Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы

тұр   ма?   [сеңгеше]   сөзіндегі   үндес   лексемалардың   аражігін
ажыратып тұрған – әрқайсысының өз екпіні. Сонда қазақ тілі
просодикасындағы   негізгі   сипат   –   сингармонизмде   болса,   ол
проф. Ә.Жүнісбек айтқан сөз мағынасын танытатын, сөз жа-
сайтын, бір бүтін етіп ұстап тұратын қатырғы болса, олардың
сөйленістегі аражігін айқындап тұратын екпін болады. Сонда
екпін сингармонизмге қосалқы болады. Эксперименттік талда-
улар қазақ тіліндегі екі буынды сөздің ІІ-буынындағы дауысты
ұзақ   болатынын,   ІІ-буында   дауысты   ашық  болса,   І-буындағы
дауысты қысқа болатынын көрсеткен. Ендеше аяққы буындағы
дауыс созылыңқылығы екпінді хабарлайды.
Жалпы үндесім заңының дыбыстарды буын не сөзге бірік-
тіретін құрсау қызметін атқаруы, сөзді бір бүтін етіп тұратын
сипаты туралы қағида Ә.Жүнісбек есімімен бүгінде қазақ тіл
білімінде орнықты. Үндесім заңының алфавиттегі әріп санын
азайтуға, жазуда үнемділік заңын күшейтуге көмегі болаты-нын
А.Байтұрсынұлы, Ә.Жүнісбек әліпбилері дәлелдеді. Төте жазу
қазақ   графикасы   тарихында   бірден-бір   фонематикалық   жазу
болды. “Графиканың жетілгенін аз әріппен тілдегі ды-быстарды
қаншалықты   дәл,   жеткілікті   бере   алды   –   сол   арқылы
анықтайды”.
Үндесім   заңдылығы   қазіргі   қазақ   жазуында:   1)   дауыс-ты
дыбыстардың жуан-жіңішке түрлеріне әріп арналумен; 2) <қ> <к>
<қ>   <г>   фонемаларына   таңба   берілумен;   3)   түбірдің   соңғы
буынының   жуан-жіңішкелігіне   қарай   қосымшалардың
жалғануымен; 4) бейүндес буын жігінде  ћ,  х  әріптерінің маркер-
лігімен (жићаз [жійћ’а’з], Ахмет [ах’
і
м’ет’]) көрініс тапты.
Ал бүкіл қазақ сөзінің 5% құрайтын (М.Жүсіпов) бейүндес
буынды сөздердің (олар не кірме сөз, не біріккен сөз, не кір-ме
жұрнақты   сөз   болуы   мүмкін)   дені   ашық   буын   мен   бітеу
буынның (бітеу буын мен бітеу буынның) қосындысынан және
екінші буында қысаң дауыстылардың болуымен ерекшеленеді:
құрмет, құдірет, қабілет, қасірет, қажет, қауесет, қадір, қазір,
қаріп, қабір, қауіп, қанден, қадім, қапер, қатер, қорек, лағынет,
қастерле,   қатыгез,   кәмшат  т.б.  Мұнда   бітеу   буын   жігінде   екі
дауыссыз   арасына   қысаң,   сына,   жіңішке   дауысты   дәнекерленіп,
өтпелі буын жасайды. Сөз үндесім заңдылығына қайшы жазыл-са
да,   үндес   айтылады.  Құрмет  [қ’үр
і
м’ет’],  қабілет  [қ’әб’
і
л’ет’]
т.с.с.   Ал  қазір,  қаріп,  қауіп,  қадір  сөздерінде   жіңішке   қысаң,
езуліктің таңбалануы дәстүрлі жазу принципінен шыққан.
Мұндағы і әрпі – <ы> фонемасы да, <і> фонемасы да емес, сөз 
аяғындағы екпінмен байланысты таңбаланған сына дыбыс.
Пысықтау сұрақтары:
1. Қазақ тіліндегі үндесім заңының атқаратын қызмет қандай?
2. Үндесім заңының жазу үнемділігін жасаудағы қызметі неде?
3. Қазақ жазуында үндесімнің қай түрі таңбаланады?
4. Қазақ,   шетел   ғалымдары   үндесім   заңының   қызметін   қалай
анықтайды?
...Қазақ тілі ауызша жүйесінің үлкен құрсауы үндесім заңы
(сингармонизм заңы).  Ол  –  тілдегі дауысты дыбыстардың  бір-
бірімен   үйлесіп,   үндесіп,   ыңғайласып   айтылуы.  Үндесім
заңының екі жағы бар. Оның біріншісі және негізгісі – бір сөз
бойындағы дауысты дыбыстардың бірыңғай жуан, не бірыңғай
жіңішке айтылатын тіл үндесімі. Сөз түбірі мен оған қосылған
жұрнақ,   жалғанған   жалғау,   не   бірыңғай   жуан,   не   бірыңғай
жіңішке   болып   отырады.   Қазақ   тілінің   бұл   дыбыстық
заңдылығы  жазуда  да  көрініс  тапқан.   Сондықтан   бүкіл түркі
халықтарының   мақтанышына   айналған   А.Байтұрсынұлының
әліпбиі қазақ тілінің басты үндестік заңын айғақтайтын бірден-
бір алфавит болғаны белгілі.
Қазіргі қазақ графикасында да үндестіктің осы түрі бейнеле-
неді. Бірақ тілдің ауызша және жазба жүйесінде бұл қағидадан
ауытқитын мынадай тұстар бар:
Ол ең алдымен ә дыбысына байланысты. Қазақ тілінде ә ды-
бысы сөздің барлық буынында, әсіресе соңғы буындарда айты-
ла бермейді. Сондықтан жазуда екінші буыннан ары а әрпімен
таңбаланады. Мысалы, күнәһар, тәкаппар, рәсуа, Жәмила,
Рәбиға  т.б.  Ә  дыбысының
қазақ  сөзінің  аяқтамайтынын
сөз  соңындағы  жалғаулардан
да  көруге  болады:  жайлауда
– жәйләуда,  куәландыру – күуәләндіру,  тәкаппарланғанмен  –
тәкәппәрләңғаммен, Жәмилаға – Жәмійләға.
Сөйтіп,   жіңішке   буыннан   басталған   сөз   жуандап   барып
аяқталып, тіл үндестігі бұзылғандай болып көрінеді. Бұл ара-да
тілдің  ауызша  түрін таңбалап  көрсетудің  қиындығын ес-керу
керек.   өйткені   орфоэпиялық   сөздікте  күнәға  деген   сөздің
айтылуын  күнәға  деп   беруден   басқа   амал   таппай,   екінші
буындағы ә-ні жіңішке, үшінші буындағы а-ны жуан етіп, анық
оқып, сөз бойындағы бейүндестікті «баттитып» көрсетеміз.
140
141

Сондықтан сөз бірден жуандап кетпей, алдыңғы дауыстының
реңкін ала жүріп, бірте-бірте өзгеретінін әрқашан біліп отыру
керек. Мысалы, кінәламау – кінәләмау, күмәнданғандықтан
– күмәндәңғандықтан, рәсуаланғанмен – рәс
ү
уәләңғанмен де-
ген сияқты екінші буында  ә  келетін  сөздер үшінші буында  а-ға
жуықтап,  ә-нің   реңкін   сақтап,   яғни  а  мен  ә-нің   ортасында   ай-
тылып,   сөз   аяғында   жуан   дыбыстауға   көшеді.   Сонда   бейүндес
жазылатын   сөздерді   жіңішкеден   жуанға,   бірте-бірте,   буын   жігін
ажыратпай   өткізіп   айтатын   болсақ,   сөз   табиғи   қалпын   сақтап,
үндесімді шығатын болады. Оны былай көрсетуге болады: ә – б
– а
Мына сөздердің айтылу нормасын сақтап, жаттығып 
көріңіздер:
пәруана – пәр
ү
үәнб 
пәруардігер – пәр
ү
уәрдігер
пәруайсыздану – 
пәр
ү
уәйсізденүу пәруайсыз – 
пәр
ү
уәйсіз пәтуа – пәт
ү
уә 
пәтуаласу – пәт
ү
уәлбсұу
пәтуаластыру – пәт
ү
уәлбстырұу 
рәсуа – рәс
ү
уә рәсуаланғанмен – 
рәс
ү
уәлбңғбммен
Сондай-ақ ш, ж мен й-дің аралығында жазылатын а дыбысы
айтуда жіңішкеріп,  ә-ге ұқсап кетеді:  шай  –  шәй,  жай  –  жәй.
Бұл   позициядағы  ә-нің   жіңішкеруі   өзінен   кейінгі   буынды   да
қамтиды. Бірақ сөз соңында, әсіресе қосымша қосылғанда сөз
бірте-бір-те жуандай береді. Сонда  ә  әрпі мен  а  дыбысының
аралығында тағы да 2-3 саты аралық реңктер айтылады, яғни ә
дыбысы екін-ші буыннан ары жуандап, соңында мүлдем жуан
дыбысқа   айна-лып   кетеді.   Кейде   ауызекі   тілде   сөз   жіңішке
үндесуін  бұзбаған қалпы соңындағы  а  дыбысының орнына  ә
айтылады.   Мысалы,  жайылымдағы   –   жәйілімдегі.  Бірақ   бұл
орфоэпиялық норма бола алмайды.
Мына   сөздердің   орфоэпиялық   нормасын   сақтап   айтып,
жаттығыңыздар:
шайға – шәйғә 
шайларың – шәйләры
’
ң
шайларыңды – шәйләры
’
ңді 
жайлау – жәйләу жайлауда – 
жәйләудб
жайлаудағылар – жәйләудбғылар
шашбау – шәшпбу шашына – 
шәшінб шашындағы – 
шәшіндбғы жайылым – жәйілім
Екіншіден, қазақ тілінің үндесім құбылысына бағынбайтын
түбірдің жуан, жіңішкелігіне үйлеспейтін мынадай жұрнақтар
бар: -қор, -паз, -кер, -кеш, -қой, -кент, -пен, -мен, -нікі, -күнем,
-хан, -хана, -тал, -паң. Мысалы: шайқор – шәйқор, өнерпаз
– өнөрпаз, әсемпаз – әсемпаз, арбакеш – арбакеш, қушыкеш
– құушұкеш, қаламгер – қаламгер, жауапкер – жауапкер, айып-
кер – айыпкер, саудагер – саудагер, ананікі – ананікі, Мараттікі
– мараттікі, тарақпен – тарақпен, отпен – отпен, сумен –
сұумен, пайдакүнем – пайдагүнөм, ақылгөй – ақылгөй, данагөй
– данагөй, есепқой – есепқой, сәнқой – сәңқой, әзілқой – әзілқой,
Шымкент – шымгент, Құмкент – құмгент, емхана – емхана,
дәріхана – дәр
і
хана, кітапхана – кітапқана.
Мұнда   көріп   отырғанымыздай,   буын   жігіндегі   дауыссыз   ды-
быстар ғана көрші дыбыстың әсерінен өзгеріп, үйлесіп айтылады
да  (ақылгөй,  құмгент,  пайдагүнөм  ), тіл үндестігі  сақталмайды.
Бұлардың  қор,  паз,  кеш,  гөй,  кент,  хана,  хан  түрлері араб, парсы
тілдерінен енген және сол тілдік нұсқасын біршама сақтап игеріл-
гендіктен,   өзгермей   айтылады   да,  -нікі,   -күнем,   -пен,   -мен,   -бен
жұрнақтары   түбір   сөзден   туған   төл   жұрнақтар   болғандықтан,
үйлесім заңдылығына бағынып айтылады.
Үшіншіден, бір сыңары жуан, бір сыңары жіңішке біріккен
қос, күрделі сөздер жазылуы бойынша аралас айтылады: жел-
бау – желбау, қара ет – қар
’
ет, Сәрсенғали – сәрсеңғәлій, кесе-
аяқ – кес
’
айақ, кесеқап – кесеғап, Зеңгібаба – зеңгібаба, итарқа
– ійтарқа, итала – ійтала, итжуа – ійтшұуа, ит-құс – ійт-
құс.
Тіл үндестігінің тағы бір бұзылар тұсы и әрпі немесе ый, ій
дыбыс тіркесі мен х дыбысы айтылатын сөздер шенінде.
Мысалы, тарихи, рухани, жиһаз, жиһангер, ислам, иллахи, ил-
хам, табиғи сөздері қазақ әдеби тілінің орфоэпиялық нормасын-да
тарыйхый, ыйлхам, табыйғый деп, бірыңғай жуан немесе
тәрийхій, рүухәній, жійхәз, жійхәңгер, ійсләм, ійлләхій, ійлхәм,
тәбійғій  деп,  бірыңғай жіңішке айтылмайды.  Сондықтан  бұл
сөздер х дыбысының әсерінен және ій-дің табиғатымен аралас
буын болып айтылады: тарійхій, рұуханій, жійхаз, жійхаңгер,
142
143