22) Шерғазы ханның император І Александрға Арынғазы
сұлтанның өзіне жасаған шабуылы туралы 1820 жылы қаңтарда
жазған хабарламасы;
23) Арынғазы сұлтанды Ордаға жіберуін өтініп билер мен
сұлтандардың 1822 жылы І Александрға жазған өтініші;
24) Шерғазы сұлтанның К.В.Нессельродке Арынғазы сұлтан
мен Қара Жігіт молданы Петербордағы қамаудан шығаруын
сұрап жазған 1822 жылғы қазандағы өтініші;
25)
Байұлы руының атаман Д.М.Бородинге қазақ арасындағы
дау-дамайдың Арынғазы сұлтанның Ресейде тұтқындалуынан
кейін бірден өршіп кеткенін жазған 1822 жылғы мәлімдемесі;
26) 1822 жылғы 24 желтоқсанда жазылған Жоламан Тіленші
және би, старшина, батырлардың Орынбор әскери губернаторы
П.К.Эссенге Арынғазы сұлтанды босатуын және Елек пен Орал
өзені аралығындағы жерді қазақтарға қайтаруын сұрап жазған
өтініші;
27) Кіші жүз сұлтандарының губернатор П.К.Эссенге Орал
бойындағы қазақтарға Жәңгірді хан сайлуын сұрап 1824 жылғы
3 қаңтарда жазған өтініші;
28) Қаратай ханның губернатор П.К.Эссенге 1825 жылғы 22
қазандағы мәлімдемесі;
29) Әбілхайыр ханның патша атына 1832 жылы Таукелев
арқылы жолдаған хаты;
30) Қарабай ұлының 1835 жылы генерал Минске жолдаған
арызы;
31) Махамбет Өтемісұлының 1839 жылы Хиуадан жолдаған
хаты;
32) Сұлтан Т.Саматовтың 1845 жылы Н.И.Ильминскийге
жазған хаты;
33) 1852 жылғы Орынбор шекара комиссиясының жергілікті
әкімшілік орындарына жолдаған нұсқауы;
34) Тілмаш
Ш.Көшербаевтың
1859
жылғы
Н.И.Ильминскийге жазған хаты;
35) Н.И.Ильминскийдің 1859 жылы Самрекеге жазған хаты;
36) Шыңғыс Уалихановтың 1860 жылы Шоқанға жазған
хаты;
37) Шоқанның 1860 жылы әкесіне жазған хаты;
38) Ы.Алтынсариннің 1883 жылы Б.Кейкинге жолдаған
хаты;
39) Абайдың қатысуымен 1885 жылы Қарамолада жасалған
ережелер;
40) Генерал Таубенің 1890 жылғы бұйрығы.
Пысықтау сұрақтары:
1) Араб графикасына негізделген қазақ жазуында дауыстылар
қандай таңбамен белгіленген?
2) Дауыстылар қандай белгілері бойынша топтастырылған?
3) Әліпби құрамы қандай болды?
4) Қадим жазуының басты ерекшелігі неде?
1-тапсырма.
Төмендегі қадим жазуымен жазылған сөздерді қазіргі
жазуға түсіріңіз.
,ﻴﻜﻴﻦ ,ﻳﻜﻰ ,ﻴﺳﻴﻚ,ﺪﻳﻜﺎﻦ ,ﻜﻴﺭﻭﺍﻦ ,ﺒﺯﺩﺍﺭﻜﻪ ,ﺪﻴﻭﻟﻳﺗﻨﺪﺍﻦ, ﻨﻴﺮﺴﻪ ,ﻜﻭﻧﻟﻰ ,ﺒﺎﺮﻰ , ﺁﺮﺘﻭﺮﻠﻰ
ﺗﻭﻴﻪﻜﻪ ,ﺠﻨﻪ ,ﻜﻮﺮﭘﻪ
.
2-тапсырма.
Төмендегі араб жазуымен басылған мәтіннің графика-
орфографиялық ерекшеліктерін көрсетіңіз.
ﭽﻗﻗﺎﻦ
ﻤﻴﻥ ﺍ ﻨﻨﻜﻐﺎ
ﻗﺮﺍ ﺒﺎﻯ ﺻﺎﺮﺒﺎﻯ
ﭽﻗﻐﺎﻦ ﺍﻴﻜﺎﻭﻨﻨﻙ ﺩﺍﻭﺮﻯ ﺪﺍﻨﻜﻘﻪ
ﻴﺎﺘﺳﻪ ﻜﻴﻟﻪ ﺼﻮﻨﻚ ﻘﻭﺳﻟﻐﺎﻥ
ﺍﻴﻜﻰ ﺒﺎﻯ
ﻗﺎﭼﻘﺎﻥ ﺗﻭﺮﺍ ﻤﺎﺮﺍ ﻞ ﺑﻮﻮﺍﺯ
ﺁﻟﺪﻭﻧﺪﺍﻦ
Қарабай Сарыбай мен аңға
шыққан Екеуінің дәуірі даңқа
шыққан Екі бай қосылған соң келе
йатса
Алдұндан бұуаз марал тұра қачқан.
172
173
8-семинар. Араб графикасына негізделген
қазақ жазуы: жәдид жүйесі
Араб жазуының қазақ тілінің дыбыстық заңдылығына
сәйкес келе бастаған, демократияланған түрі – жәдид деп
аталады. Бұл жазу реформасы Нобель сыйлығының иегері,
Қырым татары И.Гаспыралының жаңа әдісті мектебі – усул
жадидпен байла-нысты.
Жадид жазу үлгісінің басты ерекшелігіне
- дауысты дыбыстардың харакаттар арқылы емес, таңба
арқылы беріліп, жазуда хатқа түсіп отыруын,
- араб және парсы сөздерінің тілімізге икемделіп өзгеріске
ұшыраған түрінің таңбалануын,
- ң дыбысының қадим жазуындағыдай сегіз түрлі таңбалар
арқылы емес, екі түрлі таңбамен берілуін,
-
араб әліпбиіндегі басы артық таңбалардың қолданылмауын
айтуға болады, мысалы, қазақ сөздерін таңбалауда араб әліпби
жүйесіндегі мына таңбалар қолданылмаған деуге болады: ﺙ , ﻆ ,
ﺾ
,
ﺫ
. Осы айталғандардан қадим жазуының біртіндеп
жүйелене түсіп жадид кезеңіне өткенін көруге болады.
«Түркістан уалаяты» газетінде дауыстылардың харакат
арқылы беріліп, жазуда таңбаланбауы сирек ұшырасады. Бұл
үрдіс «Дала уалаяты» газетінде біртіндеп жүйелене түседі де,
араб жазуымен басылып шыққан кітаптарда дауысты дыбыстар
жүйелі түрде жазуда таңбаланып отырады.
«Түркістан уалаяты» газетінде харакаттар белгіленбеген,
бірақ жазылмаса да олар дауысты дыбыстың мәнін береді.
Дегенмен харакаттары қойылған сөздерді аз да болса кездестіру-
ге болады: дамма арқылы берілген сөздер: құл және күң –
) ﻜﻨﻨﻚ
1874
№ ,
6
(
, күтүб –
ﻜﺘﻨﻭﺐ
, құшақтасыб –
ﻗﺸﻨﺎﻘﺘﺎﺴﺐ
,құрметтеб
–
) ﻗﺭﻨﻤﺘﺪﻴﺏ
1874
,
№
10
(
,тұхым –
ﺗﺤﻨﻢ
, құдай –
) ﺤﺪﻨﺍ
1874
,
№
16
(
,
құл –
) ﻘﻝﻨ
1977
,
№
30
(
. Фатха арқылы белгіленген сөздер:бағасы
–
) ﺒﻐﻐﺎﺳﻰ
1875
,
№
1
(
,ақраб –
) ﺍﻘﺭﺐﻐ
1874
,
№
24
(
.
Кесра, яғни қысқа и арқылы беріліп, жазуда таңбаланған
сөздер кездеспейді. Ал даммалы алиф арқылы беріліп харакаты
таңбаланған үйнүң –
ﻳﻨﻨﻮﻧﻚ
١
)
1874
№ ,
16
(
деген сөзді кездестірдік.
Сөз басында келетін ы, і дауысты дыбыстары жүйелі түрде ке-
Семинарға оқу үшін берілген бұл мәтін Г.Мамырбекованың «XVIII-
XIX ғғ. араб жазулы қазақ жазбаларының графикалық-орфографиялық
ерекшеліктері» атты зерттеуінен (Алматы, 2006) алынды.
174
сралы алиф арқылы таңбаланған, яғни иа таңбасы арқылы жазу
кездеспейді.
Сөз ішінде бір дауыссыз дыбыс қосарланып келсе, біреуі ғана
жазылып үстіне «ташдид» белгісі қойылады. «Ташдид» белгісі
қойылған сөздер өте сирек ұшырасады. Ташдид арқылы берлі-
ген сөздердің көбі араб тілінен енген сөздер: амма –
) ﺍﻣﱠﺎ
1876
,
№1; 1879, №14), ауал –
) ﺍﻭﱠﻞ
1876
№ ,
9
;
1879
№ ,
8
(
,мәдәт –
) ﻤﺪﱠﺕ
1879
,
№
27
(
, алла –
) ﺍ ﻟﻟﱠﻪ
1882
№ ,
1
(
, руссиа –
ﺭﻭﺳﱢﻳﻪ
, қазақиа
–
) ﻗﺯﺍﻴﱢﻰ
1876
,
№
2
(
.
Араб тілінде екі алиф қатар келсе біреуі ғана жазылып үстіне
мадда белгісі қойылады. Ал газетте дыбыстық мәні бар алифтің
үстіне ғана мадда белгісі қойылып отырған. Маддалы алифпен сөз
басындағы а, ә дауыстылары таңбаланған: алыб – ﺁﻠﺐ , әкел
–
ﺁﻛﻴﻞ
. Дыбыстық мәні жоқ алифке мадда белгісін қою газеттер-
де мүлде кездеспейді. Бұл ерекшеліктің қадим жазу жүйесінде
толықтай сақталғанын ескерсек, жадид жазу кезеңінде де
жалғасын тапқанын көреміз.
Харакаттар дауысты дыбыстарды беруде сирек ұшырасады.
О, ө дыбыстары харакатпен емес, тек таңба арқылы жазуда
қойылып отырғанын байқаймыз. Бұл жадид жазуының негізгі
ерекшеліктерінің бірі, яғни бір дыбысқа бір таңба. Бұл үрдіс
араб жазуымен басылып шыққан кітаптарда жүйелене түсіп,
ба-сым сипат ала бастайды.
... Газеттерде өнер, баға, ауа сөздерінің парсылық тұлғасын
бұзбай таңбалау басым болып келеді. Мысалы, өнер/һөнер,
баға/баһа ауа/хауа.
Газеттердің ең басты ерекшелігі қысаң дауыстылар ы мен і-нің
жазуда таңбаланбауы. Сонда газеттерде еріндік дауысты-лар о, ұ,
ұ, ү дыбыстары жүйелі түрде жазуда белгіленіп отыр-са, ал ы, і
қысаңдары таңбаланбаған. Баслұб, бітүбді деген аздаған
сөздердің еріндікпен таңбаланғаны болмаса, басым көпшілігінің
жазуда белгіленбегенін көреміз. Мысалы, барб (ба-
рып), келб (келіп), қарздары (қарыздары), қлб (қылып). Ал жаз-
баларда сөздің соңғы буынындағы ы, і қысаңдары еріндік ұ, ү
әріптерімен көп жағдайда таңбаланып отырған.
... Жадид жазуымен басылып шыққан кітаптардың
таңбалану ерекшеліктері:
1. Дауысты дыбыстар харакаттар арқылы емес, таңба арқылы
беріліп, жазуда хатқа түсіп отырған, араб әліпбиіндегі 28 әріп
таңбаларының барлығы дерлік (бір мәтін ішінде) қазақ сөздерін
175
Достарыңызбен бөлісу: |
