Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы

ІІ. ҚАЗАҚ ЖАЗУЫНЫҢ ТАРИХЫ:
ӘЛІПБИ ТҮРЛЕРІ МЕН ЕМЛЕ МӘСЕЛЕЛЕРІ
Біз   қазақ   халқының   қолданған   жазу   типтерін   семасио-
графиялық және  фонемаграфиялық  деп  бөле  отырып,  зертте-
уге   фонемаграфиялық   жазу   түрлерін   нысан   етеміз.   Өйткені
пиктографиялық   жазу   мен   ДЖ   жазудың   екі   басқа   типіне
жатады.   Екіншіден,   ғалымдар   арасында   сурет   жазуды   жазу
түріне   сана-майтын   көзқарастар   басым,   үшіншіден,
пиктографиялық   жазу   өз   алдына   кең   масштабтағы   зерттеуге
нысан   бола   алады.   Және   қазіргі   қазақ   жазуының   бейнесін,
болашақ “кескінін” тану үшін қазақ жазуы  тарихындағы ДЖ
түрлерінің сипатын, әліпбиі мен емлесін анықтау қажеттігі бар.
Қазақ халқының пайдаланған ДЖ түріне көне түркі жазуы
(КТЖ), ұйғыр, араб жазуы және А.Байтұрсынұлының төте жазу
(ТЖ)   үлгісі,   латын   графикасына   негізделген   қазақ   жазуы
(ЛГнҚЖ), орыс графикасына негізделген қазақ жазуы (ОГнҚЖ)
жатады.   Аталған   әліпби   түрлері   жекелей   зерттеу   объектісі
болатындықтан бүгінге дейін аталған жазу түрлері зерттеу ны-
санына   алынбағандықтан,   жұмысымызда   жоғарыдағы   әліпби
түрлерінің белгілі бір ерекшелігі мен әліпби құрамы, ондағы
әріп пен фонема сәйкестігі, ішінара емле ережелері туралы сөз
болады.
7-дәріс. Көне түркі жазуы: әліпбиі мен графикасы
Талас,   Енисей,   Орхон   жазуларының   табылуы,   оқылуы,   этно-
генезі,   түркі   халықтарының   тарихына,   әдебиетіне,   мәдениетіне
қатысы,   графикасы   мен   грамматикасы,   лексикасы,   қазіргі   түркі
тілдерімен   сабақтастығы   туралы   еңбектер   аз   емес.   Көне
замандағы   ауызша   сөйлеу   жүйесі   беймәлім   жазу   таңбаларын
қазіргі тіл дамуының тұтынушысы бола отырып, аршу, дүдәмал
дыбыстық тілге кодтау, код таңбаларының мәнін көрсету, кодтың
(әліпбидің)   кілтін  түзу қаншалықты  қиын  екенін   ескерсек,  көне
түркі   жазуына   “барған”   ғалымдардың   еңбегі   өлшеусіз   екенін
көреміз. Сондықтан көне түркі жазуы туралы қазақ тіл білімін-де
бірыңғай   пікір   қалыптастырған   Ғ.Айдаров,   А.Аманжолов,
Ә.Қайдар,   Ғ.Мұсабаев,   Ә.Құрышжанов   сынды   ғалымдардың
зерттеулерін жоғары бағалай келе, зерттеушілердің көне түркі
152
жазуының   әліпбиін   құрастырып,   ондағы   әріп   таңбаларының
мәнін,   берілу   тәсілдерін,   дыбыстық   заңдылықтары   туралы
жазған еңбектерін пайдалана отырып, көне түркі жазуындағы
дауысты дыбыстардың таңбалану жүйесі мен ішінара дауыссыз
дыбыстардың емлесі туралы сөз қозғағымыз келеді.
Көне түркі жазулы  ескерткіштердің табылу аймағы үлкен:
Хакасия, Алтай, Тува, Саян-Алтай, Енисей, Талас, Дмитриевск,
Алта-Бай   сайы,   Орхон,   Қарақорым,   Тараз,   Павлодар,   Есік,
Шемонайха, Ертіс, Қырғызстан Қошқар өңірі. Бұл әр аймақтың
графикасы   өзіндік   дыбыстық   ерекшелігімен   көрінеді   дегенді
білдіреді. Дегенмен жоғарыдағы ғалымдар еңбектеріне сүйене
отырып,   көне   түркі   жазуына   ортақ   графика-орфографиялық
ере-кшеліктерді тануға мүмкіндік бар деп ойлаймыз.
Жалпы   Орхон-Енисей   жазбаларында   қолданылған   35
графеманың 4-і ғана дауысты фонеманы, ал 31-і дауыссыз фо-
неманы және үнді қатаң тіркесін бергені бүгінде айқындалған
жайт. Сонда көне түркі жазуы дауысты фонеманың 4 инвариан-
тымен   тілдегі   9   вариантын   (а-е-ә,  ы-і,  о-ұ,  ө-ү),
дауыссыздардың   20-дан   аса   жуан-жіңішке   вариантымен   10
инвариант фонема-ны (б, д,  ғ,  й, қ,  л,  н, р, с, т  )  берген түркі
тілдеріндегі   үндесім   құбылысын   дауыссыздар   санын
көбейтумен шешкен графика болып табылады.
Осыған   байланысты   графикасында  а-е  (э~ә)  фонемасын
белгілейтін   таңба   неге   сөз   ішінде   және   сөз   басында   берілмеді,
керісінше, <о-ө> фонемасы неліктен сөз басында және ортасын-да
таңбаланды деген сауал төңірегінде ойланып көрелік.
а  графемасы   басқа  <ы>,   <о>,   <ө>  инварианттарының
таңбаларына қарағанда жиі түсіріліп отырған. Мысалы, дғ
(адағ), дғр (адғыр), йғучы (айғучы), нығ (анығ). Ал сөз соңында
жүйелі   таңбаланады:  бунча,  йзқа  (йазықа),  кче  (кече).   Сонда
таңбаланған дыбыс ашық езулік (а, е, ә) әрпіне қалай кодталған
және рунист ғалымдар қалай топшылаған?
Ол,   біріншіден,   біздің   ойымызша,   өзге   үш   дауысты   фонема-
ның ескерткіштерде белгілену маркерлігімен өлшенеді. Өйткені
< 
a
e
 > дауыстысынан басқа < 
o
y
 >, < 
Y
o
 >, < 
ы
і
 > гиперфонема-
лары инициал позицияда да, І-буында  да жүйелі таңбаланып
отырса, ( ыдқ (ыдуқ), өлглі (өлгелі), үчн (үчүн)), <ү>, <у> фоне-
малары барлық позицияда беріледі. Сонда 
o
y
 , 
Y
o
 , 
ы
і
 графема-
153

лары таңбаланғанда, бұлардың фонемасы және дыбыс реңктері 
a
оқылады, ал бұл әріптер болмаған жағдайда < 
e
(
э
)
> фонемасы
дауыссыз дыбыс таңбасының жуан-жіңішкелігіне қарай не [а],
не [е], [ә], [э] болып оқылады. Проф. А.Аманжолов көне түркі
тілінде  а  графемасымен  <а>,   <е>  фонемасы   ғана   белгіленді
десе, Ғ.Айдаров, С.Хасановалар  <ә>  фонемасы да таңбаланды
дейді.
Проф. Б.Сағындықұлы көне түркі тілдеріндегі алғашқы да-
уысты фонема ретінде а-ны атайды). Сонда жиі дыбыстала-тын
фонеманың   таңбасын   үнемдеу   арқылы   жазу   экономиясы
жасалған дейміз. Дауыссыз дыбыстан басталатын сөздің алды-
нан түсірілген дауыстыны қателесіп қалпына келтіреміз дейтін
қауіптің болмайтын себебі түркі тілінің дыбыстық ерекшелігін,
лексикасын білуге байланысты. Айталық, брзун (барзун) – бар-
сын, мңа (маңа) – маған, мн (мен) – мен сөздері “түсірілген”
а, е  әріптерінен басталмайтынын тілді тұтынушы да,  жазуды
дыбыстық тілге кодтаушы да білуі тиіс.
Енді   <  
ы
і
  >   гиперфонемасының   инициал   және   меди-ал
позицияда таңбаланып, сөз ішінде ескерілмеуі жайлы.
a
Гиперфонеманың сөз басында көрсетілуін жоғарыда < 
( )
> 
e э
фонемасының тұрмағанын білдіру үшін берілді дедік. В.Томсен <
ы
і
 > таңбасы салынса, <і> болып оқылады, болмаса <д>-
ден өзге [л] [i] ортасындағы [л] болып оқылады деген. Бұған
қоса В.В.Радлов та бір буындыларында э (д) – дауыстысы ғана
болғанын   айтқан.   Сонда   бір   буынды   сөздердің   ішіндегі
дауыстының өзгеруін таңба салып ескертіп отырған. Жалпы,
біраз ғалымдар (Ғ.Айдаров, А.Аманжолов, С.Хасанова) < 
и
ы
−
 
і
 >
гиперфонемасының таңбасы болды деп топшыласа, С.Е.Малов,
А.М.Щербак,   М.Томанов,   В.В.Радлов,   М.Рясянен,   А.Шеберг,
И.Н.Кобещавидзе көне түркі жазуы мен тілдерінде <ы>, <і-и>
оппозициясы күмәнді, мұндай жіктелісті дәлелдейтін факті жоқ
екенін, әсіресе тәуелдік жалғауының сөз үндесіміне қарамай,
жіңішке дауыссыз таңбасымен (н’) берілгенін айтады:  кғні,  қғ’н,
қз’н. Тіл үндестігінің бұзылуын ї-ның і-ге өтуімен байланыс-
тырады.
< 
и
ы
−
 
і
 > дүдәмалдығының бір себебін түркі тілдері
дамуының   белгілі   бір   кезеңінде   1-буыннан   басқа   буындағы
дауыстылардың  дербес   фонологиялық   жүйе құрай  алмағанынан,
сингармониялық   паралелельдердің   болуынан   (алтан-алтун-ал-
тын,   балта-балто-балту-балты),  себебі   көп   буынды   сөздердің
екінші   буынынан   былай   қарай   дауыстылардың   ерекше   жүйесі
(подсистема)   болатынынан,   ол   жүйеде   ашық-қысаңдығымен   ай-
рылатын бар-жоғы екі ғана фонема болып, олар аллофондарының
көптігі   арқылы   қолданыс   табатынынан   іздеу   керек.   Негізінен
әліпбидегі дауыссыздардың жуан-жіңішке таңбаларын шартты
деп және осыған сай тіл үндесіміне күмәнмен қарау < 
і
 
−
ы
и
 >
фонемасына   қатысты   шыққан.   Бұл   жазудың   емле   ерекшеліктері
туралы   арнайы   мақала   жазған   Г.Левин   Орхон   жазуында   [s],   [j]
дыбыстармен   [ϊ]   іргелестігінде   [s
2
],   [j
2
]   q   жіңішке   таңбалары
жазылғанын   айтады:   …   [j  
2
ϊlgϊ],   …   [s
2
ϊрϊt]   Енисей,   Шығыс
Түркістан ескерткіштерінде керісінше [j] мен [ϊ] дыбыс тір-
кесімі таңбаланған. Сонда әсіресе сөз соңына қарай < 
і
 
−
ы
и
 >-
жіңішкеруін қалай түсіндіруге болады? Көне түркі жазуындағы
дауыстылардың графемасына (инвариантына) телінген фонема-
лар өзара (негізінен) ашық-қысаңдығымен айрылады (о-у,  ө-ү,
а-ә, е, э). Ал қазіргі фонологиядағы а-е(ә), о-ө, ұ-ү, ы-і жұптары
жуан-жіңішке   оппозициясын   құрайды.   Сонда   бірыңғай
жіңішке,   қысаң,   еріндікке   (ө-ү)   бір   графема,   жуан   еріндік,
қысаңға   (о-у)  бір  графема   берілген  жүйеде   немесе   керісінше
мына   жүйеде   –   жуан-жіңішке   езулік,   ашық   (а-ә,  е,  э)   және
жуан-жіңішке езулік қысаң (ы-і) – ауытқу бар.
Проф. А.Аманжолов дауыстылар жүйесінің сақтала берме-гені
жергілікті фонетиканы білдіре ме, әлде емле тұрақсыздығын бере
ме   деп,  дl/il,   jati//jiti  параллельдерін   көрсеткен.   Сонда,   біздің
ойымызша, ы-и (і) сына дауыстысының ашық езуліктен (а-ә, е, э)
толық   ажырай   қоймағанын,  кейде   онымен   жұп   құрайтынын
көреміз.   Оған   қазіргі   түркі   тілдері   тұрғысынан   алсақ,   түбірдегі
жуан, жіңішке, ашық езулікке қосымша жалғағанда қысаң езулік-
тер сәйкесетіні дәлел. М.Томанов ұйғыр тіліндегі ә дыбысы бар
154
155