Концепция

1. 
   Заң жобасының аты
   

2. 
   Заң жобасын әзірлеу қажеттігінің негіздемесі
   

Мемлекет басшысы Жолдауда қазіргі уақытта микрокредиттер негізінен айтарлықтай жоғары ставкамен тұтынушылық мақсаттарға жұмсалуда екенін және ахуалды өзгертіп, тұтынуға емес, еңбекпен қамту жағына басымдық беру керектігін атап өткені мәлім. Үкіметке қаржылық реттеушілермен бірлесіп, жедел түрде тиісті заң жобасын және шаралар кешінін әзірлеу, микрокредиттік ұйымдарды (бұдан әрі – МКҰ) тек өз ісін ұйымдастыруға ғана қаржыландыруды көздеу тапсырылды.

Сонымен қатар, Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы

Мемлекет басшысының тапсырмасы «Мемлекет басшысының

Қазақстан Республикасының Статистика агенттігінің деректеріне сәйкес 2011 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша Қазақстан Республикасында 1780 микрокредиттік ұйым тіркелген, олардың ішінде 1173 ғана жұмыс істеуде. Белсенді қызмет атқарып отырған МКҰ саны – 721.

Қазақстан Республикасының Статистика агенттігінің деректеріне сәйкес 2011 жылғы 1-тоқсандағы есептілікті 697 МКҰ берген. Есепті кезеңде

Жеке тұлғаларға 14,9 млрд. теңге бөлінген, оның ішінде тұтынушылық мақсаттарға 60,6% және кәсіпкерлік қызметті дамытуға 39,4% бағытталды.

Заңды тұлғаларға 425,4 млрд. теңге бөлініп, оның ішінде 50,2% айналым қаражатын толықтыруға бағытталды.

Микрокредиттердің ең көп көлемін Алматы қаласының және Оңтүстік Қазақстан облысының ұйымдары берген (республикалық көлемнен тиісінше 72,7% және 8,6%).

БАҚ-та жарияланатын ақпаратты талдау, сондай-ақ мемлекеттік органдарға келіп түсетін МҚҰ қарыз алушыларының қаралған шағымдарының саны МКҰ жұмыс істеуінің айқын еместігі, микрокредиттеу қызметтерінің төмен сапасы және мысалы, МКҰ деген атаулармен түрлі «қаржы пирамидаларының» пайда болуы (Көкшетау қаласындағы «Миллионерлер клубы»), қарыз алушылардың мерзімі өткен берешекті қайтару кезінде саясаттағы «асыра сілтеулерге» байланысты теріс пайдалану фактілерінің болуы және басқалар сияқты әр түрлі теріс пайдаланулардың болуы туралы айтуға мүмкіндік береді.

Сондай-ақ, МҚҰ-ны қаржыландыру бойынша мемлекеттік бастамаларды іске асыру кезінде мемлекеттік қаражаттың қайтарылмау тәуекелі, оның мақсатты пайдаланылмау және басқа да жағдайлар болады.

Осыған байланысты, микрокредиттеу нарығын одан әрі дамытуды, әлеуетті қарыз алушылардың құқықтары мен мүдделерін қорғауды, МКҰ-ның айқындылығын қамтамасыз ету, олардың инвестициялық тартымдылығын арттыру және МКҰ арасында адал бәсекелестікті ынталандыру, түрлі тәуекелдердің алдын алу мақсатында «микроқаржы ұйымдары» деген ұғымды, МҚҰ қызметін реттеу, бақылау мен қадағалауды енгізу ұсынылады.

МКҰ қызметінің қолданыстағы рұқсат етілген түрлеріне қарағанда қызмет түрлерінің кеңірек тізбесі рұқсат етілетін «микроқаржы ұйымдары» (бұдан әрі – МҚҰ) ұғымын енгізу көрсетілген ұйымдардың микрокредиттеу жөніндегі қызметті ұйымдастырудың сапалы деңгейіне өтуіне бағытталған.

Реттеу, бақылау мен қадағалау институтын енгізудің мақсаты МҚҰ қызметін ретке келтіру мен реттеу болуы тиіс.

Есептік тіркеу МҚҰ-ны уәкілетті мемлекеттік органның тізіліміне енгізу арқылы қамтамасыз етіледі.

Бұл ретте белгілі бір құжаттар тізбесін берумен қатар МҚҰ сәйкес келген кезде МҚҰ тізіліміне енгізілетін мынадай талаптарды белгілеу болжанады:

1) жарғылық капитал мөлшерінің уәкілетті органның нормативтік құқықтық актісінде белгіленген жарғылық капитал шамасына сәйкес келуі. Бұл ретте заңды тұлғаның тіркелген орнына қарай МҚҰ үшін дифференциалды тәсіл көзделетін болады.

Атап айқанда, Алматы және Астана қалаларынан тыс жерлерде тіркелген МҚҰ үшін жарғылық капиталдың ең төмен мөлшері басқалармен салыстырғанда аз мөлшерде белгіленетін болады.

Орталық және Шығыс Еуропа елдерінде ең төменгі жарғылық капитал орташа есеппен алғанда 50 мың АҚШ долл. - 70 мың АҚШ долл. аралығында
(5 мың АЕК-тен 7 мың АЕК-ке дейін), ал МКҰ саны орташа есеппен алғанда шамамен 200-300. Қазақстанда МКҰ-ның жарғылық капиталына қойылатын талаптар небәрі 10 мың АҚШ долл. жуық (1 мың АЕК-ке жуық) мөлшерде белгіленген, ал бір қарыз алушыға келетін микрокредиттің ең жоғарғы мөлшері
85 мың АҚШ долл. (8 мың АЕК) деңгейінде белгіленген.

Бір қарыз алушыға келетін микрокредит мөлшерінің жоғары болуы жағдайында жарғылық капиталдың аз болуы МКҰ-ның қаржылық тұрақтылығының тәуекелі тұрғысынан мақсатқа сай емес, өйткені тіпті бір ірі қарыз алушының дефолты кезінде МКҰ-ның одан кейінгі қызметіне қауіп төнуі мүмкін.

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003 жылғы 28 шілдедегі
№ 753 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасының қаржы секторын дамытудың тұжырымдамасына сәйкес МКҰ кредиттеу жүйесiнің үшiншi деңгейін білдіреді.

МҚҰ-ның негізгі қызметі микрокредиттер беру екенін, сондай-ақ олардың қызметі біртектес екенін назарға ала отырып, ипотекалық ұйымдардың қызметі, МҚҰ-ның жарғылық капиталының мөлшері ипотекалық ұйымдардың жарғылық капиталына қойылатын талаптар ескеріліп белгіленеді.

2) соңғы қарыз алушылардың айқындылығын қамтамасыз ету үшін Қазақстан Республикасында кредиттік тарихты қалыптастыру (Кредиттік бюро) жүйесіне міндетті қатысу.

Сонымен қатар реттеу, бақылау мен қадағалауды жүзеге асыру мақсатында пруденциалдық нормативтерді және МҚҰ-ның сақтауы міндетті басқа да нормалар мен лимиттерді белгілеу, уәкілетті орган белгілеген тәртіпке сәйкес реттеуіш және қаржылық есептілікті ұсыну, қаржы жылының қорытындылары бойынша аудит жүргізу, шектеулі ықпал ету шаралары мен санкциялар сияқты құқық шектеу сипаттағы шараларды қолдану, сондай-ақ уәкілетті органның тарапынан МҚҰ-ның қызметіне тексерістер жүргізу болжанады.

Жүргізілетін операциялардың сипаты мен ауқымына сәйкес тиісті бақылау деңгейін және өз қызметінің сенімділігін қамтамасыз ету мақсатында күмәнді және үмітсіз талаптарды бөле отырып және мемлекеттік уәкілетті орган белгілейтін тәртіп пен талаптарда оларға қарсы провизиялар (резервтер) құра отырып, МҚҰ-ның берілген кредиттер мен басқа да активтерді жіктеуді жүзеге асыру міндеттемесі енгізілетін болады.

Жұмыс істеп тұрған МКҰ үшін МҚҰ тізіліміне енгізуге арналған мынадай талаптар көзделетін болады:

1) әрбір соңғы үш жылда микрокредиттер беру қызметін жүзеге асыру;

2) үш аяқталған қаржы жылының қорытындылары бойынша шығынсыз қызмет.

Осылайша, ұсынылып отырған тәсіл ұсақ МКҰ-ның шоғырлануына және қосылуына алып келеді, бұл жайт жалпы алғанда олардың күшеюі мен іріленуіне және тиісінше көрсетілетін қызметтер сапасын арттыруға мүмкіндік беретін болады.

Қазіргі таңда МКҰ көрсететін қызметтер тізбесі микрокредиттеумен ғана шектелген. Нәтижесінде, елдің шалғай аудандары тұрғындарының қосымша қажетті қаржылық қызметтер түрлерін тұтынуы шектеулі болады.

Осыған байланысты МКҰ үшін рұқсат етілген қызмет түрлерінің тізбесін толықтыру ұсынылады. Атап айтқанда, МҚҰ басқалардан өзге, Қазақстан Республикасының резиденттері-сақтандыру ұйымдарының атынан және тапсырмасы бойынша сақтандыру шарттарын жасайтын, электронды ақша эмитенті агентінің электронды ақшаны сату мен сатып алуға байланысты функцияларын жүзеге асыратын болады.

Бұл ретте, кредиттік бюролардың, МҚҰ-ның, банкноттарды, монеталар мен құндылықтарды инкассациялау қызметтерін көрсететін ұйымдардың және күзет қызметін жүзеге асыратын ұйымдардың акцияларын немесе жарғылық капиталына қатысу үлестерін сатып алуды қоспағанда, өзге ұйымдардың капиталына қатысуға тыйым салу көзделетін болады.

Өлшемдері	МКҰ (қазіргі)	Реттелетін МҚҰ (ұсынылатын)
Мемлекеттік реттеу, оның ішінде: пруденциалдық реттеу есептік тіркеу	жоқ жоқ жоқ	иә иә иә
Ұйымдық-құқықтық нысан	ЖШС	АҚ, ЖШС
Жарғылық капитал	1 000 АЕК	Қаржы нарығын талдау ескеріліп, уәкілетті органның НҚА-да белгіленеді.
Бағалы қағаздарды (акцияларды) шығару	жоқ	иә, тек акциялар
Қарыздың ең жоғарғы мөлшері	8 000 АЕК	8 000 АЕК
КБ-ға қосылу	ерікті	міндетті
Техникалық қолдау	иә	иә

4. 
   Заң жобасының реттеу мәні
   

Заң жобасы «Микрокредиттік ұйымдар туралы» 2003 жылғы

1) 1-тарау «Жалпы ережелер»:

Заңда пайдаланылатын негiзгi ұғымдар;

Қазақстан Республикасының микроқаржы ұйымдары туралы заңнамасы;

2) 2-тарау «Микрокредиттер беру»:

микрокредиттер беру;

микрокредит беру туралы шарттың міндетті талаптары және оның пайдаланылуы;

микрокредит бойынша жылдық тиімді сыйақы ставкасы;

микрокредит беру туралы шарт бойынша міндеттемелерді тоқтату;

3) 3-тарау «Микроқаржы ұйымдарын құру және олардың қызметі»:

микроқаржы ұйымдарының құқықтық жағдайы;

микроқаржы ұйымының жарғылық капиталын қалыптастыру;

микроқаржы ұйымының атауы;

ішкi аудит (бақылау) қызметi;

берілген микрокредит бойынша құжаттама жүргiзу тәртiбi;

микрокредит беру құпиясы;

бухгалтерлiк есепті жүргiзу және қаржылық есептілікті жасау;

құжаттарды сақтау;

микрокредиттер беру жөніндегі қызметке және шындыққа сәйкес келмейтiн жарнамаға тыйым салу;

4) 4-тарау «Микроқаржы ұйымдарын мемлекеттік реттеу, бақылау мен қадағалау»:

уәкілетті органның құзыретi;

5) 5-тарау «Қорытынды ережелер»:

Заң қабылданған жағдайда теріс құқықтық және әлеуметтік-экономикалық салдардың басталуы болжанбайды.

1) 1999 жылғы 1 шілдедегі Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне (Ерекше бөлім);

4) «Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы» 1995 жылғы

5) «Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметi туралы» 1995 жылғы 31 тамыздағы Қазақстан Республикасының Заңына;

6) «Жылжымайтын мүлiк ипотекасы туралы» 1995 жылғы
23 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Заңына;

7) «Қазақстан Республикасындағы кредиттік бюролар және кредиттік тарихты қалыптастыру туралы» 2004 жылғы 6 шілдедегі Қазақстан Республикасының Заңына;

8) «Жеке кәсiпкерлiк туралы» 2006 жылғы 31 қаңтардағы

9) «Бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептiлiк туралы»

Федералды Заңға сәйкес микроқаржы ұйымы болып қор, автономиялы коммерциялық емес ұйым, мекеме, коммерциялық емес серіктестік, шаруашылық қоғам немесе серіктестік нысанында тіркелген, микроқаржылық қызметті жүзеге асыратын және микроқаржы ұйымдарының мемлекеттік тізіліміне енгізілген заңды тұлға танылады. Бұл ретте осы тізілімге енгізілу үшін микроқаржы ұйымы уәкілетті органға белгілі бір құжаттар тізбесін беруі тиіс. Уәкілетті орган Федералды Заңда белгіленген микроқаржы ұйымдарының мемлекеттік тізіліміне заңды тұлға туралы мәліметтерді енгізуден бас тарту үшін негіздемелер болмаған кезде тиісті мәліметтерді енгізеді және өтініш берушіге заңды тұлға туралы мәліметтердің микроқаржы ұйымдарының мемлекеттік тізіліміне енгізілгені туралы куәлік береді.

Федералды Заң шеңберінде бөгде жеке тұлғалардан қарыздар түрінде қаражат тартуға тыйым салу белгіленеді, бұл ықтимал қаржы тәуекелдерін, сондай-ақ олардың жалпы қаржы жүйесі үшін салдарын азайтуға мүмкіндік береді. Микроқаржы ұйымдары бағалы қағаздар нарығында кез келген кәсіби қызмет түрлерін жүзеге асыра алмайтыны белгіленген. Сондай-ақ микроқаржы ұйымы тоқсан сайын уәкілетті органға қызметі туралы және басқарушы органдардың дербес құрамы туралы есепті қамтитын құжаттар ұсынуға міндетті. Көрсетілген құжаттарды ұсыну нысандары мен мерзімдерін уәкілетті орган айқындайды.

Әзірбайжан Республикасында 2010 жылғы 9 ақпанда «Банктік емес кредиттік ұйымдар туралы» Заң (бұдан әрі – Заң) күшіне енді. Әзірбайжанда микроқаржыландыру он жылдан аса жұмыс істеп тұрғанына және дамығанына қарамастан, бұл Заң экономиканың осы саласын ретке келтірудегі алғашқы әрекет болды. Сондықтан осы Заңның қабылдануы жетістік болып табылады, өйткені Әзірбайжанда микроқаржы ұйымдары алғаш рет Парламент мақұлдаған айқын ережелер жинағын басшылыққа алатын болады.

Заң кредит одақтарын қоспағанда, микроқаржы ұйымдарын қоса алғанда, барлық банктік емес кредиттік ұйымдарды (БЕКҰ) қамтиды. Заң шеңберінде БЕКҰ қарыздар беруге және басқа да рұқсат етілген қызметті жүзеге асыруға рұқсат етілетін мамандандырылған кредиттік ұйым ретінде айқындалады. Заңға сәйкес БЕКҰ Әзірбайжан Республикасының Азаматтық Кодексінде айқындалатын кез келген ұйымдастыру-құқықтық нысанда құрылуы мүмкін. Басқаша айтқанда, құрылтайшылар (акционерлер) өз БЕКҰ-ны серіктестіктер, жауапкершілігі шектелген қоғамдар, акционерлік қоғамдар мен кооперативтер түрінде ұйымдастыруға құқылы. Алайда, пайда келтiрмейтін БЕКҰ-ны тек қана қорлар мәртебесімен ұйымдастыруға рұқсат етіледі. Жаңа құқықтық режим шеңберінде БЕКҰ заңды тұлға ретінде тіркелуі тиіс және тиісті жарғылық капитал енгізілуі тиіс. Заңда сомаға қойылатын талаптар белгіленбеген, алайда соманы ӘОБ айқындауы тиіс екені айтылған.

Сонымен қатар, әсіресе залал тәуекелі мен инвестициялау талаптарына қатысты ақпарат жариялау сапасын жақсарту, сондай-ақ тұтынушылардың қаржылық сауаттылығын көтеру және тұтынушыларды зерттеулерді жетілдіру қажет екені атап айтылды. 2008-2009 жылғы қаржы дағдарысы Шығыс Еуропа мен Орталық Азия аймағына жеткен кезде сектор өкілдері ол қаржылық қызметтердің табысы аз адамдар үшін қол жетімділігін арттыруға бағытталған құқықтық және реттеуіш реформаларға бөгет жасайды немесе оларды тоқтатады деп қауіптенген еді. Осындай болжамдарға қарамастан, аймақтың бірқатар елдерінде заңнамада елеулі өзгерістер болған немесе реттеу саласында маңызды пікірталастар басталған кезде қаржылық қол жетімділікті арттыру бағдарламасы әлсіреген жоқ, тіпті нығая түсті. Мысалы, Босния мен Герцеговинада қазіргі кезде екі басты тақырыпты: коммерциялық емес МҚҰ-ны (микрокредиттік қорларды – МКҚ) коммерциялық компанияларға (микрокредиттік компанияларға – МКК) қайта құрудың оңтайлы тәсілдерін жасауды талқылау жүріп жатыр. Қолданыстағы заңға дәйектемеге сәйкес МКК-ны құрған МКҚ нарықта қала беруі және кредиттеуді жалғастыра беруі тиіс болғандықтан, бұған нарық ойыншыларының санын төмендету мақсатында МКҚ-ны шоғырландыру арқылы қол жеткізуге болады.

Әзірше реттеушілер арасында банктік емес МҚҰ мен олардың квази-салымшылары арасындағы өзара қарым-қатынастар ережесін белгілеу кезінде қашан «реттеуді іске қосқан» жөн екендігіне қатысты бірыңғай пікір қалыптасқан жоқ. Соған қарамастан, әсіресе залал тәуекеліне және инвестициялау талаптарына қатысты ақпарат жариялау сапасын жақсарту, сондай-ақ тұтынушылардың қаржылық сауаттылығын көтеру және тұтынушыларды зерттеуді жетілдіру қажет екендігі анық.

Жалпы алғанда, халықаралық зерттеулер, мәселен, іріктеп алынған елдердің¹ тұжырымдамалық негіздері мен микроқаржыландыру туралы заңнамасын салыстырмалы талдау нәтижелері бойынша осындай зерттеулерге кіргізілген елдердің микроқаржыландыруды дамытуға мүмкіндік беретін тұжырымдамалық негіздер, сондай-ақ реттеу мен қадағалау барысында басшылыққа алған жөн болатын қағидаттарды жасау қажеттілігіне қатысты ымыраға қол жеткізгенін атап өткен жөн. Бірінші кезекте, заң шығарушылар микроқаржыландырудың жекелеген арнайы заңнама нысанасы болу-болмауын немесе МҚҰ-ның қолданыстағы тұжырымдамалық негіздерге сәйкес реттелуі тиіс екенін шешуі тиіс. Әрбір тәсілді қолдайтын және оған қарсы болатын айғақтар, сондай-ақ екі тәсілді де табысты қолдану мысалдары бар. Түпкілігінде, осы мәселе бойынша шешім іс жүзіндегі саясаты мен заңнамалық базасы, сондай-ақ микроқаржыландыру секторының даму деңгейі ескеріліп, жеке алғандағы әрбір елдің ерекшеліктері негізінде қабылданады.
10. Заң жобасын іске асыруға байланысты болжанатын қаржылық шығындар

Заң жобасын іске асыру республикалық бюджеттен қаржылық шығындарды талап етпейді.