлдерінде де болады және қантқа да бай.оның құрамында органикалық қышқылдар мен бірнеше түрлі химиялық элементтер бар. Олар: фосфор,темір,калий,маргенец. Қарақат жапырақтарын дәрі ретінде қаназайғанда,бүйректе,несеп жолдарында тас,құм жиналған жағдайда,аяқ-қол сырқырағанда пайдалануға болады. Денеге түскен тері аурыларына ем ретінде қарақат жапырақтарын қайнатып ішуге және булауға болады.

Елімізде таңқұрай мен қарақат жемістерінің кеңінен өсірілуіне байланысты таралған зиянды жәндіктер мен аурулардың көптеген түрлері бар екені белгілі.Бірақ оларға күрес шаралары әлі де болса толық зерттелемей келеді.

Питомник-бұл шаруашылықта жеміс-жидектің өскінін өсіріп,кейін бау-бақшаға отырғызылады.Мичурин И.В. айтқандай,питомниктің маңызы өте зор,ол жаңа бақтың негізін салуғу негіз болады және ескі бақты жөндеуге керек екен.

Тәжірибелі стансыларда питомниктер жаңа сорттар шығаруға керек болса,оқу мекемелерінде тәжірибелер жасау үшін керек.Питомник үш бөлімнен тұрады:өсіру,қалыптастыру және аналықөнім өсіру.

Өсіру бөлімі көшет-телу,саптарды,сұлатпа сабақты нығайту үшін арналған.Өсіру бөлімінің негізгі саласы-көшет-телу мектебі,жүзім саптар мектебі,бүлдірген мектебі.

Қалыптастыру бөлімі,әлде көшет мектебі питомниктің негізгі бөлігі,өйткені бұл бөлімде ектірілген көшет өнімдері қалыптастырылады.

Аналық өнім өсіру өзіне жеміс бағын кіргізеді өйткені бұл бақтан егуге сортты саптар алынады,ал оңтүстік жақта вегетативті өсіру үшін ергежейлі көшет плантациясы

Мал организмі өзінің тіршілігіне қажетті заттарды өмір бойы өзін қоршаған ортадан алады.Организмге қоректік заттар үздіксіз келіп отырғанда ғана оның өсуі және клеткаларының жаңарып тұруы мүмкін.

Мал азығы химиялық құрамына,оның организмге тигізетін физиологиялық әсеріне және шаруашылықтың құндылығына қарай мынадай негізгі топтарға бөлінеді:

1.Өсімдік тектес азықтар.Бұл топқа сулы-шырынды азықтар(көк азық,сүрлем,тамыр-түйнектер),көлемді азықтар,жем азықтар,өнеркәсіптік жанама өнімдері,құрғақ азықтар жатады.

2.Сулы-шырынды азықтар.Көк азық ретінде табиғи және екпе жайылымдардың көк шөбі,табиғи шабындықтар мен екпе көк балаусасы пайдалыналады.

3.Тамыр-түйнектер мен шырынды азықтар.Шырынды азыққа қызылшаның түрлі сорттары,картоп,сәбіз,асқабақ,турнепс,мал азығындық қарбыз,топинамбур,кәді жатады.

4.Ірі азықтар.Пішен,жас орылған шөптер,далалық шалғындық шабындық,жусан пішені,сабан,топан жатады.

№28 Тақырып: Қазақстандағы мал шаруашылығы

Сауын сиыр шаруашылығы-халқымызды сүт және сүт өнімдерімен қамтамасыз ететін ауыл шаруашылығының шешуші саласы.Бұл өнімдердің адам организміне сіңімділік қасиеті аса жоғары болғандықтан,малдың басқа өнімдері бұлардың орнын толтыра алмайды.Сиыр сүтінің құрамында адам организміне қажетті жүзге жуық түрлі заттар болады.Олардың ішінде 20-дан астам амин қышқылдары,20 түрлі витамин,30 түрлі минералдық заттар,оннан астам май қышқылы,4 сүт қанты,10 фермент,10 горман бар.Сары май,кептірілген майсыз сүт,көксу тамақ өнеркәсібінде кеңінен қлоданылады.Сондаақ сиырдаң терісі,мүйізі пайдалынылады.Республикамыздың шаруашылықтарында 10 астам сиыр тұқымы өсіріледі.Соның ішінде қырдың қызыл сиыры,джерси сиыры,әулиата,голланд сиыры,симмантал алатау сиыры.

Ет малын өсірудегі негізгі мақсат-жоғары сапалы ірі қара еті мен салмағы ауыр тері өндіру болып табылады.Ет малының негізгі өнімі-еті.Ірі қара еті адам организіне 95 процентке дейін сіңеді.Құрамында белон,май,витамин,манералдық заттар,ферменттер көп болады.

Ет малының тұқымдары:қазақтың ақбас сиыры,қалмақ,санта-гертруда,галловей т.б.Қазақтың ақбас сиыры ең көп тараған тұқым. Бұл мал Еділ бойынан Амур жағалауына дейін өсіріледі.Республикамызда бұл тұқымды Балқашын,Просторненский,Чапаев,Аңқаты,Шалабай асыл тұқымды мал заводтарында өсіреді.

Қалмақ сиыры.Ет бағытындағы мал. Бойы биік,мойны қысқа,жалпақ белді,кең кеуделі,толық санды,тар маңдайлы,ақ мүйізді болып келеді.Сақа сиырлар орта есеппен 400 кг тартады. Бұқалардың салмағы 600-700кг.Бұзаулары туғанда ұсақ,20-22 айлығында 120 кг,ал18-24 айлығында 280-300кг болады.

Герефорд сиыры.Англияда жергілікті сиырды өз ішінде будандастыру арқылы шығарған.Біздің елімізге 1928-1932 жылы Англиядан,Уругвайдан Қазақстан,Ростов,Орынбор,Еділ бойына әкелінген.Осы тұқымның қатысуымен біздің елде қазақтың ақбас саыры шығарылды. Бұл сиардың түсі қызыл,басы,әукесі,бауырының асты,сирақтары,құйрығының ұшы ақ болады.Туған бұзаулары 28-34кг,19 айға жеткенде 400-500кг салмақ тартады.Сиырлары 500-600 кг,кейбіреулері 700кг-нан асып түседі.Бұқалары 1000-1100 кг –дай салмақ тартады.Бұлардан 60-70 процент таза ет алынады, Сақа сиырларынан жылына 1200-1800 кн,3,9-4,0 процент майы бар сүт шығады.

Етті ірі қара шаруашылығында малды іріктеп,сұрыптау және жұптау жұмысы конституциялық-өндірістік типіне қарай жүргізіледі.Мал конституциясы олардың тез жетілгіштігін,өнімділігін,сартқы сипаты мен денсаулығын ,сыртқы ротаға төзгіштігін аңғартады.Шаруашылықтарда мал тұқымын белгілі жүйемен асылдандыру шаралары 5 жвлға жоспарланады. Жоспарды тиісті мамандар,ғылымдар жасап,сол мал тұқымының өсіп-өауін бағалайтын кеңес пен республика ауыл шаруашылығы министрі бекітеді.Бұл жоспарда мал азықтандыру,күтіп-бағу жағдайының жасалуы,жас малды тиісті бағытта өсіру,іріктеу,жұптау жұмыстары,жаопы тұқымның жетілдіру шаралары белгіленеді.

Жоспарда негізінен мына мәселелер қамтылады:

1. 
   шаруашылықты сипаттау
   
2. 
   мал өсіру тарихы
   
3. 
   малды сипаттау
   
4. 
   шыққан тегін талдау
   
5. 
   мал басының өсуін,өндірілетін өнімді әр жылға белгілеу
   
6. 
   малды іріктеу щаралары
   
7. 
   жүн талдау тәсілдері
   
8. 
   мал азығын жасақтау
   
9. 
   құрылыс пен мао шаруашылығын механикаландыру
   
10. 
    мал емдеу шаралары
    

№29 Тақырып:Қой шаруашылығы өнімдерін өндіру.

Қой өсіру-Қазақстан мал шаруашылығындағы ежелден қалыптасып келген жетекші салалардың бірі.Қазақстанда ТМД елдеріндегі қой санаының төрттен бірі шо,ырланған,жалпы одақтық баланста қаракөл елтірісінің үштен бірінен астамы,жүннің төрттен біріне жуығы және қой етін дайындаудың едәуір мөлшері республикасының үлесіне келеді.Қазақстан алдағы уақытта да қой шаруашылығының ірі базасы болуға тиіс.Қазір ТМД елдерінде 46 қой тұқымы өсіріледі.Әр қой тұқымының өнімінде,өсіп-өну заңдылықтарында,жер жағдайына,ауа-райына бейімділігіне,бағып-күтуінде,азықтандыруында өзіндік ерекшеліктері бар.Қазақстанда қой шаруашылығы негізінен төрт бағытта өркендеп келеді.Олар:биязы жүнді,биязылау жүнді,каракөл және етті-майлы қой шаруашылықтары.Биязы жүнді қой шаруашылығы өндіретін негізгі өніміне байланысты екі бағытта дамытылады:жүндес-етті,етті-жүндес бағыттары.

Жүн және ет алу бағытындағы биязы жүнді қой шаруашылығы Орал, Актөбе, Қостанай, Ақмола, Көкшетау, Павлодар, Семей, Шығыс Қазақстан облыстарының далалық және қуаң далалы аймақтарында,Шымкент және Жамбыл облыстарының тау алқаптары мен шөлейт және қуаң далалы аймақтарында кең тараған.Осы бағытта өсірілетін жүндес-етті биязы жүнді қой тұқымдары сапалы,мол жүн өнімімен қатар,едәір ет те береді.Бұл қойлардың сүйегі мықты,әрә ірі,тұрқы біршама ұзын,аяқтары әлді келеді.Жүндес қой тұқымдарына қарағанда терісінің қатпары ұсақ,аз болады.Егер ойдағыдай азықтандырып,күтімі келіссе,сапасы жоғары ет алуға болады

Қазіргі кезеңде жалқы шаруашылығының маңызы зор.Ауыл шаруашылығы өндірісін механикаландыру ісінің кең өріснетілуіне қарамастан жылқы ауыр жүк тартатын күш ретінде өз мәнін жоғалтқан жоқ.Елімізде,сандай-ақ экспортта спорт аттарына деген сұраныс бар,ан сайын өсуде. Өнімді түлік ретінде де жылқының маңызы айрықша зор. Ол-етті көп өндірудің мол резервтерінің бірі. Жылқы етінен қазы,шұжық,сүр ет, жал-жая,қарта т. б. өндіріледі.Биенің саумалы мен қымызының шипалық-емдік қасиетін білгендер оны ерте заманнан ем ретінде қолданып келеді.Сондықтан ауыл шаруашылығы өндірісінің жоғары дәрежеде механикаландырылуы,жайылымдық жердің жеткіліктігі,жалқының бүкіл жыл бойы дерлік жайылым шөбін пайдалануға көнбістігі және оны үйірлеп бағып-өсіру тәжірибесі соңғы жалдарда ет және қымыз өндіретін көптеген ірі-ірі жылқы фермаларын ұйымдастыруға мүмкіндік берді.

Жылқы тұқымдарының сипаттамасы:

Ахалтекесі жылқысы ең ескі тұқым болып саналды.Ол-түркмен жалқысының ұрпағы.Ыстық пен суыққа төзімді,ұзақ жолға да өте шыдамды келеді.Өзінің тұлғасы дене бітімі жағынана ахалтеке жылқысы күтімді көп тілейтін тұқымдардың қатарына жатады.Оның сымбаты тым әсем,басы ашаң,кішкене көздері жайнап тұрады,мойны ұзын,тік,шоқтығы биік,тіп-тік,арқасы көбінесе жұмсақ,жоны ұзын,сауыры сәл түсіңкі,аяқ жүні тықыр,жіліншіктері жіңішке,топайдары дөңгелек,тұяқтары шымыр болады.Артқы аяқтары әдетте қайқылау,терісі жұқа,жалы жібектей жұмсақ болады.Түсі-торы,қоңыр,көк,шабдар,қара және құла болып келеді.Бұл жылқы шоқтығының биіктігі 158,6см,тұрқының қиғаш ұзындығы 159,5,кеуде орамы 176,жіліншік орамы 19,3см,Ахалтеке жақсы бір қасиеті-шөл және шөлейт аймақтар үшін салт мінуге өте төзімді,сондай-ақ жүйрік болады. және спортқа өте төзімді.

Қостанай жалқысы:Қостанай және челябі облыстарында жергілікті қазақ жалқыларын дон,стрелец,орлов-ростовчан жылқыларынан айғырларымен шағылыстырудан барып шығарылды,ал олардың будандарын таза қанды салт мінетін айғырлармен шағылыстырды.

Көшім жылқысы:-қазақ жылқының таңдаулы биелерін желісті,таза қанды салт мінетін және дон жалқысы тұқымдарының айғырларымен будандастыру жолымен Орал және Ақтөбе облыстарының шаруашылықтарында шығарылған жаңа тұқым.Осандай үш тұқымдық будан жылқалардың ішінен бойы,экстерьері,жұмыс сапасы жағынан ең таңдаулылары іріктеліп,олардың өздеріндегі бағалы қасиеттерін тұрақтандыру үщін ішінде өсірілді.Көшім жалқысы 1976 жала сыналды.Бұл ет-сүт бағытында өсірілетін жылқының жоғары өнімді тұқымы.Денесі тығыздылығымен және мінуге,жегуге бейімділігімен кқзге түседі.Қазақы жылқы сияқты төзімді,қысқы жайылымға қолайлы,әрі денесі ірі және салмақты келеді.Түсі-жирен,торы,шымқай қара және құла.Бұл тұқымның ең таңдаулылары Орал облысының Көшім,Серғазиев,Ақтөбе облысының Мұғаджар жылқы заводында өсіріледі.

Қазақы жылқыны жергілікті халық қысы-жазы бірдей жайылымда бағып-күту арқылы өсіріп шығарған.Ол ауа райының қандай жағдайында болсада төзімді,денесі ерекше шымыр,жемшөп талғамайды,оған қолдан азық берілмейді,Әсіресе күзде өте жақсы семіреді.Қазақы жалқының тұқымы үнемі далада,тебінде өсіп жетілген,сондықтан аса ірі де емес.Бірнеше типі бар:шығыс аудандарында монғол жалқысы тәрізді ұсақ,тың жерлерде ірі жылқылар шықты.Республикасында оңтүстік-батысында адай жылқысы көп тараған.Бұл-қазақы жалқының бір түрі,ауа райына өте төзімді,әрі жүйрек,дене құрылысы салт мінуге көбірек бейімделген.

Орловтың желісті жылқысы 18 ғасырдың екінші жартысында Воронеж обласының Хренов заводында бірнеше тұқым: раб,дат,голланд,мекленбургтағы басқа тұқымдарын өзара будандастыру арқылы шығарылған.Түсі:бурыл,қара,жирен,қара торы.

Өнімді жылқы шаруашылығы ет және сүт бағытындағы болып екіге бөлінеді.Химиялық құрамы мен калориясы жағынан жылқы етінің сиыр етінен айырмашылы,ы шамалы.Жылқы етінің балогында таптырмайтын амин қышқылдарының барлығы бар.Әсіресе жасы толысқан жылқылардың етінде белок мол болады.Сойыс салмағы:53-58%,ал бірқатары-60-қа жетеді.
6. Практикалық сабақтардың жоспары