Атрибутивтік іріктеулі бақылау
Атрибутивтік іріктей байқауды жүргізуге дайындық кезінде аудитор қаперге мынадай жайттарды қабылдауы тиіс:
Тестіленетін элемент пен бақылау тестінің мақсаты арасындағы өзара байланыс. Кейбір жағдайларда, мәселен, уәкілеттіктерді бөлу кезінде іріктей байқау нәтиже бермеуі мүмкін. Бұл клиентте проблемалар тудыратын тіпті бір сәйкессіздік жағдайы жеткілікті жағдаяттар.
Максималды ауытқулар саны. Іріктеу құрамында аңғарылатын, бірақ та соған қармастан аудиторға бақылау жүйесінің тәуекелі туралы қорытынды жасауға мүмкіндік беретін қате элементтер саны туралы сөз етіледі. Бұл жарамды қате болып саналады.
Бас жиынтықтағы күтілетін ауытқулар саны.
Тәуекелдің нақты деңгейін төмендете бағалаудың аудитор үшін жарамды тәуекелі. Бұл аудитордың шындығында бұлай болмаса да бақылау жүйесінің бара-барлығы туралы тұжырым жасай отырып, қабылдауға әзір сол тәуекелі.
Бас жиынтық құрамындағы элементтер сипаттамалары.
Осы жайттардың әрбіреуі аудитордан кәсіби пайымдауды қолдануды керек етеді және барлығы бірге алынғанда олар аудиторға іріктеу мөлшерін анықтауға мүмкіндік береді.
Аудитор бақылау тестілерін атқарғанда ол тексеретін жоқ болғандықтан ол қайсыбір тұста әлдебір тестіні орындай алмаса, бұл ауытқу болып саналады.
Алайда егер сұрыптап алынған элемент лайықтылы керек емес деп танылса, онда ол бас жиынтықтан басқа элементпен алмастырылуы тиіс.
Құжат бүлінген, не онда қате жіберілсе керек емес деп танылады. Мұндай жағдайда ол сақталуы тиіс, баірақ онда оны кездейсоқ жаңадан пайдаланбас үшін «Керексіз» деген үлкен әріппен жазылуы тиіс.
Ескерту. Іріктей байқау үдерісінде анықталған жекелеген ауытқу қаржылық есептеменің бұрмалауына әкелмейді. Қаржылық құжаттарда бұрмалаушылықтар туралы айту үшін оларда аудиторлық тапсырма клиентінің де, аудитордың өзінің де аңғармаған қатесі мазмұндалуы қажет. Бақылау тесті барысындағы ауытқу қаржылық есептеде қате бар екенін білдірмейді, өйткні клиентте не аудиторда ол қаржылық есептемелерге түскеге дейін осы қатені анықтау мүмкіндігі болады.
Атрибутивтік іріктей байқаудың әртүрлі әдістері бар. Олардың негізгілері мыналар болып табылады:
Қабылдау (өнімді) кезіндегі іріктеулі бақылау. Элемент жарамды не жарамсыз болып бағалануы мүмкін жағдайларда пайдаланылады. Бұл – сапаны бақылау жүйесінің тесті.
Дәйекті іріктеулі бақылау. Іріктей жиынтық элементтері әрбіреуі қате кезінде ауытқуға келтіретін бірқатар белгілі бір қадамдардың көмегімен пайдаланылады.
Қатені анықтау мақсатындағы іріктеулі бақылау. Бұл - Атрибутивтік іріктей байқаудың ерекше түрі; ол аудитор кез келген қатені іздеген жағдайларда қолданылады, өйткені барлық бас жиынтықта қателер жоқ деп жорамалданады. Бұл қате ықтималдығы жетклікті дәрежеде төмен кезінде белгілі бір сенімділік деңгейіне жетуге мүмкіндік беретін іріктеу мөлшерлерін айқындау жолымен жасалады. Осы әдіс мүмкін болар алаяқтық тақырыбына тексеру жүргізілген кезде пайдаланылады, яғни бұл – тексеріс тәсілдерінің бірі.
«Тоқта-алға» тұрпатындағы іріктеулі бақылау. Осы әдістің көмегімен аудитор іріктеу мөлшері кмітуге талпынады. Бұл іріктеудегі ауытқулар үлесі жарамды қателер үлесінен кем екенін дәлелдеу үшін жеткілікті элементтер санымен ғана шектеу жолымен жасалады. Егер де бірінші іріктеу бас жиынтыққа сәйкес келмесе, онда іріктеу мөлшері аудитордың ауытқулар деңгейі іріктеуде жарамды деңгейден кем екендігіне көзі жеткенше ұлғая береді. Мұндай әдіс жоғары емес сәйкессіздік ықтималдығы күтілген кездерде іріктеу мөлшерін азайтуға мүмкіндік жасайды.
Айналмалыларды іріктеулі бақылау
Айналмалыларды іріктей байқау шот не теңгерімінің ақшалай өрнегіндегі шамасына тестілер жүргізу қажет жағдайларда пайдаланылады.
Аудитор айналмалыларды іріктей байқауды елеулілікке тестілеу шеңберінде жүргізсе, ол іріктеуді түзілдіру кезінде мынадай жайттарды ескеруі тиіс:
• Тестілетін жиынтық пен аудиторлық тапсырма арасындағы өзара байланыс.
Аудитор тестілеуі соның негізінде қорытынды жасайтындай шындығында өзі аудиторлық куәлікті көрсететініне көз жеткізуі қажет.
Бұрыс қабылдау тәуекелінің рұқсат етілген деңгейі. Бұл шындығында шама қатемен көрсетілсе де, аудитордың сальдо шамасының дұрыстығы туралы тұжырымға келетіндей қабылдауына әзір тәуекел деңгейі.
Бақылау жүйесінің тәуекелі. Бақылау жүйесі тәуекелінің деңгейі жоғары болған сайын іріктеу мөлшері үлкен болуы тиіс, өйткені бас жиынтықта қателер көп болады деп күтілуде (Ауытқу көрсеткішіінң жоғары деңгейі күтілгенде іріктеу мөлшері жоғары болуы тиіс. Мәселен, егер де іріктеу тек бір элементтен тұратын болса, бұл барлық бас жиынтық бойынша бірден бір сенімді элемент екендігінің ықтималдығы боолады. Демек, бағалығына көз жету үшін мөлшері бойынша үлкен іріктеу кере болады).
Бас жиынтықтың сипаттамалары (ол қатты әртараптанды ма әлде ондағы элементтер ұқсас па).
Аудитор аңғара алатын және бәрібір қанағаттанарлық қорытынды и жасайтын рұқсат етілген бұрмалаушылық деңгейі. Қателердің жарамды деңгейінің өсуі бойынша іріктеу мөлшері азая береді.
Елеулілік деңгейлері. Елеулілік деңгейі қателердің жарамды деңгейі шамасына (немесе рұқсат етілген бұрмалаушылық деңгейіне) әсер етеді.
Осы жайттардың әрбіреуі аудитордан әртүрлі кәсіби пайымдау дәрежесін керек етеді.
Егер де айналмалылардың іріктеу жиынтығындағы элемент тестілене алмаса, аудитор оның қорытындысы өзгеретінін айқындауы тиіс; егер де осы болмаған элементтер бұрмаланса. Егер де оның пікірінше, болмайтын элементтер шындығында қорытындыға әсер етсе, онда бұл жағдайда аудитор сальдо теңгерімінің дұрыстығына не қателігіне көзін жеткізу үшін балама рәсімдерді пайдалануы тиіс.
Статистикалық іріктеулі бақылау.
Статистикалық (ықтималдық не кездейсоқ) іріктей байқау – бұл сенімділік аумақтары мен іріктеу тәуекелін айқындауға жатқызылатын математикалық формулаларға негізделген іріктей байқау. Бұл үдеріс аудиторларға қорытындылар жасауға мүмкіндік береді, олар тестіленген іріктеудің статистикалық талдауымен расталған. Бұдан басқа, бұл үдеріс аудиторға іріктеу тәуекелін, яғни элементтердің үлкен бас жиынтығының тек бір бөлігі тестілеуінің салдарынан туындайтын тәуекелдің деңгейін өлшеу тәсілін ұсынады.
Ескерту. Статистикалық іріктей байқау бейстатистикалық іріктей байқауға қарсы қойылады. Бейстатистикалық іріктей байқау да іріктеуді талдаудың пәрменді әдісі болып табылады; ол жәй статистикалық іріктей байқауда пайдаланылатын статистикалық өлшеуіштерді пайдаланбайды.
Шығындар мен пайдалардың өзара байланысы статистикалық іріктей байқауды қолданудың негізгі басымдығы болып табылады. Статистикалық модельдеуді пайдаланудың арқасында аудитор элементтерді түзілдіре (керекті іріктеу мөлшерін айқындауды қоса отырып), сұрыптай және тестер жүргізе (іріктеу мөлшерлері қажеттіктен үлкен болып табылмайтындығын назарға ала отырып), сондай-ақ іріктеудің жеткіліктігін өлшей және талдау нәтижелерін бағалай алады.
Бейстатистикалық іріктей байқау кезінде бұл үшін аудитордың кәсіби пайымы пайдаланылса, оның аудиторға іріктеу тәуекелінің деңгейін санмен өлшеуге мүмкіндік беретіні статистикалық іріктей байқаудың тағы бір айтарлықтай басымдығы болып табылады.
Бұған қарамастан, статистикалық іріктей байқаумен бейстатистикалық іріктей байқауға қарағанда қосымша шығындардың байланыста екенін ескерген жөн.
Статистикалық іріктей байқауды бейнелейтін үш негізгі шығындар түрі:
Аудиторларды қажетті статистикалық әдіспен оқытуға байланысты шығындар,
Олар статистикалық өлшемдерге сәйкес келетіндей іріктеуді түзілдіруге байланысты шығындар,
Элементтерді тестілеу үшін сұрыптауға байланысты шығындар.
Элементтерді іріктеуге классикалық сұрыптау тәсілдері.
Аудитор тестілейтін іріктеу мөлшерін айқындаудың және іріктеу үшін элементтерді сұрыптаудың бірқатар әртүрлі тәсілдері бар. Әрбір осы тәсілдердің өз басымдықтары мен кемістіктері бар. Төменде біз іріктеу үшін элементтерді сұрыптаудың бірнеше тәсілдерінің қысқаша сыпаттамасын келтіреміз:
Сараптамалық (жүйесіз) іріктеу (Judgmental (haphazard) sampling). Мұндай тәсіл кезінде аудитор іріктеу мөлшерін айқындау үшін кәсіби пайымдауды пайдаланады, сонан соң сол не өзге элементті іріктеу құрамына кіргізу немесе керісінше кіргізбеудің қанадай да бір айқындалған жүйесінсіз не себінсіз тестілеуге арналған элементтерді сұрыптайды. Мұндай тәсіл бейстатистикалық іріктей байқау шеңберінде пайдалануы мүмкін. Ол статистикалық іріктей байқау шеңберінде пайдаланыла алмайды, себебі іріктеуді талдаудың статистикалық құралын сайма-сай пайдалануға мүмкіндік бермейді.
Кездейсоқ сандар негізінде сұрыптау. Осы тәсілді пайдаланған кезде аудитор тестілеуге арналған элементтерді сұрыптау үшін кездейсоқ сандар өндіргішін пайдаланады. Кездейсоқ сандар негізінде сұрыптау ғылыми түрде жинақталған сандарды мамұндайтын арнайы кестелер негізінде жүргізіледі. Бұл тәсіл қайсыбір біржақты қатынасты болдырмайды және барлық бас жиынтық элементттері үшін тестілеу үшін сұрыпталған болуға бірдей мүмкіндіктерді қамтамасыз етеді.
Егер де іріктеу орнын басумен болса, онда аудитор әрбір сұрыпталған элементтерден бас жинақтауға кері қайтарады, бұл бір ғана элементті қайтадан сұрыптау мүмкіндігін туындатуға әкеп соғады. Мұндай іс-тәжірибе үлкен іріктеу мөлшерін керек етеді және аудиторлардың көпшілігі іріктей байқауларды орын басусыз жүргізеді.
Стратифицирленген іріктеу. Стратифицирленген іріктеу кезінде аудитор бас жиынтықты құрайтын элементтер мөлшерін негізге ала отырып, бас жиынтықты әртүрлі деңгейлерге бөледі. Әрбір пайда болған элементтер қабаттары үшін аудитор өзінің тестілеу әдісін айқындауы тиіс. Бірдей (ұқсас) белгілерге ие болатын мөлшері бойынша бірнеше кіші элементтер жиынтықтарын құру жолымен жиынтық ішінде өзгеру әсерін кеміту стратифицирленген іріктеудің негізгі мақсаты болып табылады. Тиісінше, стратификация бас жиынтықты элементтері әртараптанған жағдайларда (яғни бір бірінен қатты ерекшеленеді) үлкен пайда келтіреді.
Барлық страттар шамамен бірдей шамаға (құндық мән) ие болғанда ең көп элементтер саны стандарттық ауытқудың ең жоғары көрсеткішіне ие страттан сұрыпталып алынуы тиіс.
Жүйелік сұрыптау. Осы тәсілді пайдалана отырып, аудитор бас жиынтық шеңберінде алдымен бастапқы мүйісті (яғни бірінші сұрыпталатын элементті) таңдайды, сонан соң сұрыптау аралығын айқындайды. Аралық белгіенгеннен кейін (мысалы, әрбір 15-ші элемент сұрыпталады), аудитор бастапқы мүйістен сұрыптауға кіріседі және тестілеу үшін әрбір 15-ші жиынтық элементін сұрыптайды. Бұл тәсіл статистикалық та, бейстатистикалық та іріктей байқау үшін пайдалануы ымүмкін, алайды оны бас жиынтықтағы элементтер қатаң тәртіпте таратылған жағдайларда пайдаланған жөн емес. Мәселен, егер де аудитор еңбеккерлердің фамилиялары бір ретпен тізілген жалақы тізімдемелеріне тест жүргізгісі келсе, оның элементтерді жүйелік сұрыптау тәсілін пайдалануы жөн емес, өйткені барлық уақытта бір еңбеккердің өзі немесе бір ғана еңбеккерлер сұрыпталады.
Топтық сұрыптау. Осы тәсіл аудиторға бас жиынтықтан блок немесе элементтер тобын сұрыптауға мүмкіндік береді. Осы әдістің көмегімен оларды іріктеуге кіргізу үшін белгілі бір жекелеген элементтерді аңғару әлдеқайда оңай, алайда көптеген жағдайларда бұл тәсіл ең жақсы бола алмайды. Мысалы, аудитор еңбеккерлердің бірде біреуі демалыста болмаған және барлық жұмыс істеушілер қайсыбір себеп бойынша ерекше құлшыныспен оларға тапсырылған тапсырмаларды орындаған мұның алдындағы екі апта ішінде ресімделген тапсырыс-нарядтарды ғана ьестілеумен шектеле алады. Мұндай тәсіл жаңа құралды немесе жаңа бақылау рәсімін тестілеу яки ұзақмерзімді бақылау туралы сөз етілгенде ең тиімді болуы мүмкін.
іріктеулі бақылаулардың әдіснамасы
Бұл бөлімшеде біз іріктей байқау үдерісінде пайдаланылатын нақты қадамдар мен рәсімдерді егжей-тегжейлі қараймыз. Алдымен біз атрибутивтік іріктей байқауды, сонан кейін айналмалыларды іріктей байқауды қарастырамыз. Сіздерге аудитор іріктей байқауларды атқарған кезде жүретін қадамдар тізбесін еске сақтау керек емес, алайда іріктей байқауларды ұйымдастыруға негізгі идеялар мен жүйедегі ұстанымдарды білулеріңіз қажет.
Атрибутивтік іріктеулі бақылаулардың әдіснамасы
Төменде аудитор атрибутивтік іріктей байқауды атқарған кезде жүретін қадамдар санамаланған:
Жоспар мақстаттарын айқындаңыз – бақылау жүйесінің жұмыс істеу пәрменділігінің дәрежесін айқындау бақылау тестілерін жүргізу мақсаты болып табылады.
Бас жиынтық пен іріктеу элементін айқындаңыз – мәселен, бас жиынтық теңгерімдік құны 10 млн.теңге 2 мың дебиторлар шотынан тұра алады. Бұл жағдайда тапысырыскердің әрбір шоты іріктеу элементі болып саналады.
Ауытқуға айқындама беріңіздер.
Рұқсат етілген деңгейін айқындаңыз – бұл жарамды болып саналып, бақылау жүйесінің бағаланатын тәуекел деңгейін өзгерттірмейтін ауытқу (сәйкессіздік) деңгейі. Бұл - бақылау жүйесінің күитілетін өлшенген тәуекел деңгейінен және кепілдеменің керекті деңгейінен алынған функция.
Сенім деңгейін (сенімділік деңгейі) айқындаңыз – аудиторға ол осы тестіден алғысы келетін сеніміділік деңгейін айқындауы қажет. Керекті сенімділік деңгейі жоғары болған сайын іріктеу мөлшері де үлкен болуы тиіс.
Бас жиынтықтағы күтілген ауытқу деңгейін айқындаңыз – егер де күтілген ауытқу деңгейі рұқсат етілген қате деңгейінен асып түссе, онда мұндай жағдаятта аудитор мүмкін бақылау тестілерін жүргізбес.
Элементтер сұрыптауының тәсілін айқындаңыз – жоғарыда әртүрлі іріктеуді түзілдіру тәсілдері қарастырылған.
8) Іріктеу мөлшерін есептеңіз – іріктеу мөлшерлерін формулалар, компьютерлер не іріктеу мөлшерлерінің кестелері көмегімен есептеуге болады. Аудитор іріктеу мөлшерін айқындаған кезде ол жадында мынадай жайттарды ұстауы тиіс:
Бақылау жүйесінің нақты тәуекел деңгейін төмендете бағалау тәуекелі (яғни шындығында бұлай болмаса да аудитор бақылау жүйесінің бара-барлығы туралы мәлімдей алатын тәуекел).
Бас жиынтық мөлшері (бұл жайт іріктеу мөлшерін айқындауға өте мардымсыз әсер етсе де).
Күтілетін ауытқу деңгейі.
Рұқсат етілген ауытқу (қателер)деңгейі.
Ескертпе. Атрибутивтік іріктеулі бақылау кезіндегі іріктеу мөлшерін айқындау үшін негізгі формула:
Іріктеу мөлшері (n) =,
Мұндағы:
С – сенім еселегіші,
р - күтілетін ауытқу деңгейі,
q =100% - р,
P – меншікті дәлдік шарасы.
Сұрыптаңыз және сұрыпталған элементтермен тестілерді орындаңыз – аудиторлық рәсімдер басжиынтықтың сұрыпталған элементтеріне қолданылады.
Іріктеулі бақылау нәтижелерін бағалаңыз – бағалау үдерісі компьютер, формулалар мен кестелерді пайдалану көмегімен жүргізіле алады.
11) Ортақ қорытындыға келіңіз – кәсіби пайымдауды пайдалана отырып, аудитор ішкі бақылаудың құралдары мен рәсімдері туралы белгілі бір ортақ қорытындыға келуі тиіс. Егер де іріктеуді талдау нәтижелері ұсынылған бақылау жүйесінің тәуекел деңгейіне сәйкес келмесе, онда аудиторға осы деңгейді түзетуге тура келеді. Аудитордың тек қана сандық мөлшерлер мен жалпы ауытқу мөлшерлерін емес, осы ауытқулардың болу себептерін айқындағаны жөн. Ауытқулар егер де қарапайым адами қателерден туындаса ештеңе емес; егер де олар түсінбестік немесе жүйенің нашар жұмыс істеуі салдарына болса тіпті қиын.
Егер де нақты ауытқу деңгейі плюс іріктеу қатесіне рұқсат рұқсат етілген ауытқу деңгейінен кем болса, онда аудитор бақылау жүйесі осы күтілгендей дәрежеде жұмыс істейтіні туралы тұжырымды үлкен ықтималдық үлесімен жасайды.
Нақты қателер деңгейі + Іріктеу қатесі ≤ Рұқсат етілген ауытқу деңгейі.
12) Іріктеулі бақылау рәсімін құжаттай ресімдеңіз – бұл істелінген жұмысты, нәтижелерді, жасалған қорытындыларды, пайдаланған әдістер мен тәсілдерді және т.с.с. кіргізеді.
Іріктеулі бақылау және сальдо тестілері
Айналмалыларды іріктей байқау әдетте аудиторды қайсыбір көрсеткіштің ақшалай шамасын тексеру қызықтырған жағдайларда қолданылады. Бұл – елеулілікке тестерді жүргізудің дәстүрлі тәсілі. Іріктеу тесті жүргізілген кезде аудитор тест нәтижелерін бүкіл бас жиынтыққа қолдануы тиіс. Осыны жасаудың ең үлгілі тәсілдері мыналар болып табылады:
Іріктеудің орташа арифметикалық мәнін айқындау. Бұл тәсілді қолдану аудиторға іріктеуді тестілеуді жүргізуге, іріктеулік жиынтықтың аудиторлық (яғни аудитор хаттаған) қосынды сандық (құндық) мәнін алуға және іріктеудің орташа арифметикалық мәнін есептеуге мүмкіндік береді. Содан кейін бұл сан барлық бас жиынтықтың санына көбейтіледі. Осындай тест жүргізу үшін аудиторға іріктеулік жиынтықтың теңгерімдік құнын (яғни есепке алу кітаптарына енгізілген құнын) білу керек емес.
Олқылықты бағалау. Осы тәсілмен аудитор теңгерімдік құн (яғни есепке алу кітаптарына енгізілген құн) мен аудиторлық (яғни аудитор хаттаған) арасындағы орташа олқылықты ірітеулік жиынтықтың қосылған мәнімен табады, сонан соң осы орташа олқылықты бас жиынтықтағы әрбір элементке қолданады. Бұл орташа олқылық содан кейін бас жиынтықтың қосынды мәнінінің рұқсат етілген шекараларын (плюс-минус) айқындау үшін бас жиынтық элементтерінің ортақ санына көбейтіледі. Алынған нәтижелер соңғыларды орындылығын айқындау үшін шоттағы нақты қалдықтармен салыстырылады.
Еселегіштер әдісі. Аудитор іріктеулік жиынтықтың теңгермелік құны мен іріктеулік жиынтықтың қосынды шамасының арасындағы арақатынасты айқындайды, сонан соң осы еселегішті барлық бас жиынтыққа қолданады. Бұл тәсіл теңгерімдік және аудиторлық шамалар жақын болған кезде аса пәрменді.
• Іріктеу мөлшеріне ықтималдық-шамаластық немесе ақшалай бұрмалаушылықтарды айқындау мақсатындағы іріктеу. Бұл тәсіл арнайы бөлімшеде жеке қарастырылады.
Мысал. Дебиторлардың сальдо шоты 4,5 млн теңгеге тең және 4 мың тапсырыскер шоттарын кіргізеді. Ішкі аудитор теңгерімдік құны 225 мың теңге 200 шотты сұрыптайды. Шоттардың аудиторлық қосынды сомасы 240 мың теңгені құрайды. 1) орташа арифметикалық іріктеу мәнін, 2) олқылықты бағалауды 3) еселегіштер әдісі бойынша есептеулер төменде келтірілген.
Іріктеудің орташа арифметикалық мәні. Аудитор алдымен іріктеудің орташа арифметикалық мәнін (240 мың теңге : 200 = 1 200 теңге.) есептейді, содан кейін дебиторлардың сальдо шоты шамасының бара-барлығын бағалау үшін осы санды бас жиынтықтағы шоттардың жалпы санына көбейтеді (1200 теңге х 4 000 = 4,8 млн теңге).
Олқылықты бағалау. Іріктеулік жиынтықтың аудиторлық қосынды мәні мен іріктеудің теңгерімдік құны арасындағы орташа арифметикалық «айырмасын» анықтаңыз [(240 мың теңге - 225 мың теңге) : 200 = 75 теңге]. Осы санды бас жиынтықтағы дебиторлардың жалпы шоттар санына көбейтіңіз де олқылықтың жалпы санын аласыз: (75 теңге х 4 000 = 300 мың теңге). Бұл олқылық теңгерімдік құнға қосылады. Соның нәтижесінде бас жиынтықтағы қосынды шаманың бағасын аласыз (4,5 млн теңге + 300 мың теңге = 4,8 млн теңге).
Еселегіштер әдісі. Іріктеулік жиынтықтың аудиторлық қосынды мәні мен іріктеудің теңгерімдік құны арасындағы арақатынасты есептеңіз (240 мың теңге : 225 мың теңге = 1,066). Осы еселегішті бас жиынтықтың теңгерімдік құнына көбейтіңіз (1,066 х 4,5 млн теңге = 4,8 млн теңге).
Айналмалыларды іріктей байқаулардың әдіснамасы
Айналмалыларды іріктей байқау кезінде аудитор жүруі тиіс қадамдар төменде келтірілген. Санамаланған қадамдар аудитордың атрибутивтік іріктей байқауды атқару кезінде жасайтындарымен дәл келгенде біз қайталай түсініктемелерді түсіреміз:
Жоспардың мақсаттарын айқындаңыз.
Бас жиынтық пен іріктеу элементін айқындаңыз.
Сенім деңгейін айқындаңыз. Бұл аудитор іздеген іріктеуді талдау нәтижесіндегі сенімділік деңгейі. Осы деңгей жоғары болған сайын іріктеу мөлшері үлкен болуы тиіс.
Ақшалай өрнектегі стандарттық ауытқу деңгейін (немесе ақшалай бұрмаалушылық деңгейін) айқындаңыз – бұл аудитордың пайымдау мәселесі, алайда бұрмалау ұлғайған сайын іріктеу мөлшері де ұлғаяды.
Рұқсат етілген бұрмалаушылық деңгейді табыңыз.
Элементтерді сұрыптау тәсілін айқындаңыз.
Іріктеу мөлшерлерін есептеңіз – іріктеу мөлшерлерін формулалар, компьютерлер немесе іріктеу мөлшерлерінің кестесі көмегімен есептеуге болады.
Ескерту. Айналмалыларды іріктей байқау кезінде іріктеу мөлшерін анықтаудың негізгі формуласы :
Іріктеу мөлшері (n1) =
Мұндағы С – сенім еселегіші (стандарттық ауытқулардың талап етілетін сенім деңгейіне қатысты саны (1 – бұрыс қабылдамау тәуекелі)),
n1 – элементтерді сұрыптауда алмастыруды ескере отырып іріктеу мқөлшері, - бас жиынтықтағы стандарттық ауытқу (пилоттық іріктеу негізінде не былтырғы жылғы іріктеуй байқау нәтижелері бойынша жасалған бағалау)
Р – дәлдік шарасы немесе іріктей байқаудың рұқсат етілген тәуекелінің деңгейі.
Сұрыптаңыз және сұрапталған элементтермен тестерді атқарыңыз.
Іріктеулі бақылау нәтижелерін бағалаңыз - аудитор дәлдік шарасын бағалауы тиіс (бұл күтілген олқылық (плюс-минус) немесе бас жиынтықтың күтілген қосынды шамасы болуы тиіс аралық).
Ортақ қорытындыға келіңіз.
Іріктеу мөлшеріне ықтималдық-шамаластық (Probability-Proportional-to-Size Sampling, PPS) айналмалыларды іріктей байқау түрлерінің бірі болып табылады, соның шеңберінде аудитор тапсырыс-нарядтардың орнына бас жиынтықтың өзі немесе өзге идентификаторлар тұрпаты ретінде бас жиынтықтан теңгемен нақты сомаларды пайдаланады. Мәселен, егер де дебиторлық берешек шоттарының тесті туралы сөз етілсе, онда бас жиынтық дебиторлар берешегін қосу есебінен емес, шотта санын қосу есебінен құрылады.
PPS тәсілінде екі теңдесі жоқ сипаттама бар, солардың көмегімен осы әдістің іріктей байқау үшін пайдаланудың сайма-сайлығы айқындалады:
PPS автоматты түрде бас жиынтықты страттарға бөледі, өйткені ең ірі элемент бсұрыпталудың ең үлкен ықтималдығына, ал осы сәтте ең кішкентайы – ең кем ықтималдыққа ие болады. Бұл осындай әдісті бас жиынтық құрылымы әртараптандырылған кезде пайдалану тиімді екенін білдіреді.
PPS төмендеуге қарағанда жоғарылауды аңғару үшін пәрменді. Бұл элемент шамасы кем болған сайын оның іріктеу құрамына кіру мүмкіндіктері аз болғандықтан жүреді. Сонымен, нөлдік сальдолы (немесе тіпті есепке алынбаған) тестілеу үшін сұрыптауға ешқандай мүмкіндіккке ие болмайды. Сондықтан PPS пассивтерге қарағанда активтерді тестілеу үшін пайдаланған эөн, себебі активтер шамасы пассивтерге қарағанда үлкен ықтмалдықпен жоғарылай алады.
PPS автоматты түрде бас жиынтықты стратифициялауының арқасында ол төменгі қателер (ауытқулар) деңгейлі ортада мөлшерлері бойынша кішігірім іріктеулермен шектелуге мүмкінідік береді. Бұдан басқа, бір тапсырыс-наряд қана бір реттен артық сұрыпталатындықтан (тапсырыс сомасы көбейген сайын қайталай іріктеу ықтималдығы көп болады), PPS қажетті тестілер санын да шектеуге мүмкіндік жасайды.
Алайда қателер (ауытқулар) жоғары деңгейлі ортада PPS қолдану бір элемент қана бір реттен артық сұрыптала алу мән-жайының салдарынан айналмалыларды «классикалық» іріктей байқауды пайдаланғаннан гөрі үлкен мөлшерлі іріктеулерді құруға әкеп соғуы мүмкін .
PPS іріктеу мөлшерін анықтау үшін аудитор мынадай шамаларды есептеуі тиіс (сізге математикалық есептеулердің үдерісін білу міндетті емес, алайда осы есептеулерде ескерілетін жайттарды білуіңіз керек):
• Жоғарылау қателеріне қолданымды сенімділік жайттары - бұл жайттың мәндері кестеден алынады (төмендегіге қараңыз)
PPS сенімділік жайттары
|
|
Талап етілетін сенімділік надежность
|
Жайттар
|
99%
|
4,605
|
95%
|
2,996
|
90%
|
2,300
|
• Күтілетін қателер деңгейі – бұл көрсеткішті есептеу қателер күтілген жағдайларда қажет. Ол былайша есептеледі:
Күтілген бұрмалаушылқтар сомасы
Күтілетін қателер деңгейі = —————————————
Бас жиынтық
Рұқсат етілген деңгей – бұл көрсеткіш іріктеу мөлшерін есептеу үшін қажет. Бұл үшін екі формула пайдаланылады:
Іріктеу аралығы
Рұқсат етілген бұрмалаушылықтар деңгейі = ————————————————————————
Жоғарыдау қатесіне қолданымды сенімділік жайты
Бас жиынтық
Іріктеу мөлшері = ————————————
Іріктеу аралығы
Есептеу мысалы. Аудитор теңгерімдік құны 4,5 млн.теңге дебиторлық берешектің шоттарын жоғарылау тақырыбына тексеруді шешті. PPS аудиторлық тапсырманың мақсаттарына жетудің ең үздік әдісі болып табылатыны анықталды. Аудитор теңгерімдік құндағы 5 пайыздық қате елеулі болып табылатын шешім қабылдады. 4,5 млн.теңгеден 5%-ы 225,0 мың теңгені құрайды. аудитор сондай-ақ сеніміділік деңгейін пайдалануды шешті; ол жиынтықта қайсыбір қателерді күтпейді. Осы міндеттердің шамалары төмендегідей келтірілген:
Теңгерімдік құн = 4 500 000 теңге.
Жиынтықтағы шоттар саны = 2 000
Рұқсат етілген қате = 225 000 тенге.
Сенімділік деңгейі = 95%.
Іріктеу аралығы (I) былайша есептеледі:
225000
I = ——— = 75100 теңге.
2,996
Іріктеу мөлшері (n) былайша есептеледі:
4500000
n = ———— = 60
75000
Біз содан соң тапсырыскерлердің осы сальдо шоттарын сұрыптау нәтижелерін іріктеуді құру үшін пайдалана аламыз. Бұл үдеріс төменде келтірілген кестеде көрсетілген. Жартылай жуан әріптермен көрсетілген элементтер тестілеу үшін сұрыпталған. Ең ірі қалдықтармен бірге шоттар іріктеу құрамына кіргеніне назар аударыңыз. Іріктеу құрамында 60 шот және кейбір шоттар тым мардымсыз теңгерімге ие болса да, осыған қарамастан PPS әдісі ең айтарлықтай теңгерімді шоттар сұрыпталады деп жоғары ықтималдық көрсетеді. Аудитор тек 3% бас жиынтығын тестіледі, алайда бұл жалпы теңгерімдік құнның 58% құрады.
PPS іріктеуін құру үшін жұмыс кестесі
Тапсырыскер
|
Сальдо(Теңгерімдік құн)
|
Жалпы нәтиже
|
Сұрыпталған элементтер
|
0001
|
1789
|
1789
|
1789
|
0002
|
536
|
(1789+536) =2325
|
|
0003
|
897
|
(2325+897) = 3222
|
+ 75100
|
0004
|
4565
|
7787
|
|
0005
|
70897
|
78684
|
76889
|
0006
|
673
|
79357
|
|
0007
|
8901
|
88258
|
|
0008
|
1000
|
89258
|
+ 75100
|
0009
|
9987
|
99245
|
|
0010
|
60541
|
159786
|
151289
+ 75100
|
2000
|
4897
|
4 500 000
|
|
|
4 500 000
(100%)
|
|
2 587 987
(58%)
|
Кездейсоқ сандар кестелерін пайдалану
Кездейсоқ сандар кестелері бас жиынтықтың әрбір элементі іріктеуге кіруге бірдей мүмкіндікке ие болатын кепілдеме алуға мүмкіндік жасайтын тәсіл ретінде пайдаланылады. АҚШ шттаттары арасындағы сауданы реттейтін комиссия (Interstate Commerce Commission) осындай кестелердің бірін әзірледі(см. ниже). Кесте 105 мың кездейсоқ ондық таңбалардан тұрады. Толығымен кесте 1 500 жол мен 14 бағаннан тұрады. Жолдар мен бағандар рет-ретімен нөмірленген. Әрбір бағанда кестені пайдалануға ыңғайлы болу үшін бестаңбалы сандар бар. Элементтердің алаламаусыз сұрыпталуын қамтамасыз ету үшін кестені дұрыс пайдалану қажет.
Кездейсоқ сандар кестесі
Эл-т (1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8)
1000 37039 97547 64673 31546 99314 66854 97855 99965
|
37039
|
97547
|
64673
|
31546
|
99314
|
66854
|
97855
|
99965
|
1001
|
25145
|
84834
|
23009
|
51584
|
66754
|
77785
|
52357
|
25532
|
1002
|
98433
|
54725
|
18864
|
65886
|
78918
|
78825
|
58210
|
76835
|
1003
|
97965
|
68548
|
81545
|
82933
|
93545
|
86959
|
63262
|
61454
|
1004
|
78049
|
67830
|
14624
|
17563
|
25697
|
07734
|
48243
|
94318
|
1005
|
50203
|
25658
|
91478
|
08509
|
23308
|
48130
|
65047
|
77873
|
1006
|
40059
|
67825
|
18934
|
64998
|
49807
|
71126
|
77818
|
56893
|
1007
|
84350
|
67241
|
54031
|
34535
|
04093
|
35062
|
58163
|
14205
|
1008
|
84350
|
51637
|
91500
|
48722
|
60988
|
60029
|
60873
|
37423
|
1009
|
30954
|
36464
|
98305
|
08009
|
00666
|
29255
|
18514
|
49158
|
1010
|
50188
|
22554
|
86160
|
92250
|
14021
|
65859
|
16237
|
72296
|
1011
|
50014
|
00463
|
13906
|
35936
|
71761
|
95755
|
87002
|
71667
|
1012
|
66023
|
21428
|
14742
|
94874
|
23308
|
58533
|
26507
|
11208
|
1013
|
04458
|
61862
|
63119
|
09541
|
01715
|
87901
|
91260
|
03079
|
1014
|
57510
|
36314
|
30542
|
09712
|
37714
|
95482
|
30607
|
68475
|
1015
|
43373
|
58939
|
95848
|
28288
|
60341
|
52174
|
11879
|
18115
|
1016
|
81500
|
12763
|
64423
|
02268
|
57905
|
72347
|
49498
|
21871
|
1017
|
78938
|
71312
|
99705
|
71546
|
42274
|
23915
|
38405
|
18779
|
1018
|
64257
|
93218
|
35793
|
43671
|
64055
|
88729
|
11168
|
60260
|
1019
|
56864
|
21554
|
70445
|
24841
|
04779
|
56774
|
96129
|
73594
|
1020
|
35314
|
29631
|
06937
|
54545
|
04470
|
75463
|
77112
|
77126
|
1021
|
40704
|
48823
|
65963
|
39359
|
12717
|
56201
|
22811
|
24863
|
1022
|
07318
|
44623
|
02843
|
33299
|
59872
|
86774
|
06926
|
12672
|
1023
|
94550
|
23299
|
45557
|
07923
|
75126
|
00808
|
01312
|
46689
|
1024
|
34348
|
81191
|
21027
|
77087
|
10909
|
03676
|
97723
|
34469
|
1025
|
92277
|
57115
|
50789
|
68111
|
75305
|
53289
|
39751
|
45760
|
1026
|
56093
|
58302
|
52236
|
64756
|
50273
|
61566
|
61962
|
92280
|
1027
|
16623
|
17849
|
96701
|
94971
|
94758
|
08845
|
32260
|
59823
|
1028
|
50848
|
93982
|
66451
|
32143
|
05441
|
10399
|
17775
|
74169
|
1029
|
48006
|
58220
|
58367
|
66577
|
68583
|
21108
|
41361
|
20732
|
1030
|
56640
|
27890
|
28825
|
96509
|
21363
|
53657
|
60119
|
75385
|
Мысал ретінде келіңіздер, ішкі аудитор 50 алдын ала нөмірленген саудалық шоттардан тұратын кездейсоқ іріктеуді түзілдіргісі келетініін жорамалдайық. Бұл шоттар 3272 басталып, 8825 нөмірімен аяқталады. Шоттар нөмірлері төрт таңбалы болғандықтан, кездейсоқ іріктеуде де төрттаңбалы сандарды пайдаланған жөн. Демек, бірінші сұрыпталған элемент 3703 нөмірлі шот болуы тиіс, себебі ол 3272 мен 8825 арасында. Бағандағы келесі үш санды елемген жөн, өйткені олар берілген аралыққа түспейді. Екінші сұрыпталған элемент реттік нөмірі 7804, үшіншісіі – нөмірі 5020 сауда шоты болады. Үдеріс барлық 50 шот сұрыпталғанша жалғаса береді. Кестеде 50 таңдалған шоттың нөмірлері жартылай жуан әріптермен таңбаланған.
Осы кестені пайдалану кезінде аудитор элементтерді бағандармен немесе жолдармен қозғала отырып сұрыптай ма маңызды емес; тіпті осындай кестеде сандар цифрдан тұратыны да маңызға ие болмайды. Мәселен, егер де алтытаңбалы элементтерді сұрыптау керек болса, онда біздің кестеде көрші бағанда орналасқан саннан бірінші цифр пайдаланылар еді: мысалы, 3703 саны 370399-ға айналар еді. Осы жағдайда кестедегі сандарды іріктеу тәсілін пайдалануда дәйектілік ең маңызды болып табылады.
12-қосымша –Кемшіліктер жөніндегі жұмыс құжаттамасының үлгісі
Кемшіліктер жөніндегі жұмыс құжаттамасының Үлгісі
Жұмыс қағазына сілтеме: _____________________________________________________
Даярланды (ішкі аудитордың аты-жөні, лауазымы): ____________________________ Дата, қолтаңбасы: ____________
Тексерілді (аудиторлық тапсырма жетекшісінің аты-жөні, лауазымы): ___________________ Дата, қолтаңбасы: ____________
Аңғарылған сәйкессіздік рейтингі4:________________
№ п/п
|
Аудиторлық пайымдама
|
аудит объектісі жетекшісінің түсіндірмесі5:
|
_______________________________ (ФИО, подпись руководителя объекта аудита)
Дата:______________
13-қосымша – Аудиторлық есеп
Аудиторлық есеп
Аудиторлық тапсырманың атауы
Аудит объектісінің атауы
Аудиторлық тапсырманы орындау мерзімі
Аудит мезгілі
Аудиторлық тапсырманы Ішкі аудит қызметі «___________» АҚ-тың Ішкі аудит қызметі ұсынған уәкілеттіктеріне сәйкес жүргізді.
Осы аудиторлық есеп беру мыналарды қарау үшін арналған:
(адресаттар көрсетіледі)
«________________» АҚ
Ішкі аудит қызметі
«____» __________ 20__ жыл
Мазмұны
1. ______________________________________________________________ _______ (аудиторлық тапсырманың операция/рәсім (мәселе) атауы) (№ бет)
2. ______________________________________________________________ _______ (аудиторлық тапсырманың операция/рәсім (мәселе) атауы) (№ бет)
Қосымшалар тізімі :
Қосымшаның нөмірі Қосымшаның атауы Парақтар саны
________________________________________________________ (аудиторлық тапсырманың операция/рәсім (мәселе) атауы)
Байқау
Аңғарулар
Ұсынымдар
Қосымша: ___________ __ парақ.
Басшылықтың түзетуші әрекеттер жоспары (оны ұсынған кезде) аудиторлық есептемеге қосымша ретінде ресімделеді.
Аудиторлық тапсырма жетекшісі __________ Т.А.Ә.
«___»_________20__жыл (Аудиторлық тапсырма жетекшісі қол қойған дата)
Ішкі аудит қызметінің жетекшісі __________ Т.А.Ә.
«___»_________20__жыл (Ішкі аудит қызметінің жетекшісі қол қойған дата)
Жетекші (аудит объектісінің) __________ Т.А.Ә.
«___»_________20__года (аудит объектісінің жетекшісі қол қойған дата)
14-қосымша – Ішкі аудит қызметінің жетекшісі _______________ аудит нәтижелері бойынша аудит объектісі ұсынған түзетуші және/немесе ескертуші әрекеттерінің жоспары
Ішкі аудит қызметінің жетекшісі _______________ аудит нәтижелері бойынша аудит объектісі ұсынған түзетуші және/немесе ескертуші әрекеттерінің жоспары
№ р/с
|
Сәйкессіздіктің қысқаша мазмұны
|
Қызмет ұсынымдары
|
Жоспарланған түзетуші және/немесе ескертуші әрекеттер
|
Түзетуші және/немесе ескертуші әрекеттерді орындау мерзімі
|
Ескерту
|
1
|
|
|
|
|
|
2
|
|
|
|
|
|
Жетекші (аудит объектісінің) __________ Т.А.Ә.
«___»_________20__жыл
(аудит объектісінің жетекшісі қол қойған дата)
15-қосымша – Берілген ұсынымдарға мониторинг нәтижелері жөніндегі ақпарат
«___»__________ 20__ жылғы жай-күй бойынша
Берілген ұсынымдарға мониторинг нәтижелері жөніндегі Ақпарат
№ р\с
|
Аудиторлық тапсырма (аудиторлық есеп) атауы және оны орындау мерзімдері
|
Сол бойынша ұсыным берілген аудиторлық тапсырманың операция/рәсім (мәселе) атауы
|
Аудит объектісі – іс-шаралар орындаушысының атауы
|
Ұсынымдар мазмұны
|
Ұсынымдардың (аудиторлық ескертпенің) орындалуын бағалау
|
Ескерту
|
1
|
|
|
|
|
|
|
2
|
|
|
|
|
|
|
Ішкі аудит қызметінің жетекшісі ______________________ Т.А.Ә. (қолы)
16-қосымша – Орындалмаған ұсынымдар туралы ақпарат
«___» ________ 20__ жылғы орындалмаған ұсынымдар туралы ақпарат
№
р\с
|
Аудит объектісі – іс-шаралар орындаушысының атауы
|
Аудиторлық тапсырма (аудиторлық есеп) атауы және оны орындау мерзімдері
|
Ұсынымдар мазмұны
|
Белгіленген орындалу мерзімі (оны тағайындаған жағдайда)
|
Орындалмау себептері
|
Директорлар кеңесінің шешімі
|
1
|
|
|
|
|
|
|
2
|
|
|
|
|
|
|
Ішкі аудит қызметінің жетекшісі ___________________ Т.А.Ә. (қолы)
Достарыңызбен бөлісу: |