тақырып. Ақшаның мәні және қызметтері

Ақшаның мәні және маңызы. Ақшаның өмір сүруіндегі объективті қажеттілік ол тауар өндірісі және тауар айналысының болуы. Кез-келген тауар айналысында ақша айырбас құралы ретінде көрінеді.

Ақша дегеніміз- жалпыға бірдей эквивалент, ерекше тауар. Онда барлық басқа тауарлардың құны бейнеленеді және оның делдал ретінде қатысуыменен тауар өндірушілер арасында еңбек өнімдерінің айырбасы үздіксіз жасала береді.Жалпыға бірдей эквивалент ролін тарихи түрде алтын орындайды. Алтын жалпыға бірдей эквивалент ролін орындау үшін ең бір лайық тауар болып табылады; біріншіден, ол ерекше табиғи сапаға ие, оның бөлінуі оңай, әдемі, бұзылмайды, тот баспайды; екіншіден ол жоғары құнға ие. Ақша өндіру мен бөлу процестерінде адамдар арасындағы белгілі бір экономикалық қарым-қатынастарды көрсететін тарихи даму үстіндегі экономикалық категория. Экономикалық категория ретінде ақшаның мәні оның 3 қасиетімен көрініс табады:

1. жалпыға тікелей айырбастау.

2. айырбас құнының дербес формасы.

3. еңбектің сыртқы заттық өлшемі.

Ақша. Ақшаның атқаратын қызметтері. Ақшаның әрбір қызметі ақшаның тауар айырбастау процесінен туындайтын тауар өндірушілердің өзара байланысының формасы ретіндегі әлеуметтік-экономикалық маңызының белгілі бір жағын мінездейді.

Ақша 5 түрлі қызмет атқарады:

1. құн өлшемі.

2. айналыс құралы.

3. төлем құралы.

4. қор жинау және қазына жинау құралы.

5. дүниежүзілік ақша.

Ақша айналымы, ақша айналысы және ақша жүйесі
1. Ақша айналымы дегеніміз- шаруашылықтағы тауарларды өткізуге сондай-ақ тауарлы емес төлемдерді және есеп айырысуларды жүзеге асыруға қызмет ететін қолма-қол және қолма-қолсыз ақша формасындағы қозғалысты білдіреді. Ақша айналымының объективтік негізіне де тауар өндірісі жатады. Тауар өндірісі тауар және ақшаға бөліне отырып тауарлар әлемі олардың арасынада өзара қарама-қайшылықтар да туғызады. Сонымен, ақша капитал айналымына қызмет ете отырып барлық жиынтық қоғамдық өнім айналысымен айырбасына дәнекер болады.

Жалпы ақша айналымы 2 бөлінеді:

1. қолма-қол ақша айналымы.

2. қолма-қолсыз ақша айналымы.

2. Қолма-қол ақша айналымы- бұл нақты ақшалар қозғалысы, оған банкноталар, монеталардың қозғалысы жатады. Дамыған елдерде нақты айналысының едәуір бөлігін орталық банктерден шығарылған банктік билеттер құрайды.

Қолма-қолсыз ақша айналымы. Қазіргі жағдайда ақша шаруашылық өмірдің аралас бөлігі болып табылады. Сондықтан материалдық құндылықтар мен жабдықтау қызметтеріне байланысты болатын барлық келісімдер ақшалай есеп айырысудан тұрады. Қолма-қолсыз ақша айналымы келесідегідей шаруашылық бағыттарында жүзеге асырылады:

1. өнімді қызметтерді және жұмыстарды сату.

2. ұлттық табысты бөлу және қайта бөлу.

3. банк несиелерін алу және қайтару.

4. бюджетке тиісті төлемдерді аудару.

5. халықтың ақшалай табыстарын төлеу және пайдалану.

6. банк аралық есеп айырысулар жүргізу.

Қолма-қолсыз есеп айрысулар толығымен банк мекемелері арқылы ұйымдастырылатын болғандықтан олардың кең көлемде қолданылуына банктердің ықпалы, сондай-ақ олардың ықпалы зор. өйткені банк бұл қолма-қол және қолма-қолсыз ақшалармен төлемдердің іске асатын орны. Банктердің есеп айырысу шоттарындағы жазбаша түрдегі ақшалай қаражаттар қалдығы қолма-қолсыз ақшаларды бейнелейді. Қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысуды ұйымдастыру мынадай талаптарға сәйкес келуі тиіс:

1. өнімді сатудың үздіксіздігін қамтымысыз ету үшін бір қалыпты қаражат айналымына жағдай жасау.

2. белгіленген мерзімде төлемді жүзеге асыруға деген төлеушілердің жауапкершілігі.

3. қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысудың өз уақыттылығы.

Осы аталған талаптар келесі жағдайларға қатаң қарайды:

1. төлеу орны- банк, яғни қолма-қолсыз есеп айырысуды ұйымдастырушы және бақылаушы болып табылады.

2. төлеу уақыты- өнімді тиеген соң немесе қызметті көрсеткеннен соң жүргізіледі.

3. төлеушінің келісімі, басқаша айтқанда акцепт

4. төлемді жүзеге асыруға қажетті қаражат көзі.

5. қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысудың формасы.

Қолма- қолсыз ақшамен есеп айырысудың барлығы бірдей банк ішіндегі айналымда жүретін төлем құжаттары негізінде жүзеге асырылады. Қазіргі кезде қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысуларды ұйымдастыру принциптеріне келесілер жатады:

1. барлық шаруашылық субъектілердің ақшалай қаражаттары банктерде сақталуы тиіс және барлық есеп айырысулары осы шот арқылы жүргізілуі қажет.

2. төлемдер шот иелерінің өтінішіне байланысты белгіленген төлемдер кезегі бойынша, яғни шоттағы қаражат қалдығы шегінде жүзеге асырылуы тиіс.

Ақша реформалары

Ақша нарығы дегеніміз – ұлттық несие немесе депозит рыноктарының жиынтығы, мұнда Орталық банк, коммерциялық банктер мен қаржы институттары қысқа мерзімді несие беру жөнінде операциялар жасайды. Олардың атқаратын қызметтері: зайымдарды орналастыру, қысқа мерзімге инвестициялауға құралдарды және ссудаларды ұсыну болып табылады. Ұлттық банк ақша-несие саясатын жүргізу арқылы нарық қызметін реттеуді қамтамасыз етіп отырады. Ақша нарығына қатысушылар, яғни мемлекет, фирма, жеке тұлғалар әдете қысқа мерзімді несие жүргізеді (олардың мерзімі 1 ден 120 күнге дейін).

Мемлекеттік облигациялар ақша нарығының маңызды қаржы құралы болап табылады. Сонымен қатар осы нарықта маңызды ролді коммерциялық қағаздар ойнайды.

Экономикалық субъектілердің ағымдағы ликвидтілігін қамтамасыз ету үшін, олардың қызметінің маңызды ролін ақша нарығы атқарады.

Дисконттық нарық – бұл экономикадағы ақша-несие қызметін реттеудегі маңызды ролді атқарады. Ал оның маңызыдылығы, ақшаның экономикаға бірқалыпты келіп түсуін қамтамасыз ету болып табылады. Дисконттық нарықтың операторлары болып Орталық банк пен коммерциялық банк табылады.

Банкаралық несие – ақша нарығының маңызды сегменті болып табылады. Бұл нарықта коммерциялық банктер бірін-бірі несие арқылы пайда табады. Банкаралық несие “РЕПО” келісімі негізінде жүргізіледі.

“РЕПО” келісімі – бағалы қағаздарды қайта сатып алу негізінде сату келісімін айтамыз, яғни қазыналық міндеттемелермен қамтамасыз етілетін қысқа мерзімді зайымның түрін білдіреді. Келісім кезінде құнды қағаздарды сататын “РЕПО” жақ (сторона) әр түрлі мақсаттрда қолдану үшін, яғни қаржы нарығында басқа да сегменттерге активті операцияларды жүргізу (мысалы, валюталық нарыққа) мақсатында ақша құралдарын алады.

Еуровалюта нарығы – қысқа мерзімді қаржылық құралдармен сауда-саттық негізінде құрылатын ақша нарығының маңызды бөлігі. Еуровалюта – бұл шетел валюталары, коммерциялық банк осы валюталарды шығырған елдерден тыс жерлерде қолма-қол ақшасыз депозиттік несие операцияларын жүзеге асырады. Бірінше кезекте бұл валюталарға АҚШ доллары, неміс маркасы, фунт стерлинг және басқа да валюталар.

Сонымен қатар дамыған елдерде ақша нарығының тағы бір құралы - депозиттік сертификат.

Депозиттік сертификат дегеніміз – ақшалай қаражат салымы туралы банктің жазбаша құжаты, ол салымшының (заңды тұлғаның) белгіленген мерзімі өткеннен кейін салым сомасы мен ол бойынша пайызды банктің кез келген мекемесінен алу құқығын куәландырады.

1. 
   Бағалы қағаздар — иеленушілеріне мүліктік қүқық және белгілі бір ақшалай сома алуға қүқық беретін ақша немесе тауар кужаттары; мүліктік Қүқықты куәландыратын белгілі бір жазбалар мен басқа да белгілердің жиынтығы. Бағалы қағаздарға акциялар, облигациялар және бағалы қағаз-Дардың заңнамалық актілерімен айқындалған езге де түрлері жатады.
   
2. 
   Бағалы қағаздар рыногы — бағалы кағаздар сатып алынатын және сатылатын рынок. Бағалы кағаздар рыногы(банктер, арнаулы кредит институттары мен қор биржалары) арқылы кәсіпорындардың, банктердің, мемлекеттің және жеке адамдардың қорланған ақшасы шоғырланды-рылып, капиталдардың өндірістік және ендірістік емес жұмсалымына салынады.
   
3. 
   Бағалы қағаздар рыногының кәсіби қатысушылары - өз қызметін акционерлік қоғамның үйымдық-құқықтық нысанында жүзеге асыра-тын және бағалы қағаздар рыногында лицензиясы бар заңи тұлғалар.
   
4. 
   Борыштық бағалы қағаздар — қарыз қатынастарын куәландыратын қаржы қүралдары. Борыштық бағалы қағаздарға мсмлекеттік багалы қағаздар, облигациялар және Қазақстан Рсснубликасыныц заіідарына сәйкес борыштық бағалы қағаздар деп танылған басқа да бағалы қағаз-дар жатады.
   
5. 
   Борыштық бағалы қағаздар бойынша дисконт — борыштық бағалы қағаздардың номиналдық қүны мен бастапқы орналастыру қүны неме-се оларды сатып алу қүны арасындағы айырма.
   
6. 
   Қор биржасы — бағалы қағаздар рыногынын. кәсіпқой қатысуіны-лары қүратын акционерлік қоғам нысанындағы озін-өзі реттейтін бей-коммерциялық үйым. Қор биржасының акцияларын сатып алу қүқыіы бағалы қағаздар рыногының кәсіпқой қатысушысы болып табылмай-тын, бірақ зандарға сәйкес бағалы қағаздардан басқа өзге қаржы қүрал-дарымен мәмілені жүзеге асыруға қүқығы бар заңи түлғаларға берілуі мүмкін. Қор биржасы өзінің бағалы қағаздар рыногындағы қызметінде мемлекеттік органдарға тәуелді емес.
   
7. 
   Облигация — шыгару кезівде айналыс мерзімі алдын ала белгіленген, оны шығару шартгарына сәйкес облигацияны шығарған түлғадан ол бойынша сыйақы алу және оның айналыс мерзімінің аяқталуы бойын-ша облигацияның ақшалай немесе езге де мүліктік балама түріндегі нақты қүнын алу қүқьнъш куәландыратын бағалы қағаз. Облигациялар тек атаулы эмиссиялық бағалы қағаздар ретінде шығарылады.
   

Бағалы қағаздар нарығының кейбір элементтері 1920 жылдары КСРО-да жаңа экономикалық саясат кезінде болған, ал қазіргі кезде Қ.Р.-да құнды қағаздар нарығының алғаш нұсқалары Кеңес одағының заңдары негізінде 1990 жылдардың басынан бастап пайда болды. Жалпы құнды қағаздар нарығы-тауар ақша қатынастары және меншік қатынастары жағдайында дамуы мүмкін. Біздің елімізде құнды қағаздың дамуы мемлекеттік игілікті жекешелендіру кезінде тұлғаның иелеріне акциялар сату көмегімен 1994-95 жылдары өтті. Ол кездерде инвестициялық қорлар арқылы халық ол қорларға чектерін тапсырғанымен олардың орнына акциялар алғандары аз. Қ.Р.-ның жоспарлы экономикадан жаңа нарықтық құрылымға өтуі елімізде жаңа қаржы нарығын құруды талап етті. Қаржы нарығы мемлекеттің бүкіл ақша қорларының жиынтығы. Бұл қорлар экономиканың әр түрлі субъектерінің сұранымы мен ұсынысының әсерінен өзгеріп отырады және үнемі қозғалыста болады.

1990 жылдан кейін Қ.Р.-да құнды қағаздар нарығының даму себебі нарық меншік қатынастарын және мемлекетпен жергілікті басқару органдарының қаржы саясаты өзгеруден бастады. Қазіргі кезде егеменді жас мемлекеттер бюджет тапшылығын толтыру мақсатында бұрынғы үйренген әдіс ақша белгілерін шығарумен шұғылданбай, оның орнына мемлекеттік құнды қағаздарды шығара бастады. Құнды қағаздар нарығы экономиканың кез-келген саласының өз қажетіне ақша қорын жасауына жол ашуда. Құнды қағаздар басқа нарықтардан онда сатылатын өзінің айрықша тауарымен өзгешеленеді. Ол өзгеше тауар құнды қағаздар. Құнды қағаздар нарығы нарықтық экономикада күтпеген кездейсоқ болатын процестердің реттеушісі.

Құнды қағаздар онымен байланысты мүліктік құқықты көрсететін, нарықта өз бетінше айналым жасайтын, сатып алу, сату объектісі бола алатын тұрақты және бір жолғы кіріс алу көзі болып қызмет ететін ақша капиталының бір түрі болып қалыптасатын құжат. Бағалы қағаздар бұл өзінің негізімен ерекшеленетін тіпті меншікті материалдық ресурстарға құқық. Бағалы қағаздардың алуан түрлері жіктеу өлшемдігінің көптігін айқындайды. Олар арқылы куәландыратын құқықтың кімге жататындығы белгісі бойынша бағалы қағаздарды жіктеу дәстүрлі болып саналады. Құқық мыналарға жатуы мүмкін:

1. Бағалы қағаздарды ұсынушыға.

2. Бағалы қағаздың иесіне.

Осыған сәйкес құнды қағаздар ұсынушыға, ұсынушыға атаулы қағаз, ордерлік құнды қағаз деп бөлінеді.

Ұсынушыға бағалы қағаз – меншік құқығының толық сай келушілігін орындауы талап етпейді. Оған иелік етушінің аты жөні көрсетілмейді. Құнды қағаздарға куәландырылған құқық жай тапсыру жолымен басқа тұлғаға беріледі.

Ұсынушыға атаулы бағалы қағазбен куәландырылған құқық талаптарға жол беру үшін белгіленген тәртіпте беріледі. Мұндай бағалы қағаздарда иесінің аты-жөнітолық жазылып көрсетіледі.

Ордерлік бағалы қағаз алғашқы сатып алушының атына және оның бұйрығына жазылып беріледі.

1. Банк жүйесіне кейбір банк операциаларвна қатынасы бар, бірақ «банк» дегкн мәртебесі жоқ элементтер де кіреді. Мысалы, кейбір банк операциаларын жүргізуге рұксат алған арнаулы қаржы институттері, басқа да банктің инфоқұрылымын құратын, және оның жұмыс істеіне әсер ететін мекемелер;

2. Банк жүйесінің өзінше ерекшеліктері бар. Бұл жүйе тек өзіне тән касиеттрді көрсетеді. Оның ерекшелігі өзік құрайтын элементермен жіне олардың арасында қалыптасқан қарм-қатынастармен анықталады, әрине, банк жүйесін зерттегенде алдымен осы жүйенің басты элемені банктер көзге түседі. Өйткені, олар банк жүйесіне банктік мәнер береді.

3. Банк жүйесінің бір тұтас жүйе деп ұғыну керек өйткені жеке бөліктерінің өзара байланыстары керек болған күнде бірін-бірі ауыстыруға бейімделген. Басқаша айтқанда егер бір банк жұмысын тоқтатса оның клиенттері басқа банктерден бұрынға қызметкерін бұрынға көлемде ала-алады (пайдала аланады).

4. Банк жүйесі әр уақытта өсу және жүйесі жетілдіру жолында. Олай деуге себеп ол күн сайын жааңа компоненттермен толықтырылады банк аралық және ұлттық банкпен немесе шетелдік банктер араларында жаңа қатынастар пайда болады;

5. Банк жүйесі жабық жүйе. Өйткені, банктердің кейбір ақпараттары банкілік құпия болып есептеледі. Мысалы, банкідегі шоттағы қаржының қозғалысы, немесе қалдығы жөнінде деректерді банк тек сол шоттың иесіне, болмаса оның сенім хаты бар өкіліне ғана береді. Қазақстанның заңдары бойынша мұндай мәліметттерді тәртіп қорғау органдарының, салық органдарының өкілдеріне беріле береді, тек олардың, сол органда істейтіндігін райстайтын құжаттары болса болды.

6. Банк жүйесі өзін-өзі басқара алады. Олай дейтініміз, егер елге саяси ахуал, экономикалық жағайлар, және басқа да ахуалдар өзгеріп жатса, осыған қарай, банктер өздерінің саясатын өз бетінше, оралымдылықпен өзгарта алады. Мысалы, Ұлттық банк, екінші дәрежелі банктер үшін қайта қаржыландырудың өлшемдемесін өзгертсе, екінщі дәрежелі банктер өздерінің проценттік саясатын өзгертеді. Немесе, Үкмет үлттық валютаның бағамын анықтау тәртіптемесін өзгертсе, екінші дәрежелі банктер, ауыстыру бекеттеріндегі валюта бағымын қайта қарайды;

7. Банк жүйесі басқарылатын жүйе. Дербес заңды түлға бола түра банктер өз қызметтерін жалпы мемлекеттік және арнайы банктік заңдардың шегінен шығармайды. Олардың қызметтерін Үлттық банк реттеп отырады. Ол үшін Үлттық банк екінші дәрежелі банктер үшін экономикалық (пруденциялық) мөлшерліктер белгілейді, оларды бұзғаны үшін банктер, банк оперциясын жүргізілуге берілген рұксат қағазынан (лицнзия) айырылуы мүмкін.

8. 
   Банк кепілдігі — қарыз алушы белгіленген мерзімде қарыз шарты бойынша өзінен алынуга тиесілі соманы төлемеген жағдайда бюджетті атқару жоніндегі уәкілетті органның алдындағы мемлекет кенілдік бер-ген қарызды отеу жөніндегі банктің міндеттемесі.
   
9. 
   Жалпы табыс — кәсіпорынның, фирманың өнім, тауарлар өндіру мен сату, қызметтер көрсету нәтижесінде алынған, ақшалай есептелген жиынтық табысы; тауарларды сатудан түскен түсім-ақша түсімі мен оларды өндіруге жүмсалған материаддық шығын арасындағы айырма ретінде айқындалады.
   
10. 
    Өсімпұл - мерзімі өткен салықтық міндеттеменің сомасына есептелетін белгіленген мөлшер. Өсімпұл сомасы салық берешегін өтеу бойынша салық міндеттемесін мәжбүрлеп орындату шараларын, сондай-ақ салық заңнамасын бұзғаны үшін жауаптылықтың өзге де шараларын қолдануға қарамастан есептеледі және төленеді. Өсімпұл салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер төлеу мерзімі күнінен кейінгі күннен бастап, өткен әрбір күн үшін Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі белгілеген қайта қаржыландыру ресми мөлшерлемесінің 1,5 еселенген мөлшерінде бюджетке төлеген күнді қоса алғанда, мерзімі өткен әрбір күн үшін есептеледі.
    
11. 
    Сыйақы — кредиттер үшін; қаржы лизингі бойынша немесе сыйақы түрінде берілген (альшған) мүлік үшін; депозиттер бойышиа; жинақтаушы сақтандыру шарттары бойынша, борыштық бағалы қағаздар бойынша төлем-дер — дисконт не купон (бастапқы орналастыру құнынан және (немесе) сатып алу құнынан дисконтты не сыйлықақыны ескере отырып).
    

1. Орталық банктер бүкіл елдің несие жүйесін бақылаушы әрі реттеуші бас органның ролін атқара отырып, ерекше орынға ие және экономикалық басқарудың мемлекеттік органы болып табылады. Олардың басшылық ролі мемлекет берген үлкен өкілеттіліктермен анықталады.

“Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы” Заңы бойынша Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі Қазақстан Республикасының Орталық банкі және республикамыздағы банк жүйесінің жоғарғы деңгейі болып табылады.

Жоғарыда айтылғандай, КСРО-ның мемлекеттік банкінің Республикалық кеңсесі Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі болып қайта құрылған. Ол жай клиенттерге қызмет көрсететін ммелекеттік банктен орталық эмиссиялық банкке өзгертілді және “банктердің банкі” болды.

Тәжірибе жүзінде кассалық резервтердің барлығы Ұлттық банкке шоғырланады және олардың шаруашылық айналымға түсуі Ұлттық банкінің мекемелері арқылы коммерциялық банктердің кассаларын толтыру негізінде жүреді. Барлық банктер қолма-қолсыз есеп айырысуларды Ұлттық банктердің мекемелері арқылы жүргізеді, ал қажет жағдайда Ұлттық банкіден несие алады. Осының нәтижесінде қолма-қолсыз және қолма-қолсыз есеп айырысу айналысы Ұлттық банкіде және оның мекемелеріне шоғырланады.

Ұлттық банк – ақша резервтерінен, алтын валюта резервтерінен, басқа да материалдық құндылықтардан тұратын жекеше мүлкі бар заңды тұлға. Мүліктің құралу көздеріне – банк ісіне түскен табыстар, бағалы қағаздардан түскен табыстар және сәйкес бюджеттерден түскен дотациялар жатады.

Заңның 9-бабына сәйкес, Ұлттық банк жарғылық қорын 10 млрд.теңге көлемінде мына қаражаттар есебінен құрайды: республикалық бюджеттен бөлінген қаражаттар, мемлекеттен алынған негізгі қорлар және Ұлттық банк тапқан пайдадан аударымдар.

Әлемдік тәжірибеде, нарықтық экономика жағдайында Орталық банкінің жұмысын ұйымдастырудың әр түрлі құқықтық формалары бар:

- оның капиталының қалыптасуы 100% мемлекеттің қаражаты есебінен болатын унитарлық банк;

- акцияларының бөлігі мемлекетке тиеселі (немесе мемлекеттің қатысуынсыз) акционерлік қоғам;

- бірлестік типтес ұйым (мемлекеттің қатысуымен немесе қатысуынсыз);

- Орталық банкінің қызметін бірігіп атқаратын тәуелсіз банктер жүйесі.

АҚШ-та орталық банктердің капиталына мемлекет қатыспайды, олардың капиталы Федералды резервтік жүйенің (ФРЖ) мүше банктерінің жарна пұл төлемдерінен тұрады.

Негізгі Ұлттық банк унитарлық орган болып табылады. Мемлекет – жарғылық қордың жалғыз иесі. Негізгі қор – ғимараттардан, құрылығылардан, көлік және басқа да құндылықтардан тұрады, ал қаражаты – банкіге тиеселі ақша қаражаттарынан тұрады. Ұлттық банк резервтік және басқа қорлар құрады. Резервтік қор жарғылық көлемінде құрылып, ол өзіндік табыс есебінен толтырылады және осы қорға байланысты нормаларға сәйкес жүргізілетін операциялар бойынша шығындарды жабуға арналады.

Қазақсан Республикасының Ұлттық банкінің негізгі міндеті – Қазақстан Республикасының ұлттық валютасының ішкі және сыртқы тұрақтылығын қамтамсыз ету болып табылады.

Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісіне мынадай міндеттер жүктеледі:

- Қазақстанның экономикалық дамуы және оның дүниежүзілік экономикаға интеграциялануы мақсаттарына жетуге көмектесетін ақша айналысы, несие, банктік есептеулерді және валюталық қатынастар саласындағы мемлекеттік саясатты жасау және жүзеге асыру;

- ақша-несие және банк жүйесінің тұрақтылығын қамтамсыз етуге көмектесу;

- банктік және басқа несиелік мекемелердің қызметін реттейтін ережелерді жасау және олардың орындалуына бақылау жасау негізінде

банк несие берушілердің, салымшылардың мүдделерін қорғау.

Ұлттық банкінің басқару құрылымы мен қызметін ұйымдастырудың басқа да мәселелері Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы Заңы және Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы Ережесі негізінде анықталады.

Ұлттық банкінің ең жоғарғы басқару органы Ұлттық банк төрағасымен басқарылатын басқарма болып табылады. Басқарма 9 адамнан тұрады. Оның құрамына – Ұлттық банк төрағасы, оның 4 орынбасары. Парламент пен Президенттің бір-бір өкілі және Қазақстан Министрлер Кабинетінің екі өкілі кіреді. Басқарма мүшелері ҚР Президентімен бекітіледі.

Ұлттық банк төрағасы ҚР Президентінің ұсынуымен алты жылға сайланады.

Ұлттық банк төрағасы Ұлттық банк атынан және сенімхатсыз мемлекеттік органдармен, банктермен, несиелік, халықаралық және басқа ұйымдармен қатынастарда жұмыс істейді. Ұлттық банк төрағасы Ұлттық банк қызметі бойынша шұғыл және атқарушы- бұйырушы шешімдер қабылдауға, Ұлттық банк атынан келісім-шарттар жасауға өкілетті. Бірақ, бұған басқарма берілген өкілеттіктер кірмейді.

Ұлттық банк төрағасы басқарманы, директорлар кеңесінің қызметін басқарады және Ұлттық банкіге жүктелген жұмыстар үшін жауап береді. Ол басқарма мүшелеріне және директорлар кеңесі мүшелеріне жеке өкілеттіктер бере алады. Ұлттық банк төрағасы уақытша жоқ кезде, оның қызметін орынбасарларының бірі атқарады.

Ұлттық банк төрағасы Президентке екі ай бұрын жазбаша өтініш жазып жұмыстан босатуын сұрай алады. Ол Президенттің ұсынысымен орнынан босатылады.

Төраға орынбасарлары және басқарма мүшелері Ұлттық банк төрағасы арқылы Президентке екі ай бұрын жазбаша өтініш жазып жұмыстан босатуын сұрай алады.

Ұлттық банкінің жедел басқару органы – Директорлар кеңесі (директорат), ол Ұлттық банк төрағасымен басқарылады.

Директорат, “Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы” Заңға сәйкес Ұлттық банкінің қарауындағы, төраағның және басқарма қарауындағылардан басқа барлық мәселелер бойынша шешім қабылдайды.

Директорат құрамына – төраға, оның орыбасарлары және департамент директорлары кіреді. Ұлттық банкінің орталық аппараттарына келесідей (1997 жылдың ортасындағы жағдай бойынша): ақша-несие операциялары, банктік қадағалау, халықаралық қатынастар, эмиссиялық-кассалық операциялар, ақпараттық технологиялар, бухгалтерлік есеп және бюджет, ішкі қызмет, зерттеулер және статистика, ішкі аудит, есептеу жұмыстары, төлем жүйелері, шетелдік операциялар, заң департаменттері және дербес басқармалар бар.

Ұлттық банк өзінің негізгі қызметтерін жергілікті жерлерде өзінің облыстық басқармалары, Алматы бас филилалы арқылы жүзеге асырады. Олар филиалдың құқықтарын пайдаланады және Ұлттық банк атынан қызмет етеді.

12. 
    Банк кепілдігі — қарыз алушы белгіленген мерзімде қарыз шарты бойынша өзінен алынуга тиесілі соманы төлемеген жағдайда бюджетті атқару жоніндегі уәкілетті органның алдындағы мемлекет кенілдік бер-ген қарызды отеу жөніндегі банктің міндеттемесі.
    
13. 
    Банкроттық — қаржылық күйреу, жұтау. жоспардың күйреуі.
    
14. 
    Бизнес — пайда беретін экономикалық қызмет; баюдың көзі болын табылатын табыс окелетін кез келген қызметтүрі (іс, кәсіп, кәсіпкерлік және басқалары).
    
15. 
    Бизнес-жоспар — фирманың бизнес-операциясын, іс-қимылдарын жүзеге асыру жоспары, бағдарламасы, ол фирма, тауар, оның өндірісі, өткізу рыноктары, маркетинг, операциялардың ұйымдастырылуы және олардың тиімділігі туралы мәліметтерден тұрады.
    
16. 
    Жалпы ұлттық өнім — кеңінен таралған макроэкономикалық көрсеткіштердің бірі, ол елдің бір жыл бойына өндірілген түпкі (дайын) өнімінің (өнімнің, тауарлардың, қызметтер көрсетудің) рыноктық баға-мен есептелген құны болып табылады. ЖҮӨ-ге осы елгс тиесілі ендіріс факторларын пайдалана отырып ел ішінде де, шет елде де жасалған өнімнің қүны кіреді. ЖҮӨ қосылған қүндарды жиынтықтау әдісімсн, шығывдар ағыиы және кірістер ағыны әдістерімен есептелуі мүмкін.
    
17. 
    Жалпы ішкі онім — аса мадызды микроэкономикалық, жалпылама көрсеткіштердің бірі, ол осы елдегі де, сондай-ақ басқа елдердегі де ендіріс факторларын пайдалана отырып, ел ішінде бір жыл бойына жа-салған түпкі өнімнің (өнімніц тауарлардың, қызметтер көрсетудің) ры-ноктық бағамен есептелген жиынтық құнын білдіреді.
    
18. 
    Аннуитет — дүркін -дүркін төленетін ақшалай сома (жарна, рента нсмесе табыс). Сақтық ісінде ол рентаны немесе зейнетақыны сақтан-дыру жөніндегі толемдердің шамасын (мөлшерін) көрсетеді.
    

Мемлекеттің несие жүйесінде коммерциялық банктердің алатын орны өте зор. Олар қарыз капиталы нарығының әр түрлі саласында жан-жақты іс-әрекет етеді. Коммерциалық банктер несие ресурстарының негізгі бөлігін шоғырландырып, өз клиенттеріне несие беру, депозит қабылдау, есептесу, бағалы қағаздарды, шетел валютасын сатып алу-сату мен оларды сақтау және басқа да көптеген қаржылық қызмет көрсетеді.

Коммерциялық банктер – нарықтық экономикада несие жүйесінің негізгі буыны. Олардың міндеті ақша айналымы мен капитал айналымының үздіксіз қозғалысын қамтамасыз ету, өнеркәсіп мекемелерін, мемлекет пен халықты несиелеу, халық шаруашылығына қор жинау үшін жағдай жасау болып табылады.

Қазіргі коммерциалық банктер қаржы делдалы ретінде ақша капиталын салааралық және аймақаралық қайта бөлуді қамтамасыз етіп, маңызды халық шаруашылық қызмет атқарады. Капиталды салалар мен жүйелерге бөлу және қайта бөлудің банктік механизмі өндірістің объективтік қажеттілігіне байланысты шаруашылықты дамытуға және экономиканың құрлымын өзгертуге мүмкіндік туғызады.

Банктік жүйе –нарықтық экономиканы ең маңызды және бір түтас құрылымдарының бірі.

Банктердің және тауарлы – ақшалай қарым –қатынастардың дамуы тарихи тұрғыдан қатарлас жүрді және де олар бір – бірімен өзара тығыз байланысты. Банктер халық шаруашылығы қызметінің барлық денгейіндегі басқарумен тікелей байланысты болады. Олар арқылы үдайы өндіріс үрдісіне қатысушылардың экономикалық мүдделерін қанағаттандыру жүзеге асырылады. Осы кезде банктер қаржылық делдал ретінде шаруашылық органдардың капиталдарын, халықтық жинақтарын және шаруашылық қызметтің үрдісінде босаған басқа да бос ақша қаражаттарын тарта отырып, қарыз алушылардың уақытша пайдалануына береді, ақшалай есеп айырысу жүргізеді және экономика үшін басқада көптедеген қызмет көрсетеді, соның арқасында өндірістің тиімділігі мен қоғамдық өнімнің айналысына тікелей ықпал етеді.

Қаржылық делдалдар осылай қоғамға ақша капиталын салааралық, ауданаралық үлестіру механизімін қамтамасыз ету арқылы маңызды халық шаруашылығы қызметін атқарады.

Банктер нарықтық экономикада басты қаржылық делдалдар болып табылады. Оз қызметінің үрдісінде, олар ақша нарығында тауар болатын, жаңа талаптар мне мендеттемелерді жасады. Клиенттердің салымдарын қабылдау арқылы банк депозит деген жаңа міндеттеме жасаса, ал қарызды беру арқылы қарыз алушыға жаңа талап қойды.

Қаржы функциясын бақылау кәсіпорынның экономикалық қызметінде маңызды орын алады. Бақылау функциясының нысаны кәсіпорын қызметінің қаржылық көрсеткіштері болып табылады. Кәсіпорын деңгейінде және мемлекеттік немесе облыс деңгейінде қаржылық бақылаулар болады. Қаржылық бақылаудың міндетіне: кәсіпорындағы ақша қаражатының жалпы айналымы; қаржы ресурстарын мақсатты пайдалану; сатып алушы және жеткізушімен, салық салудың мемлекттік жүйесімен өз уақытында және дұрыс есеп айырысуды жүргізу және бюджеттен тыс қорды құруы және кәсіпорынның эконмикалық қызметінің басқа да аспектілері жатады.

Қаржының барлық үш функциясы бір-бірімен толықтырып, араласып, кәсіпорынның теңдестірілген қаржылық жүйесін құрып жұмыс істейді.

Қаржы функциялары кәсіпорындағы қаржы қатынасының қалыптасуына маңызды рөл атқарады. Кәсіпорындағы қаржылық қатынастар үш аспектіде дамып қалыптасады:

• 
  басқа кәсіпорынмен және ұйымдармен қатынасы;
  
• 
  мемлекеттің қаржы-несиелік жүйесімен қатынасы;
  
• 
  ішкі өндірістік бөлімшелермен қатынасы.
  

1 Сурет - Кәсіпорынның қаржылық қатынастар жүйесі

Кез келген кәсіпорын оның қалыптасуынан бастап, шаруашылық қызметті ұйымдастыру үшін керекті ақша қаржылары бөлінеді. Бұл қаржылардың көздері кәсіпорын түріне және оның меншік формасына байланысты әртүрлі болуы мүмкін. Мемлекет меншігіндегі кәсіпорын бұл қорларды бюджет есебінен алса, жекеменшік немесе ұжымдық меншіктегі кәсіпорындар бұл қорларды өздері немесе басқа сырттан тартылған қаржылардан құрайды. Кәсіпорынның өзінің қызмет кезінде де тиімді жұмыс істеуі үшін оның ақшалық қоры толығып отырады және қосымша қорлар құрылады.

Кәсіпорында құрылуы тиіс маңызды ақшалық қорларға жататындар:

• 
  жарғылық қор немесе жарғылық капитал– негізгі және айналым капиталын құруға қажетті ақша қаражатының негізгі көзі;
  
• 
  қосымша капитал – инфляциялық кезеңде негізгі қорлардың құнын қайта бағалау кезіндегі олардың құнының өсуін, айналым қаражаттарын толықтырылуын, акционерлік қоғамның акцияларын қор нарығында өз құнынан жоғары сатудан түскен табысты есепке алады;
  
• 
  инвестициялық қор – кәсіпорында өндірісті дамыту үшін жинақтау қоры құрылады. Бұл қаражаттың көзі, өндіріс пайдасы және амортизациялық аударылымдар болып табылады;
  
• 
  резервтік қор немесе резервтік капитал – мүмкін болатын шығындарды және акция мен облигацияларды міндетті төлеу мақсатында кәсіпорын есебінен құрылатын қаржыны айтады.
  

Кәсіпорынның қаржылық қарым-қатынастар жүйесінде олардың басқа ұйымдармен, жеткізушілермен, өнімді тұтынушылармен қарым-қатынасында «дебиторлар» және «кредиторлар» немесе кәсіпорынның дебиторлық қарыз және кредиторлық қарыз (берешек) түсініктерін ерекше айта кеткен жөн. Қазіргі нарықтық жағдайда олардың экономикалық жағдайының тұрақсыздығынан сатып алынатын және өткізілетін өнім бойынша есеп айырысу шарттарының жиі бұзылатынын, яғни (келісім шарт бойынша) өнімге төлемнің өз уақытында жүргізілмейтіндігін айтуға болады. Дебиторлық берешек кәсіпорынға қарыз басқа кәсіпорындардың немесе кәсіпорын өніміне қарыз тұтынушылардың ақша қаражатын сипаттайды. Кредиторлық берешек кәсіпорын басқа кәсіпорынға немесе басқа ұйымдарға қарыз болған ақша қаражатын айтады.

Кәсіпорынның қаржылық жай-күйін және оның қаржылық қызметін күнделікті басқаруды бағалаған кезде кәсіпорынның барлық қаржылық ресурстары мен шығындарын бухгалтерлік есепке алу маңызды орын алады.

Бухгалтерлік есеп кәсіпорынның қаржылық қызметінің бір түрі сияқты өндіріс шаруашылығының барлық іс-қималдарының түрін арнайы есептік шоттар арқылы тіркеп отыру жүйесін айтады. Кез-келген шаруашылық іс-қимылдар ақша қаражатының келіп түсуімен немесе шығысымен сипатталады. Бухгалтерлік есеп жүйесі әртүрлі бухгалтерлік есепке алу амалдары арқылы кәсіпорынның мүліктік және шаруашылық күйін дәл есепке алуын қамтамасыз етеді.

Кәсіпорынның қаржылық жағдайы нақты есептік кезең бойынша қорытынды бухгалтерлік баланста - құжатында көрсетіледі. Кәсіпорынның бухгалтерлік балансының жалпы сипаттамасының көрінісі 8-ші кестеде көрсетілген.

Мән, ұғымдар және нарықтың элементтерi. Нарықтардың түрi, қорлар, капиталдың нарығы, құрылым және нарықтың функциясының еңбек базары, нарығы. Нарықтық инфрақұрылымның құрамы және оның құрастыруы. Сауда бангi, тауарлық және фондылық биржа, маркетинг және консалтинг қорлары. Жарнамалық-ақпараттық фирмалар. Нарықтық қатынастардың құрастыруындағы мемлекеттiң рөлi.

2.1 Мән, ұғымдар және нарықтың элементтерi

Нарықтың ұғымы.

Нарықтық экономика - әсерлердiң үйлестiруiнiң жанында өндiрушiлер және еркiн жеке тұтынушылардың базарға еркiн бөлiндiлерiнiң өзара әрекеттесуiн негiзде iске асатын экономикалық ұйымның формасы.

Нарықтық экономика - қағидаларда негiзделген экономика:

- еркiн кәсiпкерлiктер;

- өндiрiстiң құралындағы жеке меншiк түрлерiнiң алуантүрлiктерi;

- нарықтық баға белгiлеу;

- шаруашылық субъекттердiң арасындағы келiсiм қатынастары;

- шаруашылық жұмысына мемлекеттер шектелген кiрiсу.

Реттелетiн нарықтық экономика - еркiн нарықтың жүйе арқылы экономикалық шаралардың мемлекет реттелетiн экономика: салық, дотациялар, проценттi жалакилер тағы сол сияқтылар.

Нарықтың субъекттерiмен дүкеншiлер және сатып алушылар болып табылады. Дүкеншiлер ретiнде және сатып алушылар үй шаруашылығы, кәсiпорын және мемлекеттердi сөз сөйлейдi. Нарықтың субъекттерi сатып алушылар және дүкеншiлер қалай бiр уақытта жұмыс iстейдi және. Барлық шаруашылық субъекттерiн сауда-саттықтың өзара байланысты ағыны құрастыра тығыз базарға әрекеттеседi.

Нарықтың объекттерiмен тауарлар және ақшалар болып табылады. Шығарылған өнiмiғана емес, (жер, еңбек, капитал) өндiрiс, қызметтiң факторлары да тауарлар ретiнде сөз сөйлейдi. Қазына ретiнде - ең маңыздысы өздерiнiң ақшалары болып табылған барлық қаражаттар.

Бұның барлығы үш нарық органикалық өзара байланыстырған, бiр-бiрiне әсер етедi. Нарықтың дамушылығы және нарықтық қатынастары оны дамытуынан құрайтын барлық тәуелдi болады.

• Тұтынушы тағайындауының тауарлары - азық-түлiк және азық-түлiк емес тауарлар;

• Қызметтердiң нарығы - тұрмыстық, көлiк, коммуналдық;

• Тұрғын-үйдiң нарықтары және өнiмсiз тағайындаудың ғимараттары;

Жұмысшы күштiң еңбек базар немесе нарығы жұмысшы күштiң жанында нарықтық экономиканың заңдарымен сәйкес көшетiн қорлардың Трудовоелерiнiң қозғалысының экономикалық формасын болады.

Капиталдың нарығы тұрды:

• Өндiрiстiк капитал - тауарлар және қызметтердiң өндiрiстiң үлкеюiнiң мақсаты бар адам жасалған өндiрiстер барлық құрал.

• Физикалық капитал машина, ғимарат, ғимарат, жылжыту құралы, аспаптар, шикiзаттың қорлары, шикiзаттар, патенттер, ноу-хау тұрды тағы сол сияқтылар.

Бұл еңбектiң құралдары негiзгi капитал, яғни олардың тозуын шара бойынша дайын өнiмге өз құнын жайында қайта алып жүрген ұзақ уақыт қатысушы өндiрiстiң процесстерiнде ғимараттар, ғимараттар, машиналардың түрiнде, жабдық және өйткенi өндiрiстiң факторлары.

Бұл өндiрiсте бiр рет қатысатын (лу, дайын өнiм шикiзат, материа) еңбектiң мән-мағыналары айналым капиталы өз толық тұтынып бiрден көтередi тұр дайын өнiмге төсе.
Қаржы нарығы. Бұл: Е капиталдың нарық, өйткенiлер инвестициялық.
Нарықтың функциясы

1.Делдалдық функция. Нарық бiрыңғай жүйеге жалғастырады оқшау тауар өндiрушiлер және Бительлердiң потресi экономикалық. Терең қоғамдық бөлiсiп еңбектену шарттарындағы оқшау өндiрушiлер бiр-бiрiн табып және өз қызметiнiң нәтижелерiмен айырбастауы керек экономикалық. Нарықсыз iс жүзiндесi мүмкiн емес анықталсын, пайдалар қаншалықты тасы та болып табылады немесе қоғамдық произ нақты қатысушылардың арасындағы мосвязь басқа технологиялық және экономикалық взаи:

Қазiргi нарыққа күрделi құрылыммен айырмашылығы болады. Ғалымдар нарықтық қатынастардың мәннiң түсiнуiн шего сәуле үшiн - мисты бiреу (1-шi сурет) нарықтардың келесi классификацияларын ұсынады.

Әрбiр фирма осы мақсатпендердi дости жения үшiн өз стратегиясы және тактиканы қолданады.

Бәсекелестiктiң пайда болулары негiзгi шарттармен болып табылады:

- тауар өндiрушi (экономикалық ) толық шаруашылық жекелiгi әрбiр го;

- нарық конъюнктурасынан тауар өндiрушiнiң толық тәуелдiлiгi;

- сатып алушы сұранысына күресте барлық басқа тауар өндiрушiлерге қарсы тұру.

Бәсекелестiктiң екi түрлерi танып бiледi: мүлтiксiз және (2-шi сурет) несовершен ную.
Экономиканың әр түрлi салаларында әртүрлi бәсекелестiктiң Ниясына тұра қалыптасады. Монополия жасыра мұндай бәсекелестiк және олигополия листическая бойынша бәсекелестiктiң түрлерi болады таза бәсеке және чистiң полюстарының арасындағы.

Мүлтiксiз бәсекелестiк

Сатып алушылар және әрбiрi туралы орналасады нарықтың еншiсiн айғыздайтын және сатуды шарт немесе тауарлардың сатып алуы ерiксiз көндiре алмайтын (жүргiзушiлердiң произы) дүкеншiлердiң үлкен саны болатын нарық күйi (таза ) мүлтiксiз бәсекелестiк.

- сатып алушылар және дүкеншiлердiң базарға үлкен саны, каж дый туралы орналасады осы тауарларды нарықтың еншiсiн айғыздаймын;

-тепе-тең, стандартталған өнiм, тауарлар сатып алушылардың қажеттiктерi көздiң нүктесiмен бiр тектi және, соответ ственно, дүкеншiлер;

• жаңа дүкеншiлердiң нарықтарына азат рұқсат және сондай болып еркiн шығуды мүмкiндiк олардан, кiру және салалардан шығатын есiк абсолюттi еркiн;

• қатысушылар туралы толық және түсiнiктi мәлiметтiң бар болуы.
(таза ) мүлтiксiз бәсекелестiкке внутриотрасле вая және сала аралық бәсекелестiк тағы басқалар (бiркелкi өнiм өндiрушiлердiң арасындағы) ренцияны Сала аралық кiшкне аттарға жатады сол бағытталды - тауарларға өндiрiстiң өрлеуге, шығындарды төмендетуi және бағалардың Ническийiне, (түрлi товарлар өндiрушiлердiң арасындағы) сала аралық күсет бол салудан астам капиталдар саланы табуға мүмкiндiк бередi.

Жетiлмеген бәсекелестiк

Монополистiк бәсекелер базарға, бағаларға ным рет бойынша сатылған ұсынылатын тауарлардың әр түрлiлiгiнiң значитель номның жанында дүкеншiлер және сатып алушылардың үлкен санымен. Жақтан басқа фирмалардың бәсекелестiгiнiң басулары үшiн ких және тауарлар қарашы тосқауылдар базарға кiретiн демпинг бағаларын қолданылады; бағалы кемсiту, яғни бағаларға әртүрлi тұтынушыларға ылғи бiр тауардың сатуы әр түрлi; тауардың сапасы және тағы басқалар туралы жалған мәлiметтердiң шұбатудың нәсiлдерi.

Нарық, өте жақын мүлтiксiз бәсекелестiкке түрiнiң ненныйдың бетi монополистiк бәсекелер өте. Жеке фирма үшiн мүмкiндiк (өкiмет рыноч ную) бағаны тексерсiн бұл жерде (3-шi сурет) болмашы.

Бұл тауардың осы түрiн дүкеншi немесе қызмет бiр-шi бар болуымен го мiнезделетiн жағдай ( грек моно бiр, поло - туралы беремiн) таза монополия базарға. Бәсекешiлердiң толық отсут ствиесi тiптi олардың бар болуы шетелде елдiң iшi шығармайды. Монополия апандардың рұқсатсыз анасы бiр фирма өнiм өндiрушiмен бiртұтас ственным қандай болмасын болып табылғанын ойлайды. Сатып алушылар сондықтан таңдауларды алмайды және фирма-монополистта осы өнiмдi ретать туралы мәжбүр еткен.

- жалғыз дүкеншi-өндiрушiнiң бар болуы;

- тауарлық дифференциацияның жоқтығы, тауарлар - леяларды алмастырыңыз; « iс жүзiнде толық тексерулер бағалардың үстiнде дүкеншiмен жүзеге асыру;

-жаңа предприя тийлардың саласына кiруiнiң шарттары қып-қиын. Кiру асылында финан өздерiнi, технологиялық, қор, заңға сүйенген шарт өйткенi тосқауыл қойылған.

Бiрақ Организацион - заңға сүйенген және экономикалық фраструктуры ин құрайтын нарықтар:

1 ) заңға сүйенген базасы;

2 ) несие, банктiк, салық, сақтандыру, жүйенiң оженнаясы анда;

3 ) биржалар: тауарлық - шикiзат, фондылық, валюталығы, еңбек;

4 ) көлiк және байланыс.

Сияқты нарықтың заңға сүйенген базасы кодекстердiң плексi жұмаршақты болмауға сабақтас тұтас. Заңға сүйенгенi нарықтың базасының негiзi ҚРдың Азаматтық және салық кодекстерi болып табылады. Бiрiншi бiрiншi олардың iшiнен фирманың денелiлiгiнiң деясы барлық тараптарды реттейдi, сударством екiншi арақатынас го.

(одақтар ) банктiк ұйымдар да, жеке банктер де бұл турасында банктiк - несие щиларды құраймын, онда базарға белсене сөз сөйлейдi және сонымен бiрге стью несие жұмысшы шұғылданатын дтар фон.

Кеден жүйесi (Еуропалық одақ) елдердiң жеке елдер немесе топтарының базарға кеден ұйымдарымен елестеткен.

Тарифтi реттеу кеден бажы және кеден тарифтарының посред ствомы iске асады. Кеден баждары мөлшерлерi деңгейдiң циональномдарға бекiтiледi.

Нарықтық экономиканың маңызды элементi биржалар. Дүниелiк мәннiң iрi биржаларына биржалық тауарлардың көптiктерiн жүзеге асырылады, бiрақ не маңыздырақ, устанавтың (шикiзат, валюталық, тауарлық, фондылық) iрi дүниелiк биржаларына дүние жүзiнiң тиiстi нарықтарының қатысушылары болып есептелдiре алған баға олардан елдердiң риалары iстердiң нарықтық ахуал, жағдайы iшкi тәуелдi болады құяды.

Құрылым бiрiншi пайда болған элемент көлiк инфра. Көлiк құралдары тауарлар және қызметтердiң жабдықтаушысынан қозғалыстарды қамтамасыз етедi лямды тұтыныңыз. Шаруашылық қатынастары басқаға бiр фирмаларынанғы тауарлардың орын ауыстыруының ағындары Гроларға себепшi болады. Көлiк желi шеңберiнде ұлттық экономикалық жүйелер ұйымдастырған.

(қоспағанда теңiздегi) көлiктiң барлық түрлерi өз функциясы үшiн шаруашылық iшiнде мақсаттары болады. Олар сонымен бiрге тектi тасымалдаулар Дун да қызмет көрсетедi. Кеңейтулер және халықаралық сауданы қуыстың шарасы бойынша көлiк байланыстары международ ные де дамиды.

Ванияның олардың тұрақты өсуi және сапалы әбден жетiлуiнiң ең маңызды факторларымен болып табылады:

1 ) ности екпiндер және сыртқыэкономикалық қайраткердiң көлемдерi;

2 ) непо средственно қолдану табыстары көлiк құралдарының сапасына ықпал ететiн ҒТП.

Банк және Банктер жүйесі

Банктер бұл мамандандырылған несие - сти және пайда алу мақсатымендерiндегiн төлемдiлiк қайтарыдылық олардың қарызшыларына шартқа өте беретiн қаржылар салымшы қабылдаушы мекемелер финансоеые жедел,

Банктердiң негiзгi функцияларымен болып табылады,

• бос қаражаттар және қарыздың формасындағы олардың келесi үлестiрiлуi (шоғырландыру ) мобилизация уақытша;

• экономикалық субъек тамилардың арасындағы ақшалай есептеулердiң жүргiзуi;

• тұрғынның жинақ ақшалары және экономиканың ақшалай табыс субъекттерiнiң капиталына айналу.

Жұмыс iстейтiн банктер, несие мекемелерi және банктiк операция орындайтын низациялардың жеке экономикалық Орголарының елдерiндегi бұл жиынтығы банктiк жүйе. Бұдан басқа, жүйенi бан ковскуюге банктер және несие мекемелерiнiң қызметi мамандандырылған ұйымдар, обес печивающиелер кiредi: бан ков тексеру бойынша есеп-кассалықты және клиринг орталықтары, фирма, банктердiң бағалы қағаздары бар жұмысы бойынша делдалдық фирмалар, жабдықтың банк қамтамасыз ететiн низациялар Орго.

Пайда болатын банктiк жүйе турға екi деңгейлi Стругi болады:

- (Цб ) орталық банк жоғарғы деңгей;

- сауда бангi және несие - қаржы ұйымдары төменгi деңгей.
Банктердiң түрлерi.

Функционалдық тағайындаулар және iске асатын операциялардың сипаты бойынша банктер эмиссиялық, коммерциялық мамандандырылған инвестициялық, сақтау, ипотекалық танып бiледi тағы басқалар.

Банктiк жүйедегi ерекше орын орталық банктерге жатады.

Эмиссиялық банктерге елдiң орталық банктерi түсiнедi. Ол мемлекетке жатады. Оған (қазына және бағалы қағаздардың шығарылымы) банкноталардың монополиялық эмиссия құқығы берiлген. Сонымен бiрге Цб валюта айырбасын жүзеге асырады. Ол, жеке кәсiпкерлермен iс жүргiзбегенiнде емес, басқа банктер арқылы жұмыс iстегенiнде, қарыз оларға iлiккенiнде.

Орталық банк елдердiң көпшiлiгiнде мемлекеттiң меншiгiнде болады және мемлекеттiк билiктiң жоғарғы органы немесе үкiметке бағынады. (эмиссиялық) орталық банкке елдiң барлық несие - валюталық жүйесiмен басшылық етедi, обла тек қана эмиссиялық құқықпен бередi және мемлекеттiң алтын валюталық резервтерiн сақталады, сауда банктерiнiң қызметiн тексерiп, реттейдi және олардың уақытша еркiн резервтегi орталарын сақталады.
Сауда банктерi негiзгi функциялармен болып табылады:

1 ) алулар, ұйымдар, тұрғын және айналу оларды капиталына бос қаражаттар мобилизация уақытша алдында,

2 ) кәсiпорындар, мемлекет, тұрғынның несие беруi;

3 ) клиенттердiң қызмет көрсетудi есеп-кассалығы.

Бұл қызметiнiң түпкi мақсаты пайда табу болып табылған әмбебап несие мекемелерi сауда банктерi дәл қазiр. Олар филиалдар, бөлiмшелер және өкiлдiктер, (басқару, бөлiмдер және қызмет, банка тiкелей операциялық қызметтi осуществ ляющие, қызмет көрсететiн операциялық буындар туралы, сонымен бiрге банктiк менеджменттiң сұрақ сәйкес келетiн әкiмшiлiктi) құрылымға циональную тармақты iшкi Функтердi кең желiсi болады.

Олардың болуы иә сауда банктерiнiң қызметi қанат бойы арнайы қаржы конодательствомына реттелдi, бiр жағынан, денелiлiктiң деясы саланы шек қойды, басқа олардың бәсекеге түсе алатындығы салыстырғанда басқа қаржы жоғарылатты.

Мамандандырылған банктер ерекше жұмыс салалары өзi үшiндердi таңдайды. Оларға жатады: инвестициялық банктер, қаржыландырумен және несие берумен щиеся iргелi салым орналасамын; недвижи кепiлдiк бангi, көрсететiн кепiлақылы қарыздар (жер телiмi, үй, ғимараттар) төсе; экспорттық - сыртқы сауданың несие беру орындайтын банктер тiгiншiлер оларға; тұрғынының олар кәсiпкерлердiң қарамағында жiберушi қоюланатын жинақтары сақтау банктерi.

Банктер аймақтық белгi бойынша республиге канн, аймақтық, өлке аралық, жергiлiктi, ұлттық, халықаралық жiктеледi.

Жарлық капиталдың құрастыруының қабiлеттiлiктерi бойынша: акционерлiк және жарналы банктер.

Тәуелсiздiктiң дәрежелерi бойынша дербес, iшкi, (толық тәуелдi) қолшоқпарлар банктер танып бiледi, (банк-уәкiлдер ) ные уәкiл етiлген, филиал.

Бұдан басқа, халықаралық банктер жұмыс iстейдi.

Кредит және оның түрлері

Қайтарыдылық, жеделдiк, қамтамасыздық және ностидың төлемдерi ку ақшалай немесе тауарлық формадағы қарыз, берiлетiн заемщи (қарыз, парыз, сгеаdеге сгеditum латынша сену) қарыз шартқа.

• қарыздар қамтамасыздықтар пiсiру заттық обестерге шығып тұрады. Кепiлдiкпен кепiлдiк бола алады;

• қарыз жеделдiктер нақтылы мерзiмге жеткiзiлiп берiледi. Қарыздың мерзiмi бойынша (1 жылға дейiн) қысқа мерзiмдi, (2-3 жыл) жедел, (10 жылдарға дейiн) ұзақ мерзiмдiге бөлшектенедi;

• мiндеттi түрдедегi алған қарыз қайтарыдылықтар несие берушыға қайтаруы керек. Айыппұл санкциялары бар свя зананың қайтуын кейiнге қалдыру;

• ақылы болғандықтар оның пайдалануына пайыз төлеуде болады.

Қарыз келесi функцияларды орындайды:

1 ) қоғамдық өндiрiс ақшалай сандармен бекiтiледi қазынаның ұсыныстың Сяоларын алатындығымен салыстырғанданы шеңбердi кеңейтедi;

2 ) қарыз капиталына қайта таратушы функцияны, мемлекеттiң табыстарын жиi жинақ, кәсiпорындардың пайдасының ныесi айналдыра орындайды.

Қарыздың алуан түрлi формалары бар болады.

Коммерциялық қарыз. Ең алдымен, сатылған таусағыздарда төлемдердiң кейiнге қалдыруы тауарлық формада жолымен жеткiзiлiп берiледi.

Банктiк қарыз. Түрде қаржылай-несие мекемелермен (5 жылдардан артық) 5 және ұзақ мерзiмдiге 1 жылдан (1 жылға дейiн) қысқа мерзiмдi, жеделге бөлшектенетiн ақшалай қарыз жеткiзiлiп берiледi.

Тұтынушы қарызы. Ұзақ пайдаланудың тұтынушы тауарларының сатып алуының жанында тұлғасы бөлiндiмен жеткiзiлiп берiледi. Жүзеге асырылады әлде төлеудiң кейiнге қалдыруы бар тауардың сатуын формада! әр түрлi дүкендер арқылы, немесе банктiк қарыз тұтынушы мақсаттарына берудi формасында. Әлемнiң экономикалық дамыған елдерiндегi кең қолдануын алды.

Кепiлдiк несие. Ұзақ мерзiмдi (жер, ғимараттар) жылжымайтын мүлiктiң кепiлақылы қарыздарының түрiнде жеткiзiлiп берiледi. Қолданылады, ереже, ауыл шаруашылығындағы негiзгi қорларды жаңарту, тұрғын-үй құрылысының қаржыландыруы үшiн.
Мемлекеттiк қарыз. Мемлекетке алады қарызшымен және несие берушылармен бiр уақытта сөз сөйлеген несие қатынастарының жүйесiн болады. Құралдардың мемлекеттiк қарыздары көзбен мемлекеттiк заемдердiң облигациялары қызмет көрсетедi. Мемлекеттiк бюджеттiң тапшылықты өтеуi үшiн жиi қолданылады.

Халықаралық қарыз. Халықаралық экономикалық қатынастардың саласындағы қарыз капиталының Ниясы движе форманы болады. Денежге формаға (валюталық ) тасы, тауарлық жеткiзiлiп берiле алады. Несие берушы және қарызшылармен банктер, фирманың бөлiндiлерi, мемлекет, халықаралық қаржы ұйымдарын сөз сөйлейдi.

Бәске ломбард қысқа мерзiмдi қарызы қарыз жылжымалы мүлiктiң кореализуемогосын жатты.

Қарызшы несие берушыны бiрiншi талап бойынша сөндiруге мiндет артатын онкол қайтарылатын қысқа мерзiмдi коммерциялық қарызы қарыз. Бағалы қағаздармен және тауарлармен қамтамасыз етуге әдетте шығып тұрады.

үндеуде қазынаның санының реттеуi бойынша (орталық банк ) мемлекеттiң нысананы көздейтiн әсерлерi ақшалай-несие саясат. Жанында кiшiрек ақшалай бұқара сұраныс вокупныймен қысқарады, арқасында бұл сұраныстың инфляциясын азаяды, бiрақ нақты секторға инвестициялары бiр уақытта төмендейдi Киды сығымдап ұста, бұл өндiрiстiң қарқын өсуiн төмендетуге алып келедi. Ауыз Наобо, үлкеюде ақшалай бұқара тауарлар және инфляциялық сұраныстың пайда болуға және дамытуына олардың кемшiлiгiнде бағытталатын қызметтердiң барлық түрлерiне практиче ски сұраныс өседi. Сұраныстың өсуi дегенмен изводства туралы ұсыныстың үлкеюiне кеңейту есебiнен бағытталды.

үндеудегi қазынаның санының реттеулерi үшiн үш аспаптарда Сяоларды пайдаланады: (ресми есептiк пайыз) банка, мемлекеттiк бағалы қағаздардың орталық банктiң банка, сатып алудың денелiк резервтерiнiң обязаның нормасының ральногосы центтiң қайта қаржыландыруын жалаки.
Сауда банктерiнiң зервовы және бағалы қағаздардың государствен ныхтың сатуын үлкеюi қайта қаржыландыруды жалакидiң жоғарылатуы, нормалар сөзсiз қайта қысуға ақшалай бұқара бағытталды. Қайта қаржыландырудың жалакилерi, сөзсiз резервтер нормаларының төмендетуiнде және увеличе - Нияға расширенiң мемлекеттiк бағалы қағаздардың сатып алуды Ниясы ақшалай бұқара.

Ақшалай-несие саясаттың негiзгi бағыттары болып табылады:

• ақшалай бұқара экономикалық өсудi ынталандыруды мақсатпен реттеу;

• экономикалық конъюнктураның тербелiстерiнiң деңгей макросындағы тегiстеу;

• бағалар, бос еместiктiң түзетуi;

.- төлеу-есептi жүйенiң үзiлiссiз жұмыс жасауын қамтамасыз ету.

Биржа жеке тұлғалар, дербес жинақ ақшалар тиiмдi салуға ұмтылатын әр түрлi ұйымдармен басқа жағынан корпорация және қосымша қаржы мұқтаж несие - қаржы мекемелерiмен бiр жағынан өз бағалы қағаздарын сататын нарық акция негiзiнен болады. Корпорациялар, өз меншiгiнiң еншiсiн салымшыларға биржада акция сата сатады. Демек, биржалар бұл ерекшелiкте бұл бағалы қағаздар нарғы ескi шығарылымдардың акцияларының сату және сатып алуына одан кейiн iске асады қазiргi акциялардың басқаға бiр иесiнен ендi өткелде болған тұрады. Операциялары ұқсас тегi жаңа капиталды бiлiмге әдеттегiдей алып келмейдi, бiрақ олар ақшалай қазыналардың санын үлкейтуге мүмкiндiк беретiн өтiмдi қаражаттарды деп аталатын құрады. Салымшылар өтiмдiктiң бар болуларысыз жаңа акция шығарулар сатып ала бастамас едi.

Сонымен бiрге, акциялардың сатуы бойынша операциялар биржаларда iске асады орталық және аймақтық биржалар танып бiледi.

Инвестор акция сатып алады - бұл қандай болса да кәсiпорындағы меншiктiң еншiсiғана емес, жауапкершiлiк және кәсiпкердiң нақтылы қаржы тәуекелi де алу. Егер корпорация немесе серiктестiк олжаға батса акциялардың сатып алушысы қосымша табыстың түрiндегi сыйлық берудi алады.

Акционер басқа жағдайда дивидендсiз қалады. Сонымен бiрге ол өз үлесi серiктестiктiң банкроттығында да жоғалта алады.

(инвесторлар ) сатып алушылардың акциялары олардың құндылығы үлестер банкке едәуiр тез өсе алатын немесе мемлекеттiк бағалы қағаз болған қызықтырады. Экономикалық бумдар, акцияның бағасының инфляциялық процесстерiнiң шарттарындағы жылдам әсiресе өседi. Мұндай капиталды салуды форманың тартымдылығы нақтылы салық жеңiлдiктерiмен сонымен бiрге ұғындырылады. Арқасында бұның барлығы, акционерлердiң саны үнемi үлкеедi. Биржа салымшылардың көптiгiн қабылдайды және жанама жолымен, негiзiнен бағалы қағазда биржа арқылы жартылай салатын зейнетақы кәсiпорын қорлары арқылы.

37-шi бап. Фондылық биржа

1. Фондылық биржа жабық акционерлiк қоғамды формада бағалы қағаздар нарғының кәсiби қатысушы құрылған коммерциялық емес өздiгiнен реттелетiн ұйым болып табылады.

Фондылық биржаның акцияларының алудың құқығы уәкiлеттi органдар шешiм бойынша бағалы қағаздар нарғының кәсiби қатысушы болмайтын заңды тұлғаларға берiле алады, бiрақ мәмiлелердiң жүзеге асыру құқығы сәйкес болатын заңмен басқа бағалы қағаздардан басқа, қаржы құралдарымен.

2. Фондылық биржаның қызметi оның қызметiненгi орны толатындық және табыстары қағидаларда тұрақтанады биржаның заттық-техникалық дамытуларына қолданылады.

3. Фондылық биржа бағалы қағаздардың Қазақстанның республиканың мемлекеттiк органдарынан базарғаның өз қызметiнде тәуелсiз.

4. Фондылық биржаның жұмыс жасауы ерекше және толық қабысу емес қызметтiң кез келген басқа түрлерiнiң жүзеге асыруымен болып табылады.

Фондылық биржа сауда биржаларының функциясы орындауға құқығы жоқ.

6. Фондылық биржа Қазақстанның республикасының заңымен сәйкес қаржы құралдары бар операциялардың өткiзу қызмет етушi қосымша құрылымдық бөлiмшелер сонымен бiрге филиалдар және өкiлдiктi құруға құқығы болады.
2.4 нарықтық қатынастардың құрастыруындағы мемлекеттiң рөлi.

Бiр олардың орталық мәселелерiнiң нарықтық қоғамында мемлекет және нарықтың арақатынастарының сұрағы болып табылады.

Мемлекеттiк реттеулер объекттермен:

• Экономиканың тұрақтылығының саясат;

• Ақша айналымға бақылау;

• Инфляциялық саясат;

• Мемлекеттiк бюджеттер баланспен

• Халықтың жұмыспен қамтылуының саясат;

• Нарықтық бәсекенiң күйiне бақылау Монополияға қарсы саясат;

• Халықты әлеуметтiк қорғауды саясат.

Нарықтың реттеуiнiң әдiстерi - бұл нарықтың жұмыс жасауы үшiн мемлекеттiң нысананы көздейтiн әсерiнiң әдiсi және нормалы шарттардың қамтамасыз етуiн мақсаты бар өсiмге арналған процесске оның мекемелерi.

Реттеудiң әдiстерi реттейтiн субъекттерге байланысты классификациялайды:

мемлекеттiк және мемлекеттiк емеске, әдiстердiң әсерлерiне байланысты нарықтық тепе-теңдiкке - түзулер және жанама.

Реттеудiң әдiстерi түзулер өзiмнiң экономикалық процессi және оның параметрлерiне әсермен байланған. Әдеттегiдей олар нақтылы адрестi сипаттарды алады және объект қандай болмасынға бағытталған.

Қамтамасыз ету үшiн, төлей алатын сұраныстың құрастыруы үшiн нарықтың реттеулерi әдiстерге түзуге халық шаруашылығының тұрақтылығы орталықтандырылған қолданылатын әдiстердi жатады. Негiзiнде бұл бiр жағынан бәсекелестiктiң дамытуы үшiн экономиканың өте демонополизациясы бойынша шаралар тяды, басқа жағынан - тиiстi төлей алатын күйдi сүйемелдеу үшiн халықты әлеуметтiк қорғауды саясаттың өткiзуi.

Нарықтың реттеуiнiң жанама әдiстерi болып табылады, негiзiнде, адрессiз, бiрақ шаруашылықтың барлық субъекттерi үшiн сөзсiз.

Өндiрiстiк процесстердiң ұйымының қағидалары және олардың классификациясы. Негiзгi кезеңдер және өндiрiстiк процесстiң кезеңi. Өндiрiстiк цикл және оның құрылымы. Өндiрiстiк циклданың ұзақтық анықтайтын факторлар. Өндiрiстiң процесстерiнiң ұйымының әр түрлi түрлерiнiң шарт және қолдану облысы. Жол, резервтер және өндiрiстiк циклданың ұзақтығының қысқартуын экономикалық мән. Өндiрiстiң әр түрлi түрлерiнiң мiнездемесiн техникалық-экономикалыққа.

Ағынды өндiрiс, оның мәнi және мiнездеме. Негiзгi түрлер және ағынды өндiрiстердiң ұйымдастыру формалары.

Фирманың қызметiнiң негiзi өндiрiстiк процесс

Адам, адамдардың ұжымы, жаңа заттық және басқа құндылықтардың жасау бағытталған мемлекеттер қызмет кең мағынадағы өндiрiстiк қызметтерi.

Орнын толтыруды схемадағы өндiрiстiк процесстiң орыны 2.4-шi сурет қайтарған.

Әдеттегiдей, қазiргi өнеркәсiптiк өндiрiс өте күрделi. Оның ерекшелiктерiнде болады:

- экономикалық, техникалық, саяси факторлардың есепке алуының қажеттiлiктерi кешендi сипатта;

- ұйымдастыру да, техникалық та күрделiлiктер;

- кәсiпорынның сыртқы ортасымен тығыз байланыстары;

- тез номенклатуралық жаңаратындығы;

- кәсiпорындардың кадрлық потенциалының мәндерi қатты өсу.
Нақты өндiрiстiк қызметтердi басқарудың мазмұныды, жеке алғанда:

- таңдау және кәсiпорынның өндiрiстiк құрылымы, оның өндiрiс қуаты, цехтардың мамандандыруы, бөлiмшелер, жұмыс орындарының ұйымының дәлелдеуi;

- мiнездемелердiң оның техникалық-экономикалықтары есепке алуы бар жабдықтың құрамының анықтауы;

- техникалық әзiрлеу және өндiрiстiң техникалық қызмет көрсетуiн ұйым;

- кәсiпорынның кадрлық құрамымен анықтау және басқару;

- нарықтық тұтынушылардың мүдделерiнен сүйене өнiмнiң өндiрiсiнiң таңдау және ұйымы;

- алу өндiрiстiң нәтижесiнде (пайда және шығын) экономикалық нәтижелердiң байланысы қажеттi;

- анықтау және өнiмнiң барлық номенклатурасын өндiрiске еңбектiң мән-мағыналарының тиiмдi қозғалысы, қарқын шығарылымы және iске қосуын ұйым;

- олардың iшiнен үзiлiссiз жұмыс жасау сүйене өндiрiстiң заттық-техникалық жабдықтауын ұйым;

- кәсiпорынды басқаруды ұйым;

- ұжымның әлеуметтiк дамытуының есептерiнiң шешiмi.

Фирманың басқарулары маңызды есеп қызметтiң оның саясатының анықтауы болып табылады. Барлық нормативтiк талаптары және олардың (фирманың саясаты шындығында) жүзеге асыруының әдiстерiнiң бұл жиынтықтары.