Күні: Пәні: қазақ әдебиеті Сыныбы: 11

Сұлу киім,жүйрік ат,құмай тазы,алғыр бүркіт және 15-20 жігітті өзі тәрбиелеп нөкер қылып алады,сол жігіттердің алдында қолбасындай өзі оқшау отырады.біресе боз атқа мініп ақ киген,біресе қара атқа мініп қара киген.Басында – бұлғақтаған үкі,қолында домбыра,аузында - ән.

Міне ғажап! Ертегі өмір емес пе?! Өмір айдынында аққудай жүзіп,үкідей үлпілдеп жүрген Ақанды бірақ күнде мұң шалды.Құлагерінен айрылып,қанаты қайрылып былық тұрмыстан безгенде,халық оны ұға алмай,Ақанның жұмбақ өмірін шеше алмай оны алып барып періге балайды.Дұшпандары неше саққа жүгіртіп,өсек,өтірікке таңуы әділетсіздіктің бір көрінісі еді.

«Тұсында сері болсын,пері болсын Ұнайды өмірімен Ақан маған» деп Ілиястың өзі айтқандай өмірінің сұлулығымен аты аңызға айналған аңыздық кейіпкер дер едім.

Ақан билік айтқан,дау қуған,мал жинаған адам емес,астында – жүйрік аты,қолында – қыран,серілік өнер қуған,өмір айдынында қаздай қалқып,қудай жүзген,сұлуды сүйген.Мұны ақын шебер суреттеген.Халықтың сал-серілік салтының озығын ұстанып,оны өзінің ерекше,бөлек болмысымен шырқау биікке көтеріп,заманның көркем бейнесіне айналған асқақ тұлға.

Сағынайдың асында атынан қапыда айрылып жүрегі қан жылаған ақын естен танды.құлагер ер қанаты ғана емес,Ақанның рухани медеу тұтқан серігі еді.Құлагердің мерт болуыымен бірге Ақанның өзі де рухани қазаға ұшырады.Құлагер өлгенде Ақан «Ел бетін қалай көремін» депті.Ақанның жан күйзелісін осы бірауыз сөз ұқтырып тұрғандай.Көл еркесі аққу,көк еркесі сұңқар – Ақанның қанаты қайрылды,пырақты шабысынан айрылды.Елінен,жерінен безді.Жалғыз өзі елден жырақ күй кешті.Құлагер өлімі жаралы жанын күйреткен,аяусыз соққы болды.Қиянат пен әділетсіздіктен жапа шеккен Ақанның халін Ілияс «құлазып күздікүні Көкшетаудай,Қызықтың көшіп кеткен саржайлауы» деп бейнелейді.Ақан жан жолдасын қолымен өлтіргендей күйінеді. «Мал да болса адамнан есті жануар-ай,шабуға жіберерде салбырап,басын төмен салып,кәдімгідей көзінен жас бұршақтап тұрды-ау.Осы сұмдықтың болатынын білген екен ғой» деп өкінеді,қайғыдан жүрегі қарс айрылады.

Поэмада «Кір көңіл сарайының батпағы бар» деп ақын Батыраштың іші тар,ақылсыз,арам пиғылды жан екенін өте бейнелі жеткізе білген.Жұлдыздай ағып келе жатқан жүйрікті жолда тосып тұып айблтамен шауып өлтірткен батыраш – нағыз қанпезер жауыз адам.Өр көңіл,жуан кеуде Батыраш арам ойын жүзеге асыруда шімірікпейді.Батыраш – Ақандай сұңғыла өнер иесінің серілігіне,сезіміне,жүйріктігне,заманнан озып туған тума талантына қол көтерген,қараңғылықта шырмалған пасық,ақылсыз,ашуын ақылға жеңдіре білмейтін үстем тап өкілінің бейнесі.Батыраш – мәңгілік халық қарғысын арқалаған азғын адам.Батыраштың азғындық әрекетін келер ұрпақ кешіре алмайды,оған лағынет айтады.Батыраш сияқтылар өмірге келеді,кетеді,оларда қарғыстан басқа із қалмайды.Ақан өмірі – мәңгілік.Ақан өнері еш уақытта ұмытылмайды,мәңгі жасайды,ұрпақтар жалғастығын табады!Адал пәк адамдар өміріне қара түнек төндіріп зар жылатқан Батыраш сияқты қара ниетті сүйреп өлтіру керек еді.Батыраштар өмірден мәңгі аластатылсын,өмірге келмей-ақ қойсын!

Батыраш тұлпар баптаған,сыншы,атбегі адам.Алтайдың даңқын асырған,алдынан ұшқан құс өтпеген жүйрігі Көктұйғын атты баптап асқа әкеледі.Су орнына сүт беріп сәбидей мәпелеп әкелген жүйрігінің топ жарып,бас бәйге алуын тілейді.Шаршы топтың алдында Ақанның:

Би болсаң,би шығарсың Алтайыңа,

Тілімді терезем тең тартайын ба?!

Көгіңді бөктермесем,атым сенікі,

Шапса да әкең мініп байталына, - деген ащы тілі Батыраштың ызасын келтіріп,намысына тиеді.Құлагердің даңқын естіп,кісі салып Құлагерді қанша сұраса да бермеген Ақанға ренжіп жүр еді,енді ащы тілі сүйегін тіліп өткендей болды,ашу-ызасын қамшылай түсті.Әрі алдынан жүйрік озбаған Көктұйғынын ойлағанда,көзіне қан толды.Батыраштың жүрегіне сүңгідей қадалған улы тілдің ызасы мыңнан озған тұлпарға қол көтертті,мерт қылды.Батыраш Құлагердің өліміне егілді,езілді.Құлагер Батыраштың қолы жетпей жүрген арманы емеспе еді?!Не істегенін өзі де білген жоқ.Өз қатесін түсінді,бірақ кеш еді. «Осы аста сағы сынып бағы тайса,Ол өзін дап-дайын тұр өлдім деуге» деп ақынның өзі айтқандай,өзін-өзі өлімге қиюға дайын Батыраштың бойында намыс,ер қанатына деген сүйіспеншілік оты маздайды.Ол - өлсең де намысты қолдан берме деген мақсатты берік ұстанған жан.

«Венн диаграммасы» бойынша Ақан,Ілияс бейнелеріне салыстырмалы мінездеме.

Күреңбай мен Абайдың өлеңін салыстыру.

Күні: Пәні: қазақ әдебиеті Сыныбы: 11

Оқушыларға топтық жұмыс орындату

3.Пысықтау сұрақтарын қою.

- Сыр сандықты кім аша алады?

-Анасының есімі?

-«Өткен күндер» жинағы қашан шықты?

-Қай жылы қайтыс болды?

-«Әдебиет майданы» қазіргі қай журнал?

Сергіту сәті

«Тау ішінде әнін» орындау. (1шумақ,қайырмасы)

ІІІ.Жаңа сабақ.

Алдын ала тапсырма беру

Мұғалім түсінігі

Мәтінмен жұмыс

Оқушының өзіндік жұмысы

Модельдеу

Қорытынды

Аққулар - сұлу құстар.Әдемі,нәзік құстар.Каспий маңында,Көкше өңірінде жиі мекендейді.Қыздардың сұлулығын сөз еткенде аққуға балайды. «Аққудың көгілдіріндей» теңеулері айтылады.

Арқадағы сұлу көл,табиғаты көркем.Көлді мекендеген құстар қаншама.Көлдің ажарынашатын ерекше құстар – аққулар.Су бетінде нәзік сыланады,ойнайды,бір-біріне еркелейді.

Кенет тыныштықты сұр меоген бұзды.Бұрқ етіп атылған оқпен аққу да қып-қызыл қанға боялды.Сыңарынан айырылған аққу мергенге «мені де ат» деп жалынады.Атпасына көз жеткен соң өзін-өзі биіктен тастап мерт етеді

Теориялық талдау

1. Тақырыбы: достық,махаббат

2.Идеясы: сезімге тұрақтылық,досқа адалдық,достықты құрметтеу

3.Негізгі кейіпкер: аққу,мерген

4.Қосалқы кейіпкер: лирикалық кейіпкер

5.Әдеби бағыт: поэзия (поэма)

6.Монолог: лирикалық кейіпкердің тікелей тіл қатуы

7.Көркемдік ерекшелік: а) эпитет (күміс су,маржан құм) ә) метафора (екі сұлу,екі маңғаз,ақ сұлу)

б) кейіптеу (көл, құстар әрекеті) в) риторикалық сұрау

г) аллегория (адамша сөйлеп тіл қату).

8.Кеіпкер мінезі: шын ұнату,берік достықтың иелері болу,сүйіспеншілік,аяушылық,мерген қатыгездігі.

9.Шығарма композициясы: 1.Көл сипаты

2.Құстар қызығы

3.Қос аққу

4.Қатыгез мерген

5.Аққудың азаптануы (кульминация)

6.Өзін мерт ету (трагедия,қайғылы көрініс).

Оқушылардың өзіндік жұмысы.

Эпистолярлық жанрда әңгіме-сыр.

Авторға тікелей тіл қату (топтық жұмыс).Сәкен аға, сіздің шығармаңыз бізге үлкен ой салды ... .

Модельдеу.

Сәкенді бейнеге балау,қорғау (топтық жұмыс).Біз Сәкен ақынды ... ұқсатамыз.

Себебі ...

Сабақты қорытындылау.

Шығарма адамға үлкен әсер береді.бірінсіз бірі тіршілік ете алмайтын аққу құстардың қасиетін ақын сүйіспеншілік мұраты ретінде асқақтата бейнелейді.

Құстар сөз етілгенмен,ой адамдар туралы.неге адал,достыққа берк болмасқа? Бүгінгідей сезімнің тым арзандап,математикалық сипат алып,есепке құрылып бара жатқан заманда әрқайсымызға ой салса керек.Ұлы сезімді құрметтей білу керек.

Үйге тапсырма.

Эйлер шеңберін толтыру (ұқсас шығармаларды салыстыру).

Күні: Пәні: қазақ әдебиеті Сыныбы: 11

Кіріспе сөз.

Оқушыларға сабақтың мақсаты мен жоспарын таныстыру (слайдтан көрсетіледі).

Жоспар

ІІ.Оқушының сөйлеу тілі (тапсырмалар арқылы сөйлеу)

ІІІ.Әдебиет теориясы (көркемдегіш сөздерге талдау)

IV.!зденіс (проблемалық сұрақтар,қосымша іздену).

Б.Майлин туралы білетіндерін сұрай отырып жаңа сабақты бастау.

Мұғалім сөзі. Б.Майлиннің өмірі мен шығармашылық жолдары,әлеуметтік көзқарасы туралы баяндалады.Қостанай уезі, Дамбар болысы,Таран ауданы,Әйет өзенінің бойындағы Ақтөбе деген жерде дүниеге келгенін,Троицкіде «Уазифа» мектебінде,Уфа қаласында оқығаны, «Шұғаның белгісі» әңгімесінің алғаш «Садақ» атты журналда жарық көргені айтылады. «Шұғаның белгісі» шығармасы проза жанрындағы тұңғыш көлемді туындысы екені түсіндіріледі.

Хрестоматиядан алғашқы абзац оқытылады.

Сұрақ.

Оқушыларға шығарманы талдау барысында үш түрлі сауал тасталады.

1.Оқиғадағы кейіпкерлер кімдер? 2.Оқиғаның сюжеті қалай өрбиді? 3.Оқиға шешімін қалай тапты?

I.Тақырыпты аша білу

«Шұғаның белгісі» хикаятының әр бөліміне ат қою,негізгі оқиғаларға түсінік беру

1.Қос жолаушы

2.Сұлу қыз – Шұға

3.Кездесу

4.Учитель Әбдірахман

5.Ғашық жүректер

6.Хат.

8.Қоштасу

9.Айықпас дерт

10.Соңғы хат

11.Белгі.

Шығарма мазмұнын білгеннен кейін сюжетті-композициялық жоспар құрылды.

1.Оқиғаның басталуы (экспозиция).

Әдемі табиғат,әсем пейзаж.Алыстан көрінген обашық.

2.Оқиғаның дамуы. «тарғыл өгіз сойған» оқиғасы. «шұғаның белгісі» қалай аталады?

3.Оқиғаның шиеленісуі. Сықырлауықтан сығалаған сұлу сезім.

4.Оқиғаның шарықтау шегі.(кульминация).Шұғаның Әбдірахманыд тұңғыш көруі.

5.Оқиғаның шешімі.Үзілген үміт.Соңғы хат.

Жазушының тіл шеберлігін байқау,мәтінмен жұмыс жүргізе отырып оқиғадағы негізгі ой,шарықтау шегі Шұғаның Әбдірахманмен таныс болып,араларындағы қатынастың өрбуін суреттеуімен құрылғанын түсіндіру.

• 
  Мынау аттан түсіп жатқан кім? – деді Шұға.
  
• 
  Әбдірахман ғой.
  
• 
  Әбдірахманың кім?
  
• 
  Қазақбайдың баласы.
  
• 
  Ия,әлгі учитель баласы ма?
  
• 
  Ия.
  
• 
  Жап-жас жігіт екен ғой, - деп бірер қарайды да,Шұға отауға кіріп кетеді.
  
• 
  Жазушы алғаш Әбдірахманды көрген Шұғаның « ...жап-жас жігіт екен ғой» деп үйіне кіріп кетуін оқиғаның өрбуіне тірек етіп алған деп ойлаймын.Себебі сұлу қыздың ішкі сезімі бір көргеннен-ақ жігітті ұнатты және оның оқыған учитель екендігіне ерекше назар аударды.Сол кезден бастап екеуінің арасындағы сүйіспеншілік,үздіксіз хаттар жалғасын тапты деп түйіндеймін.